Лiтоўскiя коньнiкi не адстаюць ад савйго Гараднiчага. Першыя Жамойты кiдаюцца ўсьлед, на хаду страляючы з лукаў i самастрэлаў.
      Стрэлы хмарамi нясуцца ў ворага, вырываючы зь яго стройных шэрагаў лiчныя ахвяры людзьмi й конямi.
      З грукатам i енкам вылятаюць Крыжакi зь сёдлаў. Раненыя конi, з прарэзьлiвым iржаньнем, шалёна кiдаюцца ў бакi.
      Не спадзяючыся сустрэць такi заўзяты адпор, Крыжакi зьмешваюцца. Некаторыя стрымваюць конi, гатовыя пусьцiцца наўцёкi...
      Аднак, фон Кiкерытц не разгубiўся, бачачы настрой сваiх вояў - спакойна павярнуўся да iх тварам i, не апускаючы забрала, крыкнуў:
      - Гот мiт унс! Форвэртс![33]
      Падбадзёраныя прыкладам i самаапанаваньнем свайго кiраўнiка, немцы ачулiся. Нават самыя баязьлiвыя набралiся духу.
      Дзьве варожыя сiлы, поўныя рашучасьцi, зьблiзiлiся, гатовыя счапiцца ў сьмяротнай схватцы...
      Варкула, з разгону секануўшы па шчыту Кiкерытца, урэзаўся ў сярэдзiну атакуючай калёны. Сякучы зь пляча направа й налева, ён пракладае шырокую дарогу ў варожых шэрагах. Тое самае робiць i фон Кiкерытц, уварваўшыся ў масу Жамойтаў. Коньнiкi Варкулы малоцяць мячамi й сякерамi, як цапамi на таку, зьбiраючы багаты ўмалот. Сам Гараднiчы, як чорт, круцiцца ў сярэдзiне варожай коньнiцы, безьперапынна наносячы павышчэрблiванай сякерай сьмяротныя ўдары. Пешыя Жамойты зьмяшалiся з коннымi крыжакамi...
      Бойка ў разгары. Акрываўленыя вiлы i косы, раз за разам, выкiдаюць зь сядла панцырных коньнiкаў. Мячы й сякеры, са сьвiстам i грукатам, абрушваюцца на галовы ашалелых людзей.
      Стогны й енкi, клiчы й загады, храп i йржаньне, глухiя ўдары й лязгат, разьлягаюцца з усiх бакоў.
      Варкула зь дзiкiм рогатам азьвярэўшага бязумца, заварочвае каня i, знайшоўшы вачамi фон Кiкерытца, кiдаецца да яго, крышачы сякерай шчыты й панцыры трапляючыхся па дарозе немцаў. Спрактыкаванае вока старога Драба адразу заўважыла, як значна зьменшылася колькасьць яго людзей: Лiтоўскiх коньнiкаў няма ўжо й паловы, а Жамойтаў i таго меней. Але й зь Немцамi ня лепей. Не зважаючы на iх пераважаючую колькасьць i лепшае ўзбраеньне, iм прыйшлося туга. Доўга прыгнечаны й рабаваны народ азьвярэў i, забыўшыся на ўсё на сьвеце, помсьцiў, не хацеў уступаць. Помсьцiў жорстка, бязьлiтасна й безаглядна. Бяз панцыра, бяз шоламу, са звычайнымi вiламi ў руках, але адчуўшы сваю сiлу й волю, жамойцкi сялянiн адважна кiдаецца на закутага ў жалеза й дасканала ўзброенага немца. I немцу прыходзiцца ня лёкка.
      Нарэшце Варкула прабiўся да Кiкерытца. Абодва славутыя ваяўнiкi, абодва пасаваныя, i абодва прагнуць перамогi. Ад яе залежыць i лёс цэлай бiтвы. Дзьве цяжкiя сякеры сустракаюцца ў паветры i, высекшы сноп iскраў, са звонам адлятаюць адна ад другой. Варкула мацнейшы ў руках, затое ягоны працiўнiк спрытнейшы.
      Зьлёкку падаючы шчыт у тыл, фон Кiкерытц бяз цяжкасьцi адводзiць страшныя ўдары Варкулы i, у сваю чаргу, наносiць удар. Але й Варкула ўмее спрытна карыстацца шчытом - лязо крыжацкай сякеры сьлiзгаецца па яго гладкай паверхнi.
      Паядынак зацягваецца... Змагары пачынаюць цяжка дыхаць...
      Нарэшце, Варкула, выбраўшы зручны момант, са ўсёго рамаху ўлучае проста ў шчыт i адначасна паддае нагой пад шыю варожаму каню. Конь з жаласным iржаньнем узьвiваецца на дыбкi. Фон Кiкерытц стрымгалоў вылятае зь сядла. Але тут сталася неспадзеўка: узмахнуўшы рукамi дзеля раўнавагi, ён зачапiў гакам абуха за Варкулаў шчыт, i Варкула таксама вылятае зь сядла.
      Наўкола кiпiць бой, але нiхто не адважваецца ўмяшацца ў паядынак кiраўнiкоў.
      Ускочыўшы на ногi, Варкула зь яшчэ большай ярасьцю кiдаецца на працiўнiка.
      Фон Кiкерытц таксама поўны рашучасьцi. Сьцiскаючы сякеру, ён чакае толькi зручнага моманту.
