Жорж Сiмэнон
      Пад страхам смерцi
      Пераклад: Алесь Асташонак
      I
      Першае пасланне, паштоўка з каляровай выяваю палаца Негуса* ў Адыс-Абебе i эфiопскай маркаю, было, як, зрэшты, i ўсе наступныя, лаканiчнае:
      "Вось я цябе i знайшоў, сабака. Пад страхам смерцi, прыгадваеш?
      Твой даўнi знаёмы Жуль".
      * Негус - тытул iмператара ў Эфiопii да скасавання манархii.
      Аскар Лябро атрымаў гэтую паштоўку праз колькi тыдняў пасля вяселля дачкi. У той час ён уставаў штодня ў пяць гадзiн ранiцы i выходзiў на сваёй лодцы ў мора лавiць рыбу. Вяртаўся ён зазвычай гадзiн у адзiнаццаць, амаль заўсёды акурат пасля таго, як у дом да яго прыносiлi пошту.
      Пакiдалi яе на столiку ў калiдоры.
      У гэты самы час панi Лябро прыбiрала пакоi на другiм паверсе.
      Цi спускалася яна тады ўнiз, цi заўважыла гэтую надта ўжо маляўнiчую паштоўку? Ва ўсякiм выпадку, мужу, калi ён вярнуўся, яна не сказала нiчога. I твар у яе быў спакойны - дарэмна пан Лябро падоўгу прыглядаўся да жонкi.
      А цi прачыталi, думаў Лябро, гэтае больш чым дзiўнае паведамленне сам паштальён i сарцiроўшчыца пошты панна Марта?
      Пан Лябро яшчэ выйшаў у мора некалькi разоў, але вяртаўся цяпер ужо раней, а дзесятай гадзiне, i сам заходзiў на пошту - якраз тады, калi панна Марта заканчвала сарцiраваць карэспандэнцыю.
      - Мне што-небудзь ёсць? - пытаўся ён, пiльна ўглядаючыся ў дзяўчыну.
      - Газеты i праспекты, пан Лябро. Лiст ад вашай дачкi...
      Выдавала на тое, думаў з хваляваннем Лябро, што за работаю яна ўсё ж такi паспявала разгледзець як след канверты, прачытаць, што на iх напiсана.
      Нарэшце праз два тыднi прыйшла новая паштоўка. Падаючы яе пану Лябро, дзяўчына ўсмiхнулася.
      - А гэта ад таго самага дзiвака...
      Значыцца, Марта прачытала i першую паштоўку.
      Другая паштоўка, з выяваю залiтага сонцам марскога вакзала, была даслана ўжо з Джыбуцi.
      "Чакай, свiное рыла. Неяк сустрэнемся. Пад страхам смерцi, будзь упэўнены.
      Прывiтанне ад Жуля".
      - Ён сябар ваш, што так жартуе?
      - Не надта ён дасцiпна гэта робiць, - адказаў пан Лябро.
      Але так цi iнакш, гэты Жуль наблiзiўся да яго...
      Праз месяц прыйшла трэцяя паштоўка - з выяваю порта. Гэтая была з Порт-Саiда - у сваёй вандроўцы Жуль пасоўваўся на поўнач, спакваля падбiраючыся да адрасата.
      "Бачыш, я цябе не забываю. Пад страхам смерцi, прыяцель. У самы раз цяпер табе гэта сказаць, га?
      Твой кончаны Жуль".
      З гэтага дня пан Лябро зусiм перастаў выходзiць у мора. Плыць ад Порт-Саiда да Марселя ўсяго толькi чатыры цi пяць дзён, а ўжо адтуль да Паркэроля, астраўка, на якiм жыў пан Лябро, дабiрацца некалькi гадзiн.
      Цяпер кожны дзень у восем гадзiн ранiцы можна было ўбачыць, як пан Лябро выходзiў з дому ў накiнутым на пiжаму халаце i ў пантофлях на босую нагу. Калi Паркэрольская плошча з яе чысцюткiмi рознакаляровымi домiкамi - адна з сама прыгожых у свеце, дык дом пана Лябро, якi пазнавалi здалёк па вялiкай верандзе ў чырвонай геранi, - сама пекны на гэтай плошчы.
