У такую непагоду, як кажуць: "i сабаку шкада з хаты выгнаць", аднак упарты коньнiк, як заўсёды, выехаў на сваю варту. Перамагаючы няўстрымныя вiхуры, ён памалу пасоўваўся па дарозе, напружана прыслухоўваючыся да нястрымнага напеву завiрухi. Дрыжучы ад холаду, ён нецярплiва падганяе каня - можа, хуткая язда хоць троху сагрэе. Аднак не, аслабелы конь ня мог спрачацца зь сiлаю ветру, якi рэзкiмi парывамi амаль валiў з ног бедную жывёлiну, а пранiкаючы пад плашч, халадзiў кроў у жылах коньнiка. Часам яму здавалася, што студзёная рука бязьлiтаснае Кастусi хапае яго за горла. З жахам азiраўся наўкола, але, акрамя сьнежных хмараў i пацямнелых акрэсаў лесу, нiчога ня бачыў. Адчай i паняверка пачалi паступова авалодваць iм, калi й па абедзе не напаткаў таго, каго чакаў.
      Не зважаючы на завiруху, рух на дарозе не паменшыў, i беднаму коньнiку прыходзiлася штораз ад'яжджаць убок i хавацца ў зарасьнiках.
      Якой-жа была яго радасьць, калi нарэшце, празь сьнежныя хмары, ён прыкмецiў колеры Случчыны, трапятаючыеся на кончыках дзiдаў. Не памятаючы сябе ад уцехi й шчасьця, ён выскачыў з зарасьнiкаў i кiнуўся насустрач тром коньнiкам, зьявiўшымся на дарозе. Пярэднi быў у рыцарскiм панцыры й з рысяй скурай на плашчы...
      - Кандрат!... Кандрат!... Галубок сакалiны! - закрычаў Кiрым, размахваючы шоламам.
      Коньнiкi ад неспадзеўкi асадзiлi коняў й разам апусьцiлi дзiды, рыхтуючыся да абароны, бо хадзiлi чуткi, што дзесь непадалёку зьявiўся Сыч з хеўраю. Але, разпазнаўшы круглы ўзбуджаны твар, яны з трывогай кiнулiся насустрач, яшчэ не зусiм верачы сваiм вачам i вушам.
      - Кiрым? - ускрыкнуў адзiн зь iх, нарэшце поўнасьцю разпазнаўшы сустрэчнага. - Што ты тут робiш?
      Кiрым, тым часам, залiваючыся слязьмi шчасьця, кiнуўся на шыю зьдзiўленаму й устрывожанаму Кандрату, мала ня вывалiўшы яго зь сядла.
      - Гэй! Кiрым, што з табою?
      - Кандрат!... Кандраце, нарэшце я цябе пачакаў!
      - Слухай, Кiрым! - раззлаваўся Кандрат. - Кажы, у чым рэч! I не душы мяне так, бо па карку дам!
      Кiрым адразу схамянуўся й, азiрнуўшыся на дарогу, гукнуў:
      - Хутка! За мною! - i рашуча накiраваўся ў зарасьнiк. - Але цiха!...
      Коньнiкi чарадой пасунулiся за iм, намагаючыся як мага меней шумець.
      Нарэшце, пасьля доўгай, маўклiвай язды, паказаўся цагляны комiн i начлег Кiрыма. Кандрат зьдзiўлена азiрнуўся й нерашуча запытаў:
      - А Ваявода тут?...
      - Не! Ён там... у маёнтак...
      Кандрат дзiвiўся ўсё болей i болей:
      - То, хiба, i мы давай туды-ж, у маёнтак?...
      Кiрым нiчога не адказаў. Рыўком спынiў каня й рэшце загадаў зрабiць тое самае - на сьнягу, перад хлявом чарнелi сьвежыя купы конскага гною...
      Сасьлiзнуўшы зь сядла й перабягаючы ад куста да куста, Кiрым уважна, з усiх бакоў, агледзеў свой прытулак. Вярнуўшыся да сваiх спадарожнiкаў, ён супакоена прамовiў:
      - Людзi быў i пайшоў. Нiчога не знайшоў.
      Разьмясьцiўшыся ў хляву й разьдзьмухаўшы агонь, Кiрым, перамагаючы радаснае ўсхваляваньне, загутарыў:
      - Слухай, Кандрат, бяда! Ваявода там у маёнтак. Можа жывы, можа не, я ня ведаю...
      - Дык што-ж ты тут робiш, лайдак ты няхрышчаны? - перабiў уражаны Кандрат.
      - Цябе, Кандрат, чакаю. Сем дзён i начэй чакаю... Бяда!
      - Навошта чакаеш? Чаго сюды прывёў, а не да Ваяводы?
      - Няможна да Ваяводы, схапiлi яго...
      - Як схапiлi? А пачот?...
      - Забiтыя ўсе... Няма! Ваяводу яны ў маёнтак забраў, а рэшту кiнуў на дарозе... Нехта другi потым забраў. А я цябе чакаю, сем дзён ужо. Бяда!
      - Хто схапiў? Хто забiў? А ты як уцалеў? Цi мо' на развод пакiнулi? злосна зарычэў Кандрат, хапаючыся за меч.
      Кiрым трохi памаўчаў, як-бы зьбiраючыся зь сiламi, i як умеў па парадку разказаў аб здарыўшымся, пачынаючы ад ад'езду з Кракава й канчаючы на толькi-што адбыўшайся iх сустрэчы.