      Працiўнiкi сыходзяцца шчыт да шчыта й моўчкi ўглядаюцца праз краты забрала адзiн другому ў вочы.
      Вадзянiстыя вочы Кiкерытца спакойныя й нiбы задумлiвыя. Блакiтныя Варкулы - узбуджаныя й радасныя.
      Моцны штуршок... I фон Кiкерытц адлятае на некалькi крокаў у тыл. Як мядзьведзь навальваецца на яго Варкула, i раз за разам б'е сякерай.
      Фон Кiкерытц падае на адно калена. Прыкрываецца шчытом, сiлячыся ўскочыць на ногi.
      У гэты момант удар абрушваецца яму на шчыт, але Крыжак мякка адводзiць яго ў тыл i, зьнiзу ўверх, наносiць свой удар. Удар ня надта моцны, але прыйшоўся якраз у шчаку. Аглушаючы звон напаўняе галаву Гараднiчага, на момант цямнее ў вачах. Крыжаку больш нiчога й ня трэба. Хутка ўскочыўшы на ногi, ён тне другi раз, i Варкула цяжка валiцца на сьнег...
      Крыжак памаленьку, зь вiдавочным задавальненьнем, утыкае мiзэрыкордыю пад шолам працiўнiку...
      Уражаныя сьмерцю свайго кiраўнiка, Жамойты падаюць духам, i бойка хутка замiрае...
      Фон Кiкерытц, сядзячы ўжо на канi, спынiўся над разпасьцёртым Варкулам i, выцiраючы мокры лоб, прамовiў:
      - Гонар i слава табе за адвагу, але ганьба й сорам за абарону паганства! Пас твой i шпоры, я завязу ў Мальборк, як доказ маёй перамогi!
      Павярнуўшыся да свайго, ужо невялiкага, аддзелу, скамандаваў:
      - Форвэртс, марш!...
      21. СЬЛЯДЫ
      Iдучы па сьлядах Сыча, Васiль Капыльскi прыйшоў у Берасьце. Даведаўшыся тут аб зьнiкненьнi Ваяводы Фёдара, ён аднак не паверыў у ягоную сьмерць, пры думцы аб якой дрыжэў Пасаднiк.
      Якая карысьць была апрышкам забiваць Ваяводу, калi, пакiнуўшы яго ў жывых, можна было ўзяць добры выкуп? Бо й сам Ваявода мог заплацiць луп[34], ды й Вялiкi Князь не пашкадаваў-бы на гэта казны. Застаецца толькi чакаць ад Сыча пасланцоў, а што гэта работа Сыча, Васiль не сумняваўся. Толькi яшчэ роз горка пашкадаваў, што дасюль яго не злавiў.
      А тут, як наўмысьля, каля Берасьця сьлед апрышак губляўся. Праўда, ён хутка знойдзецца, але час, час! Наблiжаецца вясна. Дарогi размокнуць, паводкi абернуць увесь Край у непралазнае балота. Час iдзе, а Гаспадар чакае. Трэба як найхутчэй знайсьцi Сыча й у кайданах даставiць на Гаспадарскi Суд. Трэба! Але Васiля дзiвiць адна рэч: мясцовае насельнiцтва нiколi ня ведае, цi робiць выгляд, што ня ведае, аб мейсцы знаходжаньня Сыча. Нават болей, сяляне заўсёды ставяцца насьцярожана, а часам i варожа, да яго - Вялiкакняжага Сотнiка, як толькi пачне дапытвацца аб апрышках. Гэтага Васiль нiяк ня мог зразумець. I толькi дзякуючы нешматлiкай шляхце ўдавалася даведвацца пра правiдловы кiрунак. А гэтую шляхту, ён i сам не асаблiва любiць, а яго воi дык зусiм ня зносяць...
      Вось ужо другi дзень як сьцiхла завiруха, i, нягледзячы на ўсе пошукi й стараньнi, Сыча знайсьцi не ўдалося. Сяляне ўпарта адмаўляюцца што-небудзь сказаць, хаця па хiтрых вачах бачна, што ведаюць шмат.
      Васiль у задуме крочыць па пакою, напружваючы думкi, i стараючыся прыдумаць спосаб - як заваяваць давер паспалiтага люду й дабiцца вестак аб Сычу. Але думкi яго, самi па сабе, адхiляюцца ад сучаснага й пераносяцца ў мiнулае - у Полацак, у дом Келябовiча... Успамiнаецца сьветлавалосая прыгожая Рэгiна. Апошняе спатканьне зь ёю перад выправай на Сыча. Перад вачамi ўстаюць, як жывыя, постацi Келябовiча ды ягонай дачкi. Ён - надзьмуты шляхцiц, зь нiчым не вытлумачанай пыхай. А яна, ласкавая й пяшчотная ў мiнулым, цяпер зрабiлася калюча-зьедлiвая й насьмешлiвая. У каторы раз чырванеюць у Васiля шчокi, i барвавее рубец, калi ўспомнiць яе словы, так бязьлiтасна, жорстка й бязсорамна кiнутыя яму ў адказ, пры нацяку аб сватаўстве: "Цi пан Васiль думае, што я, пакiнуўшы свой дзявочы гонар i шляхецкi стан, пайду за чалавека бяз роду, без дастатку, за простага купецкага сына? I буду з панскай сястрой, звычайнай халопкай, падзяляць горкi лёс бядоты й нуды? Не, пане Васiлю! I яшчэ раз, не! Не для пана я!" - Яна фанабэрлiва паправiла на плячы сваю залатую касу, i хадой каралевы выйшла з пакою, нават не разьвiтаўшыся. А Келябовiч, якi падслухоўваў пад дзьвярыма, быў моцна задаволены паводзiнамi дачкi увайшоўшы, адразу-ж прамовiў: "Хай пан Васiль ня крыўдзiцца, але Рэгiна мае рацыю. Як яна можа пайсьцi за цябе, калi ты нават жыць ня маеш дзе? Ламанага шэляга за душою ня маеш?... А да яе Ваяводы й Князi прыглядаюцца. Во! Выкiнь усё з галавы, i пра старое не ўспамiнай. То дзiцячыя глупоты былi, а зараз Рэгiна ўжо панна. I непрыгожа будзе, калi-б хто падумаў аб вас як нарачоных. Пашукай сабе iншую, раўню, а Рэгiна сабе падшукае. Ведаеш - кожны свайму шчасьцю каваль... А на разе бывай i не ўспамiнай лiхам..."