      Выпальваючы першую люльку, пан Лабро павольна iшоў да порта. Дарогi было сама больш метраў сто - адразу ж за партовым гатэлем "Ноеў каўчэг" пачыналася мора.
      Выгляд у пана Лябро ў час гэтага шпацыру быў сама што нi ёсць спакойны: шчаслiвы буржуа на пенсii дыхае свежым марскiм паветрам.
      Гэтаю парою каля мола можна было сустрэць i некаторых iншых паркэрольцаў. Рыбакi, што вярнулiся з мора, перабiралi рыбу або рапаравалi сеткi. Стаяў непадалёк ад iх са сваёй каляскаю грузчык з кааператыўнай крамы. Побач спыняў свой запрэжаны аслом вазок дзядзька з гатэля "Лавец лангустаў", што на другiм канцы выспы.
      На Паркэролi, дзе жыхароў было ўсяго толькi чатырыста чалавек, усе ведалi адно аднаго i кожны называў пры сустрэчы або па iменi, або па прозвiшчы. Лябро быў адзiн, каго называлi панам: ён нiдзе не рабiў, меў грошы, а раней чатыры гады быў на выспе мэрам.
      - Вы яшчэ не на рыбалцы, пан Лябро? - пыталiся ў яго.
      Два-тры словы ў адказ - абы адчапiлiся.
      Якраз у гэты самы час "Баклан", невялiкi карабель, якi паўгадзiны назад выйшаў з Паркэроля, ужо прычальваў да Ж'янскай касы, што вiднелася на тым баку зiхоткага пралiва, якi аддзяляў выспу ад мацерыка. Ад Францыi, як казалi самi жыхары Паркэроля. Удалечынi была бачная маленькая белая кропка - гэта i быў "Баклан". У залежнасцi ад часу можна было меркаваць, цi вернецца яно поўнае пасажыраў i грузу цi амаль зусiм пустое.
      Сто шэсцьдзесят восем разоў, дзень у дзень выходзiў пан Лябро сустракаць невядомага госця, назiраў, як залiты сонцам "Баклан" адплываў ад Ж'янскай касы i iшоў да Паркэроля.
      Белая кропка спакваля павялiчвалася. Неўзабаве можна было разгледзець пасажыраў на палубе, яшчэ праз нейкi час iх твары. Нарэшце судна прычальвала, i людзi на беразе i на палубе "Баклана" перагукалiся мiж сабою ў час манеўру слоўцам-другiм.
      Грузчык падымаўся на судна, выцягваў на бераг скрынi, бочкi, паштальён звальваў на свой вазок мяшкi з поштаю, турысты фатаграфавалiся сем'ямi i iшлi ў гатэль услед за прысланым адтуль хлопчыкам.
      Сто шэсцьдзесят восем разоў! Пад страхам смерцi, як пiсаў Жуль.
      Акурат побач з месцам, адведзеным для стаянкi "Баклана", пагойдвалася на вадзе лодка пана Лябро, зробленая па яго спецыяльным заказе на мацерыку. Гэта было сама прыгожае на выспе рыбацкае судна. Яно так зiхацела шклом i меддзю, адпалiраваным дрэвам i начышчаным да бляску металам, што астраўляне назвалi яго "Люстраной шафаю".
      Пан Лябро няспынна ўдасканальваў лодку, аздабляў яе i рабiў усё больш камфартабельнай. I хоць даўжыня ў яе была толькi пяць метраў, уладальнiк абсталяваў на ёй даволi прасторную, у свой рост, шкляную кабiну - так што судна выдавала больш на якi-небудзь буфет, а не шафа.
      I вось цяпер пан Лябро ўжо сто шэсцьдзесят восем дзён не карыстаўся лодкаю, хадзiў кожнае ранiцы да прычала ў пiжаме i пантофлях, пасля ўслед за паштальёнам на пошту - i першы на выспе атрымлiваў карэспандэнцыю.
      Але чацвёртай паштоўкi прыйшлося чакаць каля шасцi месяцаў - i прыйшла яна з Александрыi.
      "Не адчайвайся, старая порхаўка! Пад страхам смерцi - цяпер як нiколi! А тут горача.
      Жуль".