      Кандрат выслухаў гэтае жудаснае апавяданьне, не перабiваючы, i доўга сядзеў моўчкi, ня ведаючы, за што ўзяцца. Надта страшным было злачынства.
      - Вось каб Васiль Капыльскi быў тут... - нерашуча прамовiў ён, задумлiва ўглядаючыся ў тлеючае вугольле.
      - Няма Васiль, нам трэба думаць! - ускочыў Кiрым. - Залога ў маёнтку зараз невялiкая. Можа трыццаць, а можа й не. Можна варту ў ночы з лука паздымаць, а перабраўся за гарод[32] - нажом рэзаць! Ваколiцу я ведаю добра, увесь гарод рукамi абмацаў. Сам адзiн, хацеў iсьцi Ваяводу шукаць...
      - I пэўную сьмерць знайшоў-бы, нiчога болей! - перабiў Кандрат. - Тут трэба йначай... Адзiн ты рады ня даў-бы, не дамо й у чатырох! Пугай абуха не пераб'еш! Тут трэба падумаць, моцна падумаць. От-бы Васiля сюды...
      У гэтую ноч, прыкрываючыся сьнежнай завеяй, дзьве постацi бязгучна перасоўвалiся пад высокай сьцяной дубовага частаколу, выслухваючы перагукi вартавых i вымерваючы вышыню сьцяны.
      Завея бушавала ўсю ноч, сьпяваючы нудныя песьнi адыходзячай зiме. Сьнег вялiкiмi гурбамi перасоўваўся па адкрытых прасторах, завальваючы ровы й выбоiны. Каля зарасьнiкаў, кустоў i сьцен маёнтку, гурбы парасьлi амаль на вышыню самаго частаколу. Але Кандрата гэта мала цешыла, бо суадношаньне сiлаў было аж занадта неспрыяльным. Неспадзяваны напад нi ў якiм разе ня мог удацца, i пагэтаму адпадаў. Быў яшчэ й другi плян, але i ад яго прыйшлося адмовiцца. Выглядаў ён так: зьвярнуцца за дапамогай да Берасьцейскага Пасаднiка й, апiраючыся на сiлу, патрабаваць выдачы Ваяводы Фёдара. Але тут было болей небязьпекi, чым магчымасьцi ўдачы - Фёдара маглi проста ўкiнуць у калодзезь цi спалiць i гэтым зьнiшчыць усе сьляды злачынства. Чым тады давядзеш, што ён тут быў? Не! Трэба было разьлiчваць толькi на собскiя сiлы й сьпяшацца. Сьпяшацца як мага! Застаецца толькi адно - падпалiць маёнтак i, паклаўшыся на лёс, чакаць зручнага моманту, каб вырваць палоннага. Так i вырашылi.
      Наступную ноч правялi ў вышукваньнi найболей адпаведных мейсцаў для пусканьня "чырвонага пеўня". З вышынi сьнежных наносаў, вачам Кандрата й Кiрыма адчыняўся вiд на шырокi й багаты падворак маёнтку. Бязгучна, як ценi, перасоўваючыся з гурбы на гурбу, яны не прапусьцiлi нi воднай дробязi, могшай прыдацца ў будучынi... Заўтра...
      * * *
      Чатыры чалавекi, нiзка прыгiнаючыся за сьнежнымi наносамi, хутка наблiжалiся да Турнаўскага маёнтку. Адзiн зь iх цягнуў драбiну, зьвязаную з жордак, другi - скрутак вяроўкi.
      Завея зацiхла, i лёккi вiльготны ветрык разганяў пахмурыя хмары, час-ад-часу адкрываючы срэбны серп месяца. Здрадлiвыя, няясныя ценi, як прывiды, блукалi на цэлым засьнежаным абшары наўкола маёнтку.
      Раптам непадалёку нешта хруснула. Зашамацеў, абсыпаючыся, сьнег.
      Кандрат i яго сябры прыпалi да гурбы, гатовыя да ўсяго...
      Зьвiнячая цiшыня парушалася ледзь чутным шорахам вiльгатнеючага сьнегу. Далёка ў лесе пачулася конскае йржаньне, у маёнтку брахнуў сабака, i йзноў панурая цiшыня. Можна рухаць далей...
      Але раптам хруст паўтарыўся, i на гэты раз болей выразна.
      Кiрым хутка выхапiў кiнжал, узяў яго ў зубы, i нячутна папоўз на гук. Кандрат з трывогай назiраў за iм i на ўсякi выпадак падрыхтаваў лук.
      Кiрым паступова аддаляўся, наблiжаючыся да вялiзарнай гурбы. Выплыў з-пад хмараў месяц i залiў срабрыстым сьвятлом раўнiну. Кiрыму здалося, што ўперадзе мiльгнула людзкая постаць...
      Прыўзьняўшыся на локцях, ён напружыў зрок, стараючыся пранiзаць наступiўшую цемру.
      Уперадзе нешта зашамацела. I йзноў цiшыня...
      Раптам, перад самым носам Кiрыма, уздыбiўся сьнег. На момант, ад неспадзеўкi, кроў застыла ў жылах, i рука сама выхапiла з зубоў кiнжал. Але высока ўскiдаючы заднiя ногi й прыцiснуўшы вушы, мiма праляцеў заяц.