      Абражаны Васiль не хацеў i ня мог паверыць сваiм вушам. Рэгiна, якая раней з такiм запалам i шчырасьцю клялася яму ў каханьнi, цяпер так жорстка й самаўпэўнена выракаецца й насьмiхаецца з гэтага-ж каханьня.
      Выйшаў Васiль ад Келябовiчаў зь цяжкiм сэрцам. Ведаў, што не забудзе Рэгiну, i кахаць яе будзе аж да сьмерцi. Другой такой для яго не йснуе...
      У дзьвярох пачуўся моцны, настойлiвы грукат. Васiль ачуўся ад успамiнаў i, цяжка ўздыхнуўшы, гукнуў:
      - Адчынена! Заходзь!...
      Дзьверы шырока разчынiлiся, i ў пакой увабег, прытрымваючы на хаду меч, спацелы вой.
      - Апрышкi зруйнавалi Турнаўскi маёнтак! - выкрыкнуў ён асiплым голасам. Залогу перабiлi, Турнаўскага пана павесiлi, маёмасьць разрабавалi...
      - Ты даўно адтуль? - спакойна запытаў Васiль.
      - Як, даўно? - не зразумеў вой.
      - Цi проста адтуль прыехаў, пытаюся, цi дзе затрымлiваўся па дарозе? Можа, начаваў дзе-небудзь?
      - Не! Не! Проста адтуль. Усю дарогу скакаў, аж дух заперла. Конь ледзь вытрымаў...
      - А апрышкi?... У Турна?...
      - Няма! Зьнiклi... Як пад ваду пайшлi. А турнаўскiя дзядзькi ведаць нiчога ня ведаюць...
      - Добра! Iдзi падымай сотню! Сядлаць конi! Сам тут застанесься, адпачнеш, а заўтра дагонiш!
      - Васiль, пашто крыўдзiш? - ускрыкнуў абражаны вой. - Я не дзiцё...
      - Як сабе хочаш, не сiлую. Для цябе лепей хацеў...
      22. МАНАХ
      Тры лёкка ўзброеныя чалавекi асьцярожна выпаўзьлi на ўскраiну лесу. Зусiм блiзка высiлiся сьцены Камянецкага Замку. У скважнях забарола, час ад часу, мiльгаў шолам вартавога. У касьцёле гудзелi званы.
      - Дык глядзi, Кандраце! - прашапацеў Сыч. - Як толькi я пачну штурм брамы, ты зь Кiрымам перабiрайцеся праз мур. Вунь каля таго выступу. I адразу-ж шукай уваход у падзямельле, а Францiшак зачне пажар. Зразумеў?
      - Угу! Толькi я ня надта веру, каб яны ўпусьцiлi ў Замак Францiшка.
      - Не бядуй! Упусьцяць! Уважай толькi, каб у час знайшоў Ваяводу. I калi здарыцца нагода, той самай дарогай, што прыйшоў, i ўцякай, не чакай на нас. Бо ня веру я, каб мы маглi Камянец узяць. Занадта ён моцны!
      Сонца наблiжалася к паўдню. Пашарэлы сьнег разтаў. Ялiны й сосны вышэй уздымалi свае лапчастыя галiны, вызваленыя ад сьнежнага цяжару. Пупышкi на бярэзiнах прыкметна набухлi, i, здавалася, вось-вось выпырснуць яскрава-зялёным уборам.
      Трое назiральнiкаў асьцярожна адпаўзьлi назад у лес. Тут iх чакала купа людзей з асёдлымi коньмi, на адным зь якiх сядзеў пахмуры й перастрашаны чэляднiк з Турна.
      Сыч, Кандрат i Кiрым адразу падыйшлi да яго.
      - Слухай, старына! - запытаў Сыч. - Ты, напэўна, ня раз бываў у Камянцы?
      - Бываў... Часамi прыходзiлася...
      - Вось i добра! Дзе там вязьнiца?
      Чэляднiк задумаўся, утаропiўшы вочы ў конскую грыву.
      - Уважай, стары, без круцельства! - папярэдзiў Сыч. - Сам бачыш, якiя бярэзiны высозныя... Хаця да неба й не дасягаюць...
      - Яснавельможны Пане, ня мне круцельствам займацца, застары ўжо, але ў галаву не вазьму, як вытлумачыць, дзе тыя лёхi. Каб хто з вас ведаў Замак...