      Ад Александрыi да Порт-Саiда, адкуль прыйшла папярэдняя паштоўка, - як плыць морам, дык амаль рукою падаць, варта адно на карту зiрнуць. А прайшло ажно паўгода...
      Чым мог ён займацца ў дарозе?.. I ўвогуле, чым ён займаўся ў жыццi? Якi быў з выгляду? Якога ўзросту? Мусiць, яму не менш за пяцьдзесят, бо столькi ж было i Лябро.
      Паштоўка з Неапаля. Праз некалькi тыдняў - з Генуi.
      Можа, ён перасаджваецца з судна на судна?.. Але навошта так доўга затрымлiвацца ў кожным порце?
      Паштоўка сёмая.
      "Я прыбываю, гарэза! Пад страхам смерцi - ты зразумеў?
      Жуль".
      Марка на ёй - партугальская. Ну i ну!.. Значыцца, ён не спынiўся ў Марселi. Рабiў круг. Аддаляўся.
      I раптам - паштоўка з Бардо!.. Ён зноў наблiжаўся. Адтуль да порта насупраць Паркэроля - ноч дарогi чыгункаю.
      Але наступная паштоўка прыйшла ўжо з Булонi.
      Дзесятая была даслана з Антверпена.
      "Пачакай яшчэ крыху, мiленькi. Час не прыспешвае. Пад страхам смерцi.
      Жуль".
      - А ён усё-ткi жартаўнiк, ваш сябра, - сказала панна Марта, перадаючы Лябро гэтае паведамленне.
      "Цi расказвала яна пра гэтыя паштоўкi каму-небудзь?" - узiраўся Лябро ў вочы дзяўчыне.
      I вось, нарэшце, цудоўным лагодным ранкам - на моры быў поўны штыль, пад шчодрым сонцам вада так i зiхацела - незнаёмы з'явiўся.
      Жуль быў на судне!
      Лябро ўпэўнiўся ў гэтым ужо тады, калi "Баклан" быў яшчэ толькi за мiлю ад паркэрольскага берага. Удалечынi бялела маленькае судна, на палубе якога стаяў адзеты ў цёмнае чалавек - усё адно як невялiчкая лялька на дзiцячым караблiку. Але ўжо i з такой адлегласцi было вiдаць, што пасажыр гэты - вельмi высокi.
      Чаму Лябро заўсёды здавалася, што незнаёмы - чалавек высокага росту?..
      Цяпер ён буйнеў на вачах, з кожнай хвiлiнаю. Застаючыся ўвесь час нерухомым, ён стаяў каля самага носа, якi рассякаў ваду, уздымаючы па абодвух баках судна пышныя срэбраныя вусы марскога шуму.
      Аскар Лябро зняў свае чорныя акуляры, з якiмi расставаўся, толькi кладучыся спаць. Пакуль ён выцiраў запацелыя шкельцы, можна было разгледзець ягоныя вочы: адно - жывое, другое - напалову заплюшчанае, даўно мёртвае.
      Нарэшце ён павольна, быццам прысутнiчаў на якойсьцi ўрачыстасцi, надзеў акуляры i машынальна зацягнуўся люлькаю, але тая патухла.
      Ён, Лябро, i сам быў высокi i шырокi ў плячах, нават дужы, праўда, трохi ўжо азызлы. Але чалавек на носе "Баклана" ўсё роўна быў вышэйшы, мажнейшы. Ягоная прасторная адзежа - карычневыя палатняныя штаны, чорная люстрынавая куртка, шырокi саламяны капялюш - рабiлi яго яшчэ больш вялiзным. Дый тое, што ён дагэтуль не зварухнуўся яшчэ са свайго месца, толькi надавалi ягонай постацi важнасцi.
      Калi "Баклан" досыць наблiзiўся i чалавека можна было ўжо ўбачыць у твар, ён нарэшце ступiў па палубе некалькi крокаў. Уражанне было такое, нiбыта манумент аддзялiўся ад пастамента.
      Лябро прыкмецiў, што незнаёмы высока ўзнiмае правае плячо.
      Незнаёмы падышоў да капiтана "Баклана" Батыста, якi стаяў у сваёй шкляной кабiне, загаварыў з iм. Лябро здалося, што ён ужо чуў некалi гэты голас. Пасажыр кiўнуў галавою на людзей, што сабралiся на прычале, i капiтан, выцягнуўшы руку, тыцнуў пальцам якраз у Лябро.