      - Ты, крывы шайтан, - абазьлiўся Кiрым, адплёўваючыся крывёй, - гэтак напалохаў!
      З тылу падпоўз Кандрат.
      - Што гэта ў цябе? - шопатам спытаў ён, паказваючы на акрываўлены рот.
      - Прымёрз... Кiнжал да вусна прымёрз.
      - У другi раз кавалак скуры падкладай...
      - Добра... Давай далей, людзi тут няма... - прашапацеў Кiрым i йзноў пасунуўся ўперад, уважна прыслухоўваючыся.
      Да маёнтку заставалася зусiм недалёка, калi поўзшы ўперадзе Кiрым прыпынiўся й, дачакаўшыся Кандрата, прашапацеў:
      - Кандраце, мне здаецца, мы не сам тут у поле. Тут ёсьць людзi. Шмат людзi...
      - Ты, што? Баiсься? - злосна спытаў Кандрат.
      Кiрым нiчога не адказаў. Гнеўна блiснуўшы вачамi, ён як пацук папоўз па сьнегу, далёка выперадзiўшы сваiх сяброў.
      Раптам Кандрат замёр, утаропiўшы пагляд у правае крыло маёнтку. Тое самае сталася й з Кiрымам.
      У сьвятле выплыўшага месяца, выразна было вiдаць некалькi цёмных постацяў, прымацоўваючых драбiну да сьцяны частаколу. Вартавыя не абзывалiся...
      Iзноў Кiрым затрымаўся, чакаючы сваiх спадарожнiкаў.
      - Што-ж гэта такое? - разгублена прашапацеў падпаўзаючы Кандрат. - Цi мо' яны таксама Ваяводу шукаюць? Але тады хто яны такiя? Хiба Берасьцейскiя? А мо' апрышкi? Га?...
      - Цiха! - абарваў Кiрым. - Глянь там, - i ён указаў на левае крыло маёнтку. Там чынiлася тое самае, але людзей было шмат болей.
      А варта маўчыць... Не абзываюцца й сабакi...
      Раптам Кiрым нешта надумаў i, ускочыўшы на ногi, гукнуў:
      - Гайда! - i, не чакаючы на сяброў, кiнуўся да частаколу.
      Кандрат, хаця яшчэ не зусiм зразумеў ягоны намер, сарваўся зь мейсца й, выхапiўшы меч, стрымгалоў кiнуўся сьледам.
      У гэты момант усё поле зароiлася ад людзей, а ў маёнтку загучэлi крыкi й брэх сабак. Варта праспала...
      Кiрым у некалькi скачкоў апынуўся ў каля частаколу, i адным махам, проста з гурбы, пераскочыў на завостраныя бярвеньчатыя палi, а адтуль на памост для залогi.
      Вялiзарны й цяжка ўзброены Кандрат, правальваючыся па каленi ў сьнег, з усiх сiлаў пасьпяшаў да сьцяны. Яго сябры не адставалi.
      У маёнтку ўдарылi ў звон. Падворак аж закiшэў узброенымi людзьмi гайдукамi й iх чэлядзьдзю. Iх аказалася значна больш, чым думаў Кiрым. Чырвонае сьвятло паходняў крывавым бляскам адбiлася на сталi панцыраў, шоламаў, мячоў, сякер, галябардаў...
      Варта праспала, было ўжо запозна - напасьнiкi ў многiх мейсцах пералезьлi частакол.
      Побач Кiрыма, на памосьце, зьявiўся чалавек у прыгожым рыцарскiм панцыры, але бяз шпораў i паса. Размахваючы вялiзарнай сякерай, ён адзiн кiнуўся на падасьпелых гайдукоў i прымусiў iх у страху падацца назад ды прэч з памосту. Сякера са сьвiстам узьвiвалася ў паветра ды з грукатам крышыла шоламы, панцыры, кальчугi, трапляўшыяся на яе шляху.
      Зусiм неспадзявана, над самым вухам Кiрыма разьнёсься баявы клiч Вялiкакняжых Дружын:
      - Пяру-у-ун! - i на памост саскочыў разьюшаны й страшны Кандрат, а за iм два ягоныя спадарожнiкi.
      Гэты грамавыкрык, так знаёмы й ворагам, i прыяцелям, падзейнiчаў застрашальна як на напасьнiкаў, так i на баронячыхся. Адны й другiя са страхам падалiся ў тыл i апусьцiлi зброю...
      Кандрат-жа, не зважаючы на наступiўшае зацiшша, з грукатам i ляскам саскочыў з памосту й, размахваючы мячом, урэзаўся ў самую гушчу атарапелых гайдукоў. Як гарбузы покалiся варожыя шоламы пад яго страшэннымi ўдарамi.
      Гэта дало новы поштурх байцам. Напасьнiкi, падбадзёраныя адвагай i сiлай невядомага воя, зь пераможнымi крыкамi рынулiся на зьбянтэжаную залогу.
      Чалавек у рыцарскiм панцыры, апусьцiўшы скрываўленую сякеру, прыглядаўся разьюшанаму Кандрату, ня ведаючы, цi шкадаваць, цi цешыцца, яго нечаканаму зьяўленьню. Бо аб тым, што ён быў воям Гаспадара, не магло быць найменшага сумневу...