      - А ты ўважай, што мы ўсе ведаем, i разказвай, - падбадзёрыў Францiшак.
      - Ну добра. Толькi тады, як што якое, на мяне не наракайце. Вось-жа, як увайсьцi ў падворак, дык па правай руцэ будзе панскi будынак. Разпазнаеце яго адразу, на два паверхi, i ганак такi шырозны са слупамi. Па левай руцэ каморы, грыднiцы, стайнi, адна да другой папрылепваны, але ня тут шукаць трэба. Як мiнуць панскi будынак, адразу-ж за iм, вiдаць вежу прысадкаватую. Яна зусiм нiзкая, нават на вежу не падобная, але мацнюшчая. Там i ў дзень, i ў ночы варта стаiць, i там-жа ўваход у падзямельлi. Але ня ведаю я, цi ваш Ваявода там, цi не.
      - Колькi там вартавых? - пацiкавiўся Кандрат.
      - Чатырох было знадворку, i двох унутрох...
      - Добра, стары! Калi ўсю праўду разказаў, то ня толькi адпушчу цябе на волю, а й узнагароджу! - паабяцаў Сыч.
      - Дзякую, Яснавельможны Пане! дзякую! Уважайце толькi, там каля тае вежы калодзезь ёсьць, бяз срубу. Людзi кажуць, што ў iм дна нямашака, i ўночы зь яго енкi пякельныя чуюцца...
      Сыч махнуў рукой, i чэляднiка адразу-ж павялi ў глыб лесу, да галоўнага абозу. Дзесь зьнiк i Францiшак.
      Кiрым прыкметна хваляваўся, баючыся, каб ня здарылася, як у Турна, i ўся выправа не пайшла на марна. Нават есьцi ня мог, i рашуча адмовiўся, калi яму запрапанавалi кавалак смажанай аленiны.
      Раптам з-за дрэва зьявiўся малады, стрыжаны й круглатвары манах-бэнэдыктынец, а за iм прыгладжаны й прылiзаны падлетак-паслушнiк.
      Кiрым, ад неспадзеўкi, аж адскочыў у тыл i схапiўся за кiнжал. Яго хуткiя вочкi пачалi хутка шукаць мiж дрэвамi - цi няма там захаванага войска. Але ўсё было спакойна. Устрывожыўся Кiрым таму, што такiх мнiхаў ён бачыў у Кракаве, у Славянскай Калегii[35], i ведаў, што яны карыстаюцца асаблiвай ласкай самаго Караля Ягайлы. Яго зьдзiўленьне яшчэ больш узрасло, калi Сыч падыйшоў да манаха й, ляснуўшы яму па плячу, жартаўлiва прамовiў:
      - Ну, айцец Францыск, iдзi. Ды памалiся там за нас няверных.
      - Яко-жэ й падабае, неразумныя вы авечкi. Уратован будзе, хто пакаецца, сьмiрэнна сьцьвердзiў манах, а паслушнiк разплыўся ў шырокай усьмешцы.
      Кiрым ня верыў сваiм вачам i вушам. Голас манаха здаваўся да немагчымасьцi знаёмым, але твар зусiм чужы - тлусты й брыдкi.
      Манах строга зiрнуў на паслушнiка й, даўшы яму па патылiцы, заўважыў:
      - Прысьвяцiўшы сябе навуцы, сыне мой, непрыстойна ёсьць рагатаць з кожнай глупоты. Навука ня любiць жарту й пустотаў. Толькi стараньнем i павагай можна адчынiць дзьверы к таямнiцам веды й розуму!
      Паслушнiк заўсьмiхаўся яшчэ шырэй, а Сыч дык аж ухапiўся за чэрава ад рогату:
      - Ну й Францiшак! Сам сябе перавяршыў! А Даша - дык, напэўна, i не пазнала-бы, якраз як Кiрым. Ха-ха-ха...
      - Францiшка... - працягнуў нерашуча Кiрым. - Айца Францыск...
      Даўно ўжо так не рагаталi гэтыя суровыя людзi, якiх бязьлiтасны лёс павыганяў з родных хатаў, паадрываў ад родных i блiзкiх, ды кiнуў у жыцьцёвую завiруху, паставiўшы паза законам. Гучны рогат добрае сотнi людзей доўга яшчэ разносiўся па пушчы, разганяючы перапалоханую дзiчыну. А Францiшак стараўся. Стараўся з усiх сiлаў павесялiць сваiх добрых i адважных сяброў. У абед аж давiлiся ежай ад яго выбрыкаў. I па абедзе, цэлай зграяй бадзялiся за iм, выслухваючы яго казаньнi й павучэньнi...
      Нарэшце дзень наблiзiўся к вечару. Сонца чырвонай куляй зблiжалася да небасхiлу. Сьнег пакрапчэў i пакрыўся тонкай ледзяной карой.
      Каля брамы Камянецкага Замку спынiлiся два падарожнiкi - айцец Францыск i паслушнiк Мiкалай. Абодва, згодна з тагачасным звычаем, узброеныя лёккiмi мячамi й паляўнiчымi нажамi. У паслушнiка закiнуты за плечы лук i калчан са стрэламi. Манах упэўнена загрукаў у дубовую браму сваiм доўгiм завостраным кiем (якi ў выпадку патрэбы мог сысьцi й за дзiду).
      Нiхто не адгукнуўся.
      Манах загрукаў настойлiвей.