      - Гэта вунь той, - мусiць, дадаў Батыст.
      Пасля ён паказаў тым самым пальцам на лодку Лябро i зноў нешта сказаў. Вiдаць, растлумачыў, чыя гэта лодка.
      Людзi на судне i беразе жэстыкулявалi, абменьвалiся звычайнымi ў гэтых выпадках словамi. З "Баклана" кiнулi трос, якi адзiн з рыбакоў прымацаваў да кнехта. Судна дало заднi ход, прычалiла, але незнаёмы, якi, здавалася, зноў прырос да таго месца, на якiм спынiўся, заставаўся настолькi спакойны, што можна было ўпэўнена сказаць, нiшто на беразе не цiкавiла яго.
      Каб сысцi з судна, ён вымушаны быў высока ўзняць правую нагу - i ўсе адразу зразумелi, што яна ў яго драўляная. Павярнуўшыся тварам да "Баклана", ён пачакаў, пакуль матросы спусцяць па сходах яго старую валiзу, вельмi цяжкую на выгляд i абвязаную вяроўкамi, - пэўна, за доўгае яе жыццё абыходзiлiся з ёю не надта далiкатна.
      Пан Лябро так i застыў на месцы, усё адно як загiпнатызаваны ўдавам трус. Цяпер яны стаялi за колькi метраў адзiн ад аднаго. Постацi ў iх на самай справе былi вельмi падобныя: прыкладна адзiн рост, адной шырынi плечы, адна i тая ж сiла людзей аднолькавага ўзросту.
      Жуль ступiў яшчэ некалькi крокаў - паходка ў яго з-за драўлянай нагi была вельмi адметная.
      Каля прычала стаяла прыблiзна чалавек сорак: рыбакi ў сваiх лодках, грузчык з кааператыўнай крамы, Марыс - уладальнiк "Ноевага каўчэга", якi прыйшоў забраць з судна правiзiю ў гатэльную рэстарацыю. Некалькi чалавек апынулiся тут проста так - не было чаго рабiць. Бегала сярод дарослых малое дзяўчо ў чырвонай сукенцы.
      Спынiўшыся, Жуль дастаў з кiшэнi вялiзны складны нож. Блiснула лязо. Нейкi час чалавек нiбы лашчыў яго сваiм позiркам. Пасля нахiлiўся. Мабыць, нагу яму адрэзалi да самага сцягна, бо сагнуўся ён папалам, усё роўна як нейкая марыянетка.
      Лябро збянтэжана, нiчога не разумеючы, глядзеў на яго праз свае чорныя акуляры. Ранiца ж была такая светлая, такая зусiм звычайная...
      "Пад страхам смерцi!" - прыгадалася раптам...
      Швартоў "Люстраной шафы" быў прымацаваны да пiрса. Адным ударам нажа з жудасна шырокiм лязом чалавек перарэзаў трос, лодка, падскочыўшы, скранулася з месца - i павольна паплыла па цiхай вадзе.
      Людзi на прычале ўтаропiлiся вачыма ў свайго былога мэра i аднаногага. Нельга было не здагадацца, што памiж iмi былi нейкiя асабiстыя рахункi.
      Выбрык незнаёмага быў да таго нечаканы i недарэчны, што ў натоўпе запанавала цiшыня. Адна толькi дзяўчынка ў чырвонай сукенцы залiвiста зарагатала, але i яна адразу ж змоўкла.
      Аднаногi выпрастаўся, задаволена агледзеў натоўп, нетаропка паклаў нож у кiшэню. Калi ж адзiн рыбак сабраўся быў зачапiць лодку бусаком, ён лянiва вымавiў:
      - Кiнь гэта, галубок...
      Не было ў гэтых словах нi злосцi, нi асаблiвай цвёрдасцi, але разам з тым адчуваўся ў iх настолькi ўладны загад, што рыбак скарыўся i нiхто больш i не думаў спынiць судна, якое само па сабе выплывала ў мора.
      А тут яшчэ i сам Лябро сказаў рыбаку:
      - Кiнь, Вiяль?..
      Усе зразумелi: на iх вачах адбываецца нешта дужа незвычайнае.