      У гэты момант, гак галябарды зачапiўся яму за наплечнiк. Чалавек у рыцарскiм панцыры выпусьцiў з рук сякеру й сутаргава ўхапiся за палi частаколу, намагаючыся ўтрымацца на памосьце й ня дацца сьцягнуць сябе ўнiз. Пальцы яго пачалi памаленьку сасьлiзгвацца з абмёрзлага дрэва. Вось-вось, ён паляцiць унiз, насустрач вернай i немiнучай загiбелi...
      Не прыймаўшы дасюль удзелу ў бойцы Кiрым, неяк падсьведама адчуў, што ад гэтага чалавека будзе залежыць посьпех iх прадпрыемства й, можа, нават, жыцьцё Ваяводы Фёдара. Маланкавым рухам выхапiўшы кiнжал, ён, не намерваючыся, кiнуў яго ў здаравеннага гайдука, цягнуўшага галябарду. Як падкошаны павалiўся гайдук, заглынаючыся крывёй - кiнжал па самую ручку ўлез яму ў горла.
      Незнаёмец, адчуўшы палёкку, струхнуў зь сябе галябарду, падхапiў сваю сякеру, i толькi тады абярнуўся к Кiрыму.
      - Дзякую! - працягнуў ён руку.
      Кiрым шчыра пацiснуў гэту ўдзячную руку. Хаця ён i ня бачыў праз забрала твару незнаёмца, аднак гэты чалавек яму спадабаўся, i Кiрым прамовiў:
      - Няма чаго! Для добры чалавек усё можна зрабiць!
      Незнаёмец нiчога болей не сказаў. Ён саскочыў з памосту й, узьняўшы сякеру, рынуўся дабiваць ворага.
      Гайдукi, сьцiснутыя з усiх бакоў, упарта адбiвалiся. Яны не жадалi здавацца жыўцом, а напасьнiкi не выяўлялi асобае ахвоты браць палонных...
      Згубiўшы з вачэй Кандрата й незнаёмца, Кiрым, абмiнаючы мейсца сутычкi й пераскокваючы праз забiтых, бегма пусьцiўся па падворку, шукаючы ўваходу ў падзямельлi.
      Калi гэта яму ўдалося, адтуль ужо выпускалi палонных - галодных, абадраных i змучаных. Кiрым кiнуўся iм насустрач, спадзяючыся пазнаць Ваяводу Фёдара. Аднак мiж вызваленых яго не было, i нiхто аб iм нават i ня чуў. Пошукi ў падзямельлi не далi нiякага вынiку. Ваявода зьнiк. Зьнiк бязьсьледна.
      Гукi бойкi паступова зацiхлi. Запанавала цiша, перарываная толькi перадсьмертнымi храпамi ды енкамi раненых.
      Новыя валадары маёнтку ўзялiся наводзiць тут свае парадкi. На частаколе зьявiлiся павешаныя. Новая варта заняла сваё мейсца. Рэшта ваяўнiкоў разышлася на адпачынак. Вызваленых нявольнiкаў пераапраналi ў панскую вопратку й надзялялi часткай здабычы. Наладаваныя дабром санi - штораз выяжджалi за браму й зьнiкалi ў перадсьвiтальнай цемры.
      Блукаючага ў роспачы па падворку Кiрыма нарэшце знайшоў адзiн з Кандратавых вояў i павёў за сабою ў "панскiя пакоi" "пасьнедавячэраць".
      У прасторнай залi, за вялiзарным сталом з узвышэньнем, устаўленым пiцьцём i ежай, сядзелi каля двох дзясяткаў узброеных людзей. Кiрым адразу прыкмецiў Кандрата, сядзячага побач маладога й прыемнага на выгляд мужчыны, у якiм ён адразу разпазнаў начнога незнаёмца ў рыцарскiм панцыры. Незнаёмец сядзеў у раскошным крэсьле шляхцiца Нiкульскага, на верхнiм канцы стала. Кiрым адразу зразумеў, што гэта быў атаман гэтага, так у час падасьпелага, аддзелу. Праўда, Кiрыма зьдзiвiла, што нiдзе ня бачна нi колераў, нi гэрбоў пераможцы.
      Убачыўшы Кiрыма, незнаёмец, з напоўненым кубкам у руках, рушыў яму насустрач, прамаўляючы на хаду:
      - Кiрым Бей, ты слаўны вой! Я рады цябе вiтаць! Сёньня ты выратаваў маё жыцьцё, i хто ведае, цi не адплачу я табе заўтра чымсь падобным. Дык будзь-жа маiм госьцем i прыяцелем! Ласкава просiм! - i незнаёмец пакланiўся й працягнуў Кiрыму кубак.
      - Слава-а-а! - громам пракацiлася па залi.
      Кiрым узяў кубак i, адчуваючы да сябе агульную прыязьнь, запытаў:
      - Ваша Сьветласьць, дазволь запытаць? Чаму я не бачу нi колеру, нi гэрбу? Якiя маеш? Скажы?
      - Колеры мае: зялёны й белы, ад пары году, - усьмiхаючыся, адказаў незнаёмец. - А гэрб... Гэрб у мяне: воўчая галава й лiсiны хвост.
      Кiрым, задаволены адказам, не зьвярнуў увагi на агульны рогат за сталом i на незразумелыя знакi, якiя рабiў яму Кандрат.