      Тады, зьверху, з муру, пачуўся грубы й злосны вокрык:
      - Чаго там грукаеш? Прэч адсюль! Нiкога не дазволена ўпускаць!
      - "Пастукайце, i адчыняць вам", кажа Сьвятое Пiсьмо, - запярэчыў сурова манах. - А яко-жэ й вы ёсьць верныя Хрысьцiяне, то ня можаце працiвiцца законам Гасподнiм!
      Гайдук аж разгубiўся ад такога моцнага доваду, i некаторы час моўчкi прыглядаўся прышэльцам. Потым, схамянуўшыся, прамовiў, але ўжо ня так груба й злосна:
      - Слухай, ойча. Кажу табе, што нiкога не дазволена ўпускаць, ды яшчэ пад вечар...
      - А ты йдзi й спытайся дазволу, а за тое памяну цябе ў модлах сваiх. Iдзi-ж, не марудзь!
      Гайдук нерашуча патаптаўся на мейсцы, але, падбадзёраны ўпартасьцю манаха, усё-ж адправiўся шукаць Гараднiчага, цi каго-небудзь са шляхты.
      Уплыло нямала часу. Манах i паслушнiк пачалi мерзнуць. Мароз пашчыпваў шчокi й нос. Аж нарэшце на муры зьявiўся пан Прышынскi - уласьнiк Замку, i пан Януш зь Езёрска. Абодва дапытлiва аглядзелi падарожнiкаў, не парпусьцiўшы нi адной драбнiцы ў iхнай вопратцы.
      - Што хочаш, сьвентаблiвы ойча? - неўзабаве пачцiва гукнуў пан Януш, не жадаючы наклiкаць на сябе няласку бэнэдыктынца.
      - Нiчога ня хочу й нiчога не прашу. Адчынiце толькi браму й пусьцiце пераначаваць.
      Прышынскi й Януш, прыцiшыўшы галасы, доўга радзiлiся мiж сабой - што рабiць? Потым Януш запытаў:
      - А цi не пайшоў-бы ты, ойча, у вёску? Тут недалёка... А?
      - Як у вёску? - абурыўся манах. - Як я бачу, сыне мой, ты не далёка ад загубы, i вуснамi тваiмi прамаўляюць сiлы апякельныя. Iбо, як кажа Сьвятое Пiсьмо: "Нечэсьцiе тваё настроiла гэтак вусны твае, i ты выбраў мову Нячыстага".
      - Чаму-ж так, ойча? - спалохаўся пан Януш. - Я-ж нiчога злога не сказаў, i ня скрыўдзiў цябе. Нашто вiнавацiш мяне так моцна?
      - Ня я кажу, Сьвятое Пiсьмо кажа: "Цябе вiнавацяць вусны твае, а ня я, i твой язык гаворыць супраць цябе". Ты-ж пасылаеш мяне ў вёску начаваць, а не падумаў аб тым, што ў той самай вёсцы няверныя пагане жывуць. Беражыся, слабаверны! Бо ад гневу Божага нiдзе не схаваесься, нi ў полi, нi ў лесе, нi ў хаце, нi ў Замку мураваным. Як прарок Iсая кажа: "Iбо ад гласу Гасподня скалатнецца Ассур, жэзлам паражаны".
      Пан Януш сапраўды перастрашыўся, але ўпускаць манаха ўсё-ж не хацелася. На падтрымку прыйшоў пан Прышынскi, якi, хоць i сам дрыжэў ад страхотных слоў манаха, аднак прамовiў, прабуючы апошнi сродак:
      - З радасьцю мы прынялi-б цябе, сьвентаблiвы ойча, i далi-б належны прытулак такому дарагому госьцю, але мы ня можам рызыкаваць тваiм жыцьцём i жыцьцём таго шляхетнага юнака, што стаiць побач цябе. Вось-вось спадзяёмся нападу апрышак, якiя швэндаюцца па ваколiцы. Iдзi сабе лепей, сьвентаблiвы ойча, i ня гневайся. Неспакойныя зараз часы...
      - Каго мае трапiць правiца Гасподня, той ня ўхiлiцца ад яе, - пасьпешна запярэчыў манах, - а хто мае памiлаваным быць, той i будзе памiлаваны!
      Януш i Прышынскi моўчкi перазiрнулiся, зьбiтыя з панталыку ўпартасьцю манаха. Зьнiзу йзноў даляцеў голас, але быў ён нецярплiвы й пагрозьлiвы:
      - Што-ж, калi ня хочаце даць прытулак пакорнаму манаху й шляхотнаму паслушнiку, то мы пойдзем сабе. Але памятайце, панове, што, вярнуўшыся ў Кракаў, перадам падрабязна ўсё айцу Прыёру, а ён не прамiне далажыць апякуну нашаму, Яго Мосьцi Каралю!
      Напамiн аб Ягайлу зрабiў сваю справу. Пан Януш яшчэ добра памятаў сваё апошняе спатканьне з Каралём, i таму, безнадзейна зiрнуўшы на Прышынскага, махнуў рукой вартавым.
      Загрымелi ланцугi, зарыпела цяжкая брама, i манах з пакорлiвым выглядам, але ўпэўненым крокам уступiў у Камянецкiя муры. Яго вачам адчынiўся грозны малюнак: адразу супраць брамы, сажнях у дваццацi, разявiла хiжацкую пашчу вялiзарная гармата. Абапал яе высiўся высокi вал з сухога ламачча ў пярэмежку з кулямi саломы. Вал меў выгляд вялiзарнае падковы, сутыкаючайся сваiмi канцамi з мураванымi сьценамi замку. Наколькi было бачна за будынкамi, усюды маячылi шоламы й шчыты вояў.