      Дарэчы, i Лябро, i аднаногi гаварылi прыблiзна адным тонам, амаль аднолькавым голасам, i ў абодвух быў вiдавочны паўднёвы акцэнт.
      Нават сам Лябро, лоб у якога пакрыўся кропелькамi поту, прыкмецiў у госця гэты акцэнт - i адкрыццё вельмi яго ўразiла.
      Жуль рушыў да Лябро.
      Тры крокi... Чатыры... Рух пляча, сцягна, рывок драўлянай нагi - увесь правы бок ягонай фiгуры неяк дзiўна ўздрыгваў, то падымаўся, то апускаўся...
      - Прывiтанне, Аскар! - зноў пачуўся ягоны голас, якi можна было б назваць лагодным, нават вясёлым.
      Лябро, застыўшы на месцы, бы статуя, не выпускаў з зубоў люлькi.
      - Ты бачыш, я тут! - усмiхаўся Жуль.
      - Хадземце да мяне, - ледзь вымавiў у адказ Лябро.
      - Ты не хочаш быць са мною на "ты"?
      Нi слова ў адказ. У горле ў Лябро захрас камяк. Люлька ў зубах дрыжала.
      Жуль агледзеў Лябро з галавы да ног, памацаў рукою тканiну пiжамы, кiўнуў на пантофлi.
      - А ты, я гляджу, позна ўстаеш! Яшчэ не адзеўся як след...
      Здавалася, Лябро пачне зараз прасiць прабачэння.
      - Нiчога!.. Нiчога!.. Гэй ты, карантыш! Але, ты, кухар! - крыкнуў аднаногi Марысу, гаспадару "Ноевага каўчэга", якi i праўда быў нiзкi ростам i хадзiў у белым кухарскiм халаце. - Скажы, каб мой куфар аднеслi да вас!.. I падрыхтуй мне найлепшы пакой!
      Марыс зiрнуў на Лябро. Той кiўнуў галавою.
      - Слухаю, пане...
      - Жуль.
      - Прабачце.
      - Я сказаў, што мяне завуць Жуль... Скажы яму, Аскар, што мяне завуць Жуль.
      - Яго завуць Жуль, - паслухмяна паўтарыў Лябро.
      - Iдзеш, Аскар?
      - Iду.
      - У цябе, напэўна, вока не ў парадку? Ану, здымi на хвiлiнку акуляры, каб я мог паглядзець!
      Лябро зняў акуляры, праўда, не адразу. Разгледзеўшы выбiтае вока, Жуль прысвiснуў, усё роўна як выказаў гэтым сваё захапленне ўбачаным:
      - Нiшто сабе, га?.. У цябе адно вока, а ў мяне адна нага. Добрая кампанiя!
      Ён узяў Лябро за руку, быццам старога сябра, i павёў яго, падскокваючы, да гатэля. Пры кожным кроку Лябро адчуваў рывок драўлянай нагi.
      - Ведаеш, я спынiўся б лепш не ў цябе, а ў "Ноевым каўчэзе". Не люблю замiнаць людзям. Дый жонка ў цябе не надта памяркоўная. - Ягоны гучны голас быў адначасна i злы i насмешлiвы. - Я распытаў пра цябе на "Баклане"... Гэтая старая малпа расказала мне ўсё, што трэба...
      Старою малпаю быў капiтан судна Батыст - Жуль празваў марака так, напэўна, таму, што яго загарэлы твар парос сiвым шчацiннем. Батыст нешта незадаволена буркнуў. Зiрнуць на яго Лябро не асмелiўся.
      - Калi хочаш, можаш iм сказаць, каб яны паставiлi лодку на месца... Яна яшчэ нам спатрэбiцца... Палаўлю i я рыбку... Скажы iм! Ну, чаго ты чакаеш, га?
      - Вiяль! - крыкнуў Лябро рыбаку. - Злавi лодку i пастаў на месца!
      Па твары ў Лябро цёк пот. Акуляры ссунулiся ўнiз i блiшчалi на мокрым пераноссi.
      - Трэба трошкi перакусiць, га?.. - запытаўся Жуль. - А мясцiны тут прыгожыя, нiчога не скажаш...