      - Скажы, Ваша Сьветласьць, адкуль мяне ведаеш? Першы раз бачыш, а Кiрым Бей назваў? Адкуль ведаеш?
      - Гэта мне адважны наш госьць Кадрат Тур разпавёў. А ты мне зараз разкажы, што прывяло цябе й тваiх сяброў сюды пад Турна? Кандрат кажа, што лепей разкажаш, таму сам не захацеў, - незнаёмец узяў Кiрыма за руку вышэй локця й павёў к верхняму канцу стала, дзе яму ўжо падрыхтавалi мейсца побач Кандрата.
      Седзячы ўжо за сталом i павядаючы незнаёмцу сваю сумную гiсторыю, Кiрым уважна прыглядаўся да балюючых людзей. Была тут i жанчына - маладая, зграбная й прыгожая. Тонкая кальчуга, з шырокiм сталёвым нашыйнiкам i чаканнымi высокiмi бранзалетамi, хвацкi аблягала яе стан i дадавала ёй хараства й чару.
      - "Аднак Марыля прыгажэйшая! - падумаў Кiрым, не перарываючы апавяданьня.
      Сабраныя слухалi моўчкi, адставiўшы на бок кубкi. Вочы незнаёмца запалалi ненавiсьцю, i, калi Кiрым скончыў, у насталай цiшы пачуўся яго голас:
      - Гэтак яны абыходзяцца зь людзьмi Вялiкага Гаспадара Лiтоўскага! Няма канцу iх нахабству й подласьцi! Схапiць на дарозе пасланьнiка, недатыкальнасьць якога шануюць нават апрышкi. Сьмерць падпанкам! Сьмерць крыўдзiцелям Белай Русi!
      - Сьме-е-ерць! - загрымела на залi.
      Кандрат раскрыў рот, ня верачы сваiм вушам. Незнаёмец гэта заўважыў i, павярнуўшыся да яго, прамовiў:
      - Так, Кандраце! Не дзiвуйся! Там, дзе я прайшоў, там няма ўжо паноў i падпанкаў. Кроў i попел засталiся на iхным мейсцы. А сумленны люд Лiтоўскi дабраслаўленьнi ўдзячнасьцi пасылае мне ўздагон. Люблю я свой Край! Люблю Народ наш i звычай! Сам нацярпеўся крыўды ад прысьпешнiкаў Ягайлавых i ведаю, што й людзi церпяць. Няма iншага ратунку, як за зброю ўзяцца. Сёньня ты бачыў, Кандраце, як разьлiчылiся мы з адным з гэтых душагубаў. Хай цяпер Нiкульскi падрыгае нагамi на сваiм собскiм частаколе. Бачыў ты, колькi людзей непавiнных марыў ён у лёхах? Дык вось-жа, запамятай, што людзей я не рабую! Людзям я дапамагаю. I будзь пэўны, што нездарма зьвёў нас лёс! Не абыйшлося тут без рукi Ўсемагутнага! Такая была Яго воля, i да будзе так! Я прысягаю, на прах маёй сям'i, што калi Ваявода Фёдар з Грозава жывы, я яго вызвалю! Тут у Турна яго няма, але мы зараз даведаемся, дзе ён. Францiшак, iдзi прывядзi таго старога халуя!
      Малады вой, сядзеўшы побач жанчыны, устаў i пасьпешна выйшаў. Вярнуўся ён хутка, вядучы перад сабою перастрашанага й ледзь дыхаючага чэляднiка.
      Карыстаючы з таго, што агульная ўвага зьвярнулася на палоннага, Кандрат нахiлiўся да Кiрыма й прашапацеў яму на вуха:
      - Ведаеш, хто гэта такi? - указаў ён на незнаёмца. - Гэта сам Сыч!
      Кiрым толькi прыцмокнуў губамi й шырака разчынiў вочы.
      Чэляднiк, разпазнаўшы ў Сычу атамана, бухнуўся перад iм на каленi:
      - Яснавяльможны Пане! Зьлiтуйся... Пашкадуй старога, успомнi бацьку свайго, матку... Дзеля iх пашкадуй...
      - Ня руш! - закрычаў не сваiм голасам Сыч. - Ня руш маiх бацькоў, подлы сабака! Не на тое я цябе ад шыбенiцы ўратаваў, каб ты памяць маiх бацькоў, Царства iм нябеснае, паскудзiў. Ня гэтага я ад цябе хачу! - Сыч увесь дрыжэў ад гневу й ненавiсьцi. Здавалася, што вось-вось ён кiнецца на палоннага й задушыць яго сваiмi рукамi.
      Кiрым i Кандрат са страхам назiралi гэтую сцэну, не адважваючыся прамовiць слова. Надта шмат яны чулi аб злачынствах i жорсткасьцi апрышак.
      Палонны скурчыўся й, баючыся зiрнуць на Сыча, прашапацеў:
      - Яснавяльможны Пане, пашкадуй... Прабач... Не губi...
      Сыч усьмiхнуўся той усьмешкаю, ад якой кроў застывае ў жылах i дрыжаць каленi. Абцiнаючы словы й часта пераводзячы дух, ён загутарыў:
      - Прабачэньня просiш!... Лiтасьцi!... А цi прабачваў ты? Цi быў лiтасьцiвы?... Га? Цi заслужыў ты на лiтасьць?...
      - Не губi... - прастагнаў чэляднiк. - Стары я ўжо, грахоў шмат маю... Адпусьцi на пакаяньне...