      - Госпадзi памiлуй! - ускрыкнуў устрывожаны, але не разгубiўшыся Францiшак. - Цi мо' й сапраўды чакаеце нападу апрышак? Уратуй нас, Божа, i памiлуй...
      - Розна бывае, сьвентаблiвы ойча, - адказаў пан Януш. - Можа й прыйдзецца, пся маць, баранiцца, а можа й не...
      Манаха й паслушнiка завялi ў вызначаны для iх пакой i недвухсэнсова далi зразумець, каб да ранiцы яны адтуль не вылазiлi. Але не такi быў "айцец Францыск", i не для таго сюды прыйшоў, каб сядзець склаўшы рукi ў задушным пакоi. Хуценька паклаўшы "паслушнiка" адпачываць, ён выйшаў на двор. Ужо сьцямнела. Там i сям палалi вогнiшчы, каля якiх папераменна грэлiся вартавыя.
      Павольнай хадой, штось мармычучы сабе пад нос, Францiшак бадзяўся па цэламу Замку. Агледзеў усе будынкi, зазiрнуў у стайнi, некалькi разоў падняўся на муры. Углядаючыся ўпотай у глухую цемру прадзамкавых абшараў, прабаваў загутарыць з вартавымi гайдукамi. Стараўся даведацца ад iх, цi не пранюхалi ў Замку аб намерах Сыча. Але, як было вiдаць, яго ў гэтым выперадзiлi, i нi адзiн з гайдукоў не адказаў на ягоныя прывiтаньнi. Маўчалi.
      Так i блукаў ён самотна й маўклiва ад сьцяны да сьцяны, ад будынка да будынка. Нiхто не рабiў яму перашкодаў. Толькi два мейсцы былi забароненыя, нават блiзка не падпусьцiлi: гармата й нiзкая шырокая вежа з вузкiмi й чорнымi шчылiнамi байнiц, - "Ваяводава вежа", як ахрысьцiў яе Францiшак. Некалькi разоў, i з розных бакоў, прабаваў ён як-бы выпадкова, наблiзiцца да яе, але кожны раз за дзясятак крокаў да страшнае вязьнiцы, упiраўся грудзьмi ў востры наканечнiк галябарды маўклiвага вартавога.
      Варта вежы адрозьнiвалася ад усёй залогi Замку сваёй зброяй, вопраткай i нязломнай рашучасьцю. "Палякi Януша" - здагадаўся Францiшак, i разважлiва вырашыў пакiнуць свае спробы. Вярнуўся ў свой пакой i паспрабаваў спакойна абдумаць стварыўшаеся становiшча. Больш за ўсё непакоiла яго гармата...
      Час няўмольна рухаўся. I чым глушэй рабiлася ноч, тым болей непакоiўся Францiшак, на свае ўласныя вочы пераканаўшыся ў сiле Камянецкае абароны. Каб ведаў Сыч... Страшна было й падумаць, што мелася неўзабаве стацца. Колькi крывi пральлецца ў гэтую цёмную непрыветную ноч, i цi хоць удасца вызвалiць Ваяводу?
      Францiшак прысеў на край ложка, у ног безтурботна спаўшага "паслушнiка", i, абхапiўшы рукамi галаву, цяжка задумаўся. Думкi яго круцiлiся наўкола гарматы й вялiкага лiку ўзброенае залогi... Як абязьсiлiць iх?...
      * * *
      У вялiкай пахмурай залi, асьвечанай некалькiмi патрэскваючымi й моргаючымi сьвечкамi, за сталом сядзелi тры чалавекi. Нягледзячы на пост, на стале ляжыць вялiкае ўсмажанае парася, i стаяць напоўненыя вiном кубкi. На сьценах цьмяна паблiскваюць паразьвешаныя шчыты, шоламы, мячы, сякеры й розныя паляўнiчыя трафэi - скуры, рогi, iклы. Некалькi вялiкiх, апраўленых у пазалочаныя рамы малюнкаў, асьвяжаюць прыгожымi краявiдамi змрочную залю. З-за вокан даносяцца прыглушаныя перагукi варты. Чырвонымi ўздыхамi вогнiшчаў, час ад часу, успыхваюць вузкiя вокны-байнiцы.
      Аддзiраючы рукамi кавалак парасяцiны й запiваючы яе вiном, субяседнiкi панура маўчаць. Чуваць толькi хруст касьцей на зубах ды гучнае чмяканьне. Дзесь пад падлогай папiсквае мыш...
      Пан Прышынскi страшэнна незадаволены з усёй гэтай гiсторыi з Ваяводай: "Нашто было патрэбна яго выкрадаць? Гэта-ж простая дарожка на шыбенiцу... I якая нячыстая панесла пана Станiслава выбраць якраз Камянец? Мусiць, у Крэва не захацеў, баiцца..."
      Гарднiчы Лазiнскi хмурыцца зь iншае прычыны. Яго непакоiць маўчаньне Нiкульскага з Турна. Абяцаў яшчэ ўчора прыехаць... Цi мо' здарылася што?