      Дарога iшла ўгару - яны ўзбiралiся ўверх павольна i важка, бы надавалi гэтай хвiлiне ўрачысты характар.
      Плошча. Рады эўкалiптаў з пяшчотнай лiстотаю. Маленькая жоўтая царква, падобная на цацачны дамок.
      - Дзе тут твая хацiнка?.. Вось гэтая?.. Ты, я бачу, любiш герань... Паслухай, гэта не твая кабета на нас пазiрае?..
      Панi Лябро, у бiгудзi, развешвала на другiм паверсе бялiзну.
      - Дык праўда гэта, што яна ў цябе не надта памяркоўная?.. Будзе злаваць, калi мы замочым нашу сустрэчу шкляначкай беленькага?
      У гэты момант пану Лябро, нягледзячы на яго пяцьдзесят гадоў, вялiкi рост i вагу, аўтарытэт багатага чалавека i былога мэра выспы, захацелася ўпасцi прылюдна на каленi i ўголас малiць: "Пашкадуйце!.."
      Больш таго, ён ледзь не зрабiў яшчэ горш. Бо гатовы ўжо быў завыць: "Забiце мяне адразу ж!"
      I не таму не зрабiў ён гэтага, што баяўся страцiць павагу людзей. Проста пан Лябро не ведаў ужо больш, дзе ён знаходзiцца, не валодаў нi целам сваiм, нi думкамi, проста госць трымаў яго за руку, абапiраўся на яго i паволi i ўладна цягнуў да чырвона-зялёнай тэрасы "Ноевага каўчэга".
      - Ты, мабыць, часта сюды заходзiш, га?
      Лябро адказваў, бы вучань настаўнiку:
      - Некалькi разоў на дзень.
      - Выпiваеш?
      - Не... Трохi...
      - Але зрэдку хоць напiваешся?
      - Нiколi...
      - А ў мяне бывае... Убачыш яшчэ... Толькi не бойся... Гэй, там ёсць хто-небудзь?
      З гэтымi словамi Жуль падштурхнуў Лябро ў залу кавярнi, да бара, якi зiхацеў у змроку нiкелем.
      З кухнi выйшла маладзенькая афiцыянтка. Яна яшчэ, мусiць, нiчога не ведала пра прыезд такога дзiўнага госця.
      - Дзень добры, пан Лябро...
      - А мяне завуць Жуль... Дай нам, крошка, пляшку беленькага... I што-небудзь паесцi...
      Дзяўчына зiрнула на Лябро.
      - Анчоўсы? - спыталася яна.
      - Няхай будуць анчоўсы, - адказаў за Лябро Жуль. - Я бачу, Аскар iх любiць. Анчоўсы дык анчоўсы... Падай нам на тэрасу.
      Ён сеў, цi, хутчэй, упаў у лазовае крэсла, выцягнуў драўляную нагу, выцер твар вялiкай чырвонай насоўкаю - горача было i яму.
      Пасля доўга пляваўся, харкаў. Урэшце паднёс шклянку з вiном да вуснаў, паглядзеў яе на святло, уздыхнуў.
      - Цяпер ужо лепш!.. За тваё здароўе, Аскар!.. Я заўсёды казаў, што калi-небудзь усё роўна знайду цябе... Пад страхам смерцi, памятаеш?.. А дзiўна ўсё ж такi... Я ж зусiм не ведаў, якi ты...
      Ён зноў паглядзеў на Лябро - задаволены, нават шчаслiвы.
      - А ты тлусцейшы за мяне... У мяне адны мускулы... - Ён напружыў бiцэпсы. - Памацай... Ну, не бойся... Я ж толькi i ведаў, што твае iмя ды прозвiшча, якiя ты напiсаў на шчытку. А ты не з тых людзей, пра якiх пiшуць газеты... Адзiн з сарака мiльёнаў французаў... Адгадай, як я цябе знайшоў. Ну, адгадай!..
      - Не ведаю...
      Хочучы ўлашчыць госця, Лябро змушана ўсмiхнуўся.
      - Гэта ўсё твая дачка Iвона...
      Лябро занепакоiўся яшчэ больш: як магла яго дачка...