      - Адпусьцiць? Магу й адпусьцiць! - Сыч трохi памаўчаў i абвёў вачамi прысутных. - Але на тое маеш заслужыць!
      - Кажы сваю волю, Яснавяльможны Пане! Накладай пакуту самую цяжэйшую... З уцехаю прыйму яе й да канца вытрымаю...
      - Не патрэбна мне твая пакута! - перабiў Сыч. - Службу мусiш мне саслужыць. I калi сумленны будзеш, адпушчу.
      - Кажы, Яснавяльможны Пане. Кажы... Усё зраблю!
      - Добра! Але памятай, ад цябе самога залежыцць лёс твой! Дзе Ваявода Фёдар з Грозава?
      Палонны здрыгануўся й нiчога не адказаў.
      - Ага! Ня хочаш казаць? Ну што-ж...
      - Але-ж тады пан Станiслаў... - узмалiўся чэляднiк.
      - Ня хочаш? Як сабе хочаш!... Францiшак, Цiмох, цягнiце яго на частакол. Дзесь паблiзу Нiкольскага... Каб у пекле адзiн другога доўга не шукалi.
      - Правiдлова! - пагадзiўся Францiшак i, ухапiўшы палоннага за каўнер, дадаў. - Назваўся баравiком, лезь у кошык.
      - Не, не! - прастагнаў чэляднiк. - Разкажу... Усё разкажу.
      - Дзе ён? Цi жывы?
      - Жывы... У Камянецкiм Замку...
      - Якая там залога? Хто на чале яе?
      - Залога вялiкая... Сотня гайдукоў, два тузiны польскiх вояў, ды два тузiны чэлядзi. На чале стаiць польскi Рыцар, пан Януш зь Езёрска, а пры iм двух шляхцiцаў: пан Прушынскi - уласьнiк Камянца, i пан Лазiнскi - Гараднiчы. Ксёндз Камянецкi таксама мяча не цураецца...
      - Гэта ўсё? Уважай, стары, калi што-небудзь утоiш, то не абмiнуць табе шыбенiцы. Праўду кажы!
      - Як пасьцелеш, гэтак i высьпiсься! - дадаў Францiшак.
      - Гэта ўсё, Яснавяльможны Пане, што да Замку. Але пан Лазiнскi з апрышкамi хеўру водзiць. Толькi няма iх зараз каля Камянца. Баяцца Берасьцейскiх разьездаў, пайшлi недзе.
      - Хто водзiць iх? - пацiкавiўся Сыч.
      - Не прыпомню напэўна, Яснавяльможны Пане, але, здаецца, нейкi Скрабель, цi Скабей. Людзi кажуць, што ён раней Войтам быў, пасаваны...
      - А цi бачыў гэты Скабель Ваяводу? - умяшаўся ўстрывожаны Кандрат.
      - Кажуць, бачыў. Забiць хацеў, але пан Януш не дапусьцiў...
      - А ты, што? - павярнуўся да Кандрата Сыч. - Ведаеш гэтага Скабеля? Хто ён такi?
      - Былы Войт зь Вялiкiх Лукаў. У Полацку, на паядынку, Ваявода Фёдар перамог яго. З тых пор, напэўна, i злосьць затаiў, а зараз спагнаць хацеў. Ох, баюся я за Ваяводу, страшны гэта вораг...
      Сыч задумаўся, а потым, зьвярнуўшыся к палоннаму, запытаў:
      - Хто такi гэты Станiслаў, што ты так баiсься яго?
      - Ваявода з Крэва...
      - Дзе ён зараз? У Камянцы?
      - Я ня ведаю, дзе ён, але людзi кажуць, што ў Слуцку паранены ляжыць. Напаў нехта на яго па дарозе й цяжка паранiў.
      - Ну добра, старына, iдзi адпачывай! А ты, Францiшак, дагледзь каб ён спаў спакойна й не шукаў iншага памяшканьня!...
      Палоннага вывялi. Сыч доўга сядзеў, задумаўшыся, штось абмяркоўваючы. Потым, зiрнуўшы на Кандрата, прамовiў:
      - Камянец... Моцны гэта гарэх, але паспрабуем перагрызьцi й яго! Правым Бог дапамагае!
      За вокнамi пачалi блякнуць зоркi. Разьвiднялася.
      20. ВАРКУЛА БЯЛЕЦКI
      З наблiжэньнем вясны ў паветры адчувалася напружаньне. Уся Жамойць i памежжа Лiтвы сьпешна рыхтавалiся да навальнiцы. Князь Скiрвойлле дзень i ноч узбройваў сваiх Жамойтаў. Зь Лiтвы, ад Вiтаўта, цягнулiся доўгiя абозы са зброяй, ежай, вопраткай. З Трокаў у Жамойць i назад безьперапынным ланцугом скакалi ганцы. Наблiжалiся вялiкiя падзеi.
      У народзе пайшлi чуткi: летам пачнецца вялiкая вайна.
      У Лiтву зьяжджалiся масы Рыцараў - мазурскiх, польскiх, чэскiх.