      Пан Януш выцiрае жменяй тлушч на вуснах i доўгiм поглядам углядаецца ў задумлiвыя твары сваiх субяседнiкаў. Нэрвова выпiвае свой кубак. Яму не падабаецца iхны прыгнечаны настрой, толькi баязьлiвасьцю яго можна вытлумачыць. А баязьлiўцамi пан Януш пагарджае...
      З надворку даносiцца ажыўлены людзкi гоман i крыкi...
      У гэты момант у залю ўрываецца перастрашаны гайдук. Перавёўшы дух, ён крычыць:
      - Апрышкi! Яснавельможны Пане, апрышкi!... Каля брамы!...
      Пан Януш пасьпешна выпiвае яшчэ адзiн кубак вiна й, не зважаючы на сваiх субяседнiкаў, выбягае з-за стала, на хаду зашпiльваючы пас.
      - Ва ймя Айца й Сына й Сьвятога Духа... - хрысьцiцца Прышынскi, пасьпяшаючы за iм усьлед. - Што-ж цяпер будзе? Цi адаб'ём? Госпадзе зьлiтуйся над намi... Заступi нас, Уладарка наша Беззаганная...
      Лазiнскi не сьпяшаецца. Ён ведае, што пан Януш стане на чале залогi й абаронiць замак - гэта стары й дасьвечаны ваяка. Тут непакоiцца няма чаго. Але бывае рознае, i таму, у выпадку чаго, трэба будзе тое-сёе схаваць. Каб i сьледу не засталося... Злосна ўсьмiхнуўшыся, Лазiнскi памацаў свой кiнжал, i выйшаў празь iншыя дзьверы.
      Хутка ён быў ужо каля прысадзiстае вежы. Польская варта не чынiла яму перашкодаў, i ён, амаль бязгучна, зьнiк у панурым скляпеньнi маўклiвай вязьнiцы...
      Пан Януш узьбег па сходах на мур. Тут ужо тоўпiлiся гайдукi з заладаванымi самастрэламi й лукамi.
      У нiзу, пад муром, на колькi было бачна празь цемру, варушылася людзкое мора, ашчацiненае дзiдамi, галябардамi й вiламi... Вiднелiся доўгiя драбiны й жордкi з гакамi. Там i сям палалi паходнi...
      На чале ўсёй гэтай масы ўзброеных людзей, стаяў чалавек у рыцарскiм панцыры i зь сякерай у руках. Твару яго не было бачна, але Янушу здалося, што гэты чалавек усьмiхаецца - выклiкаюча й насьмешлiва.
      Кроў ударыла ў твар старому ваяру, i ён гукнуў:
      - Гэй, быдле, пся маць! Правальвайце прэч адсюль, пакуль не залiў вам пад скуру!
      Пачуўся агульны рогат, а чалавек у панцыры прамовiў:
      - Слухай, Януш зь Езёрска! I ты, Прышынскi! I ты, Лазiнскi! Зараз-жа адчыняйце браму й складайце зброю! Вас занадта мала, каб маглi супрацiвiцца мне! Падмогi не чакайце нi адкуль, бо ўсё сьпiць, а Турна спалена. Абяцаю захаваць вашае жыцьцё ўзамен на неадкладную здачу Замку, выдачу ўсiх палонных i ўплату лупу!
      На мурох запанавала напружаная цiшыня, зь якой пачуўся голас Януша, насьмешлiвы й кплiвы:
      - Зь кiм-жа гэта маю гонар гутарыць, пся маць? Хто гэты Яснавяльможны Пан, што загадвае мне скласьцi зброю, i абяцае падараваць мне жыцьцё, ня ўзяўшы мяне яшчэ ў палон?
      - Я Сыч! - прагучэў кароткi адказ.
      - Дык слухай, Сыч! Ты, правадыр рабаўнiкоў i забойцаў! Ты начны валацуга! Пятля ўжо даўно плача па тваёй паганай шыi... I нядоўга ўжо ёй засталося чакаць. Пачынай штурм, пся маць, калi чуесься ў сiлах, але ня думай, што ён табе ўдасца! Камянец не па тваiх зубах... Калi кажаш праўду пра Турна, то запамятай сабе, сабачая скура, што дорага за гэта заплацiш! Можаш сказаць мне, дзе зараз пан Нiкульскi?
      - Тваю сабачую душу ў пекле чакае! - пачуўся выкрык з натоўпу апрышак. Пасьпяшацца загадваў!
      Януш нiчога не адказаў i моўчкi махнуў рукой сваiм людзям. Стрэлы градам сыпанулi з абодвух бакоў. Пачулiся енкi й праклёны.
      Сычаняты рынулiся на штурм. Замiльгалi даўжэзныя жордкi, зрываючы абаронцаў з муроў. Драбiны вырастаюць як з-пад зямлi й упiраюцца ў муры Замку. Хмары стрэлаў заганяюць абаронцаў пад абарону забарола. Гайдукi страляюць усё радзей i радзей, у скважнi немагчыма высунуцца...
      Прабуджаны голасам ад сваiх думкаў, Францiшак пабудзiў Мiколку, i пацягнуў яго прэч з пакою, ня даўшы хлапчуку нават прачухацца.
      На асьветленым вогнiшчамi падворку, ужо вiднелiся першыя забiтыя й параненыя. Стрэлы сычанятаў, пералятаючы цераз замкавыя муры, з гучным лопатам адляталi ад мураваных будынкаў.