      - Я напаў на твой след якраз тады, калi ты выдаваў яе замуж, дзевяць месяцаў назад... Слухай, дзiцяцi ў iх яшчэ няма?.. Дык ты, значыць, такое закацiў вяселле, што пiсалi пра яго ажно на першай старонцы "Вара"*... Газета выходзiць у Тулоне, га?.. Уяўляеш, мне сустрэўся ў Адыс-Абебе, адкуль ты i атрымаў першую паштоўку, тып з гэтых мясцiн, якi пражыў у Афрыцы дваццаць гадоў i ўсё яшчэ падпiсваецца на вашу газету... Вось у адным з яе нумароў я i напаткаў тваё iмя... Тут i ўспомнiўся шчыточак...
      * Вар - дэпартамент на паўднёвым усходзе Францыi.
      Ён нахмурыў бровы. Твар у яго пасуравеў. Ён глядзеў Лябро ў самыя вочы позiрк у яго быў i люты, i адначасна насмешлiвы.
      - Прыгадваеш, га?..
      Памаўчаўшы крыху, Жуль, хоць i груба, ды ўсё ж зычлiва дадаў:
      - Давай пi вiно... Пад страхам смерцi, чуеш?.. Я ад гэтых слоў не адракуся... Пi, я табе кажу!.. Гэта, браток, усяго толькi вiно, а будзе яшчэ i ром... Як яе зваць, афiцыянтачку?..
      - Жажо...
      - Жажо?.. Хадзi сюды, прыгажуня... I прынясi нам другую бутэльку... У Аскара вельмi ўжо ў горле сушыць...
      II
      Кожныя пяць хвiлiн аднаногi выпiваў адным глытком шкляначку вiна i загадваў Лябро такiм тонам, што пярэчыць нiяк было нельга:
      - Дапiвай, Аскар!
      I Лябро пiў. Пасля трэцяй бутэлькi ён ужо ледзь бачыў стрэлкi гадзiннiка на званiцы царквы: было цi то дзесяць гадзiн, цi то адзiнаццаць. А Жуль, адкiнуўшыся ў крэсле, палiў i палiў да самага канца цыгаркi, якiя ён сам скручваў, i бурклiва дапытваў Лябро:
      - Адкуль ты?
      - З Пон-дзю-Ляса... Гэта непадалёк ад Тулона...
      - Ведаю! А я з Марселя, з квартала Сэн-Шарль, - радасна ўсмiхнуўся Жуль. Але ў радасцi гэтай, як, зрэшты, i ва ўсiх астатнiх праявах ягоных пачуццяў, было i нешта жахлiвае. Нават калi ён прыкметна мякчэў у гаворцы, то ўсё роўна глядзеў на Лябро, бы на мураша, якога збiраўся вось-вось раздушыць.
      - Бацькi багатыя?
      - Бедныя... Так сабе... Не, хутчэй бедныя...
      - Як i ў мяне. Вучыўся ты дрэнна - iду ў заклад. З матэматыкай заўсёды было кепска. Зноў жа - як i ў мяне!.. Дапiвай! Кажу табе, ну!.. Як ты трапiў у Габон?
      - З адной марсельскай фiрмы, пасля службы ў армii.
      Жуль спытаўся ў Лябро i пра ўзрост. Выявiлася, што Лябро быў на год старэйшы - i гэта вельмi ўзрадавала аднаногага.
      - Урэшце, мы маглi сустрэцца на якiм-небудзь параходзе, а яшчэ раней у армii... Весела было б, га?.. Яшчэ пляшку, мiленькая...
      Лябро ўжо дрыжаў ад адной думкi, што яму яшчэ прыйдзецца пiць.
      - Не бойся! - засмяяўся Жуль. - У мяне норма. Дый табе лепш, калi я набяруся: убачыш тады, якi я чуллiвы...
      I ўсё гэта было на вачах у людзей: адны заходзiлi да Марыса выпiць, другiя гулялi на вулiцы ў шары. Усе ведалi свайго былога мэра, але дапамагчы яму не мог нiхто. Лябро махалi рукою, клiкалi яго, але адзiнае, што мог ён зрабiць, гэта вымушана ўсмiхнуцца.
      - Значыцца, калi ты так брыдка абышоўся са мною, табе было дваццаць два гады... Як ты апынуўся ў балотах Мбале?
      - Фiрма даручыла наладзiць у тамтэйшых селiшчах збор пальмавага алею.