      Напружаньне моманту адчувалi й Крыжакi. Нямецкiя залогi ў Замках заходняй Жамойцi падвоiлiся й патроiлiся. Дарогi аж роiлiся ад конных i пешых разьездаў i патрулёў. Падуладныя Ордэну вёскi стагналi пад цiскам няўмольнага жалезнага бота. Падаткi неймаверна павялiчылiся. На абаронныя работы выганялiся цэлыя вёскi, бяз розьнiцы веку й полу. Жамойты пачалi наракаць. Незадаволеныя каралiся на мейсцы, жорстка й бязьлiтасна. Шыбенiцы расьлi як грыбы пасьля дажджу. Але незадавальненьне расло й шырылася. Першапачатковы, ледзь чутны, лепет пратэсту ператварыўся ў грозны, сатрасаючы рокат. Мужчынскае насельнiцтва патаемна рыхтавала зброю й падавалася ў лес. Жанчыны, дзецi й старыя ўцякалi пад Коўна, да Князя Скiрвойлле...
      Стомлены папярэднiмi прыгодамi й баямi, Варкула выходзiў з Прусаў. Аднак не ўпускаў спрыяльнае нагоды ўдарыць па Крыжаках. Невялiчкi спачатку, яго аддзел узрос да некалькiх сотняў, папоўнены незадаволенымi Жамойтамi. Сьлядоў Праклоша знайсьцi не ўдалося, i Варкула злаваўся ўсё болей i болей. З шалёнай ненавiсьцю налятаў ён на невялiкiя ўмацаваньнi, вынiшчаючы ўсё, што падварочвалася пад руку. Палонных ня браў - Рыцар, наёмнiк, служка - усё, што лучылася з Ордэнам, гiнула пад яго цяжкой рукой.
      Князь Скiрвойлле быў задаволены. Крыжакi - вар'яцелi ад злосьцi. У пагоню накiравалi славутага Рыцара Дiннальда фон Кiкерытц. Варкула ведаў гэтага ваяўнiка, i ўсiмi сiламi ймкнуўся пазьбегнуць зь iм сустрэчы. Не таму, што баяўся, а таму, што для такога спатканьня трэба мець вышкаленую дружыну, а не натоўп азьвярэлых сялянаў. Дзякуючы прыхiльнасьцi насельнiцтва, яму гэта з посьпехам удавалася, i фон Кiркерытц, хаця й iшоў па сьлядах, заўсёды быў адстаўшы на цэлы дзень.
      Прытаiўшыся ў лесе, як хiжак, пiльнуючы здабычу, Варкула чакаў на праезд крыжацкага аддзелу, якi накiроўваўся да гранiцы. Дазорцы данесьлi, што аддзел мае быць не вялiкi, але багаты. I Варкула рашыў не прапусьцiць яго.
      Разьдзялiўшы свой аддзел на две часткi, ён абсадзiў iмi прыдарожны лес, а сам з двумя тузiнамi коньнiкаў захаваўся, да часу, у кустах - так, каб магчыма было замкнуць дарогу сьпераду.
      Чакаць прыйшлося ня доўга. Здалёк, у марозным паветры, пачулася бразганьне зброi, фырканьне коней, крыкi вожчыкаў ды скрып вазоў i саней.
      Варкула са сваiмi коньнiкамi выехаў на дарогу й моўчкi стаў чакаць наблiжэньня Крыжакоў.
      Галава калёны паказалася з-за павароту, сажнях у трыццацi ад Варкулы. Пярэднi Рыцар, у белым плашчы са львом на шоламе, адразу спынiў каня й махнуў рукой збраяносцу. Той пасьпешна падаў яму дзiду й шчыт.
      Не чакаючы, пакуль немцы вышыкуюцца ў баявы парадак, Варкула пахiлiў сваю дзiду й, прарэзьлiва сьвiснуўшы, кiнуўся ўперад. Адразу-ж сотнi стрэлаў выляцелi з кустоў, разячы непадрыхтаванага непрыяцеля. Пасьля першага залпу лiк немцаў зьменшыўся амаль а палову. Але ўжо другi залп сустрэў шчыльную сьцяну самкнутых шчытоў, i не прынёс нiякай шкоды. Немцы сталi простакутнiкам - у першых шэрагах капейшчыкi, прытулiўшы шчыт да шчыта, а ў сярэдзiне стаўпiлiся лучнiкi, утварыўшы сваiмi шчытамi жалезную страху.
      Наладаваныя вазы й санi засталiся безабаронныя й адразу-ж дасталiся Варкулавым людзям, ды былi адцягнутыя крыху ў тыл, каб не перашкаджалi.
      Сам Варкула з разгону наскочыў на пярэдняга рыцара, стараючыся зьбiць яго дзiдай. Аднак немец, у апошнi момант, спрытна ўхiлiўся, i дзiда, шкрабнуўшы па шчыту, прайшла мiма. Затое дзiда немца, глуха трэснуўшы, напаткала Варкулаў нагруднiк i разьляцелася на кавалкi, пакiнуўшы па сабе глыбокую ўвагнутасьць. Удар быў страшны, i Варкула ледзь утрымаўся ў сядле. Сагнуты нагруднiк перашкаджаў дыхаць. Сашчапiўшы зубы, ён выхапiў сякеру й на мейсцы завярнуў каня, каб даганяць немца. Аднак Рыцара нiдзе не было вiдаць. "Уйшоў!" мiльгнула ў галаве думка, але тут-жа ўбачыў на сьнягу, мiж сваiмi скочучымi коньнiкамi, расьсечаны на двое й акрываўлены шолам са львом на шышаку...