      Францiшак у першы момант разгубiўся. Ён, хоць i быў гатовы да штурму, аднак уяўляў яго сабе йначай. Падабраўшы крысы сваёй манашай расы, ён кiнуўся бегма да брамы, сам яшчэ ня ведаючы навошта. Па дарозе ён убачыў, што гайдукi засыпаюць порах у гармату. Тут-жа на посьцiлцы, ляжыць купа насечанага волава й пыжоў. Некалькi бачуркаў з порахам стаяць паводдаль. Ад папярэдняе разгубленасьцi не засталося й сьледу. Убачыўшы пана Януша, падбег да яго й, састроiўшы перастрашаны твар, залапатаў:
      - Госпадзi Божа мой! Госпадзi Божа мой! Цi мо' канец сьвету настаў? Прэсьвятая Багародзiца, сыне мой, што-ж будзе? Не пускай iх, не пускай, харобры Рыцар!...
      Януш усьмiхнуўся, i, каб супакоiць манаха, прамовiў:
      - Ня бойся, сьвентаблiвы ойча. Нiчога страшнога няма! Апрышкi, гэта ня войска, яны й штурмуюць як апрышкi - з фронту, у лоб. А няма таго, каб з бакоў навалiцца. Зараз яны браму крышыць будуць, бервяно прывалаклi, а мы iх з гарматы й пачастуем. Ня бойся, ойча, а тады ў мячы возьмем.
      Тут Францiшак прыкмецiў, што з усiх бакоў, ка завалу перад брамай, сьцякаюцца ўзброеныя людзi й шыкуюцца лавай. "З муроў паздымаў - здагадаўся ён, - напэўна, толькi варту пакiнуў, а рэшту сюды сьцягае. Усё лацьвей Кандрату й Кiрыму будзе".
      23. БIТВА
      Лёкка парыпваючы сьнегам, са рва вылезьлi дзьве постацi й, прыцiснуўшыся да муру, прыслухалiся. Вартавых не было чуваць...
      Галас i грукат бойкi каля брамы даносiўся зусiм ясна. Выразна чулiся людзкiя галасы й звон зброi. Глуха бухала бервяно ў дубовую, акутую жалезам, браму. Лёкка шамацелi стрэлы, пралятаючы над галавой.
      Кандрат падрыхтаваў лук i, задраўшы галаву, сачыў за прасьветамi скважняў.
      Кiрым, адыйшоўшы некалькi крокаў назад, разматаў з пасу вяроўку й наматаў яе на локаць. Уважна абмацаў пятлю, i, пакруцiўшы ўвесь скрутак над галавой, зь сiлай пусьцiў яе ўгару. Вяроўка, як зьмяя, нячутна размотвалася ў паветры, другi канец яе быў моцна зацiснуты ў руцэ Кiрыма. Вось ён прысеў. Зьлёкку патузаў за вяроўку, зацягваючы мацней ухапiўшуюся за зубец забарола пятлю, i, вярнуўшыся да Кандрата, прашапацеў:
      - Трымаецца...
      - Ужо?
      - Угу.
      - Ну, то лезь... Можа, меч тут пакiнеш?
      Кiрым адразу папляваў на далонi, моўчкi зацiснуў меч памiж ног i, як кот, палез уверх. Нi адзiн гук ня вырваўся з-пад ягоных спрытных рук i ног.
      Кандрат, затаiўшы подых, чакаў.
      Вось ужо няясны цень Кiрыма абазначыўся на гранi муру. Кандрат з палёккай перавёў дух...
      I раптам, грукатаючы зброяй, паказаўся вартавы. Ён наблiжаўся павольнай хадой, часта спыняючыся й прыслухоўваючыся...
      Лязгат зброi быў ужо зусiм блiзка.
      Кандрат прыцiснуўся сьпiнай да муру й замёр, не адрываючы вачэй ад скурчыўшагася Кiрыма.
      Вартавы памаленьку прайшоў мiма. Ён нiчога не заўважыў. Але як на лiха, спынiўся сажнях у чатырох ад Кiрыма, i, абапёршыся плячом аб забарола, стаў углядацца ў цемру, часта паварачваючы галаву ўбок брамы, адкуль даносiўся ўсё нарастаючы грукат.
      Кiрым нерухома павiс на вяроўцы, баючыся варухнуць нават пальцам. Зараз ён усёй душой шкадаваў, што не пакiнуў меч унiзу, з Кандратам. Безь мяча было-б лацьвей перабрацца на мур i кiнжалам управiцца з вартавым. А так прыходзiцца бязьдзейна боўтацца ў паветры й чакаць. Рукi пачалi паступова замляваць... Кiрым адчуў, што зараз пачне зсоўвацца на нiз...
      Ён напружыў мускулы, падцiснуўся трохi вышэй, i, зрабiўшы нялюдзкi высiлак, лёг чэравам на халоднае каменьне муру. Высокiя зубцы забарола засланялi яго цяпер ад вачэй гайдука. Хуценька разшпiлiўшы пас, Кiрым вызвалiўся ад грувасткага мяча, i асьцярожна паклаў яго побач сябе. Высмыкнуў з похвы кiнжал i ўзяў яго ў зубы. Падцягнуў ногi й, перакулiўшыся на бок, прысеў у скважнi. Цяпер адпачнуць i супакоiцца. Увесь час стрымлiваны подых разьпiраў грудзi. На вуснах выступiла соль. Шырока разтулiўшы вусны, але не выпускаючы кiнжалу з зубоў, Кiрым некалькi разоў глыбока ўздыхнуў...