      Жамойты, тым часам, валам населi на жалезны чатырохкутнiк ашчацiнены дзiдамi. Дарога й прыдарожны лес аж роiлiся ад масы людзей, барадатых i жудасных, апранутых у аўчыныя кажухi воўнаю навонкi, воўчыя й мядзьведжыя скуры, кальчугi, панцыры, саматканыя сьвiткi, празь якiя сьвяцiлася голае цела.
      У сярэдзiне гэтай людзкой кашы вылучаўся белы чатырохкутнiк, роўны й непахiсны.
      Хваля Жамойтаў, размахваючы мячамi, вiламi, косамi, сякерамi, з гучнымi крыкамi рынулася на сьцяну шчытоў. Немцы, як на вучэньнi, спакойна й не сьпяшаючыся падаюць дзiды ўперад, i людзкая хваля, зь енкамi й праклёнамi, адкатваецца назад, пакiдаючы раненых i забiтых.
      З падвоенай заўзятасьцю кiдаюцца Жамойты ў другую атаку, i йзноў адкатываюцца.
      Варкула з трывогай назiрае за няўдалымi наскокамi. Гульня прыймае непажаданы кiрунак. З-за самкнутых шчытоў даносiцца зьедлiвы, падражняючы рогат. Разьюшаныя Жамойты рыхтуюцца да трэцяй атакi. Як галодныя ваўкi, яны не жадаюць упусьцiць абложаную ахвяру. Але, яшчэ дзьве цi тры такiх атакi, i немцы перамогуць...
      Раптам Варкулу прыходзiць блiскавiчная думка.
      - Стой! - раве ён з усiх сiлаў, заглушаючы голас бойкi. - Стой! Давай вазы наперад!
      Думка Варкулы падхоплiваецца, i купа людзей кiдаецца да абозу. Мiгам пастромкi перасечаныя, i, набiраючы хуткасьць, два цяжкiя фургоны з грукатам коцяцца па дарозе.
      Варкула ўсьмiхаецца.
      Мiж немцамi прыкметна замяшаньне. Але нейкi голас камандуе, i самкнутыя шчыты трохi разступаюцца. Зпамiж iх вылятаюць, адзiн за другiм, роi стрэлаў, бязьлiтасна разячы не прыкрытых бранёй напасьнiкаў. Каля вазоў застаецца ўсё меней i меней папiхачоў, i iхны бег робiцца павальнейшым...
      - Лучнiкi! Бi!... - крычыць, размахваючы сякерай i, павярнуўшыся да вазоў. - Ходу! Ходу!
      Жамойцкiя стрэлы прымушаюць Крыжакоў шчыльней стулiць шчыты. Каля вазоў зьяўляюцца новыя папiхачы... I са страшным грукатам, пакрытым пераможнымi крыкамi, самадумныя тараны ўрэзваюцца ў гушчу жалезнага чатырохкутнiка. Адразу-ж у праломы кiдаюцца Варкула й яго коньнiкi.
      Немцы ў панiцы шарахаюцца ў розныя бакi. Уцечкай шукаюць паратунку. Але ратунку няма. Разьюшаныя Жамойты купай навальваюцца на разьбягаючагася ворага. У паветры выблiсквае зброя, разпырскваючы наўкола буйныя кроплi гарачай крывi. Немцаў бьюць, рэжуць, сякуць, коляць. Раненыя ловяць адбiваючыхся Крыжакоў за плашчы, за ногi, стараючыся хоць зубамi ўпiцца ў зьнявiднага ворага, i гэтым спагнаць сваю гадамi накiпеўшую крыўду.
      Варкула выяжджае з пабоiшча на адкрытае мейсца ды з радасным запоем назiрае сваiх разьюшаных вояў, зь невымернай жорсткасьцю дабiваючых ацалелых дасюль Крыжакоў. Жудасная, нестрыманая нянавiсьць так i пырскае зь блiскучых, налiўшыхся крывёю, вачэй. Людзi азьвярэлi, дабiваюць нават параненых, i нiякая сiла ня ў стане ўстрымаць iх ад гэтага. Ды Варкула й ня думае ўстрымлiваць, хай сабе спаганяюць усе крыўды, абразы й зьдзекi. Ён i сам ня супраць раскраiць яшчэ адзiн-другi чэрап, але, на жаль, няма каму... Рука зь цяжкай акрываўленай сякерай безуладна спачывае на грыве каня, з прыемнай млосьцю адчуваючы адпачынак. Сякера памаленьку паруе, абмярзаючы чырвоным лядком...
      I раптам разносiцца трывожны крык:
      - Немцы!... Немцы!...
      Прыемнай, салодкай задумлiвасьцi як i не было. Мускулы налiваюцца сiлай i запалам...
      Акiнуўшы паглядам мясцовасьць, Варкула бачыць, як насоўваецца грозная лавiна конных немцаў, лiчбова пераважаючая ягоныя сiлы.
      Уперадзе, падняўшы забрала, скача сам Дiннальд фон Кiкерытц. Ён горда адкiнуўся ў сядле i нiбы не сьпяшаецца.
      Бешаная ненавiсьць захлiствае душу Варкулы.
      - Пяру-у-ун! - крычыць ён, даючы шпорамi каню. - Да зброi!... За мной! - I як вецер нясецца насустрач белым плашчам.