      - Такой спякоты, як там, я больш нiдзе не сустракаў... Сама малярыйны экватарыяльны лес... Але ж ты не адзiн там быў?..
      - Са мною былi яшчэ кухар i два весляры.
      - I ты згубiў сваю пiрогу?.. Адказвай?.. Чакай... Выпi спачатку... Выпi, або раструшчу табе галаву!
      Лябро цераз сiлу пiў. Усё яго цела пакрывалася потам, як некалi ў час службы ў Габоне, але гэты пот быў халодны. Аднак зманiць смеласцi не хапiла. Ён шмат думаў з таго часу пра гэты выпадак з Жулем - i ўдзень, i ўначы, калi не спалася. Каб не гэтая афрыканская гiсторыя, ён мог бы лiчыць сябе сумленным чалавекам, нават шчаслiвым чалавекам. Успамiн аб ёй прыходзiў кожныя два-тры месяцы, працiнаў душу знянацку i стаў ягоным сапраўдным кашмарам.
      - Я не губляў пiрогi, - прызнаўся Лябро.
      Жуль глядзеў на яго, нахмурыўшы бровы, i не мог паверыць таму, што пачуў.
      - Дык што ж ты тады?..
      - Была страшэнная задуха... Мне здалося, што ў мяне лiхаманка... Тры днi ледзь паспявалi адмахвацца ад камароў...
      - Я таксама...
      - Мне было дваццаць два гады...
      - Мне таксама... Яшчэ менш: дваццаць адзiн...
      - Я не ведаў Афрыкi...
      - А я?.. Пi!.. Пi, я табе сказаў!.. У цябе была пiрога, i, нягледзячы на гэта...
      Цяпер, праз многiя гады, пан Лябро, былы мэр Паркэроля, i сам не мог зразумець свой колiшнi ўчынак.
      - У мяне быў мурын, вясляр з племенi пагу... Ён сядзеў зусiм блiзка ад мяне, i ад яго нясцерпна смярдзела...
      Гэта i была сапраўдная прычына ягонага злачынства. Бо Лябро ўсведамляў, што зрабiў злачынства, i не шукаў сабе апраўдання. Калi б трыццаць гадоў назад ён проста забiў чалавека, то, мажлiва, i не пакутаваў бы гэтак праз тое цяпер. Але ягоны ўчынак быў горшы за забойства - i Лябро разумеў гэта.
      - Расказвай далей, - утаропiўся ў яго Жуль. - Значыцца, ты, паскуда, не любiш, як пахнуць пагу...
      Лябро ўспамiнаў.
      Балоты Мбале... На паверхнi мутнай вады лопаюцца велiзарныя бурбалкi... Усё кiшма кiшыць кракадзiламi, змеямi i ўсялякай iншай брыдотаю... I нiдзе нi купiнкi цвёрдай зямлi - толькi балота, такое зарослае дрэвамi i кустоўем, што ледзь удавалася прадзiрацца скрозь гэты гушчар... I ўдзень i ўначы камары, а кусалiся яны так балюча i небяспечна, што ён не здымаў з твару маскiтнай сеткi, пад якой проста задыхаўся...
      Можна было плыць цэлымi тыднямi i не сустрэць нiводнай халупы, нiводнага чалавека... I тут ён убачыў раптам схаваную памiж карэннямi мангля* пiрогу, а на ёй - маленькi шчыток з надпiсам:
      "Лодку не браць - пад страхам смерцi.
      Жуль".
      * Мангль - трапiчнае дрэва, якое расце на iлiстых берагах i мае спецыфiчныя паветраныя каранi, што iдуць ад ствала i галiн у глебу.
      Словы "пад страхам смерцi" былi двойчы падкрэсленыя. Гэта i выклiкала ў Лябро смех.
      Тут, у гушчары экватарыяльнага лесу, за сотнi кiламетраў ад усякай цывiлiзацыi, ад блiжэйшага жандарскага паста, гэтае папярэджанне, напiсанае друкаванымi лiтарамi, здавалася вар'яцкiм. Вось яму i прыйшла ў галаву не менш вар'яцкая думка, якая магла нарадзiцца хiба што ў гэтай саракапяцiградуснай спякоце. Ногi ў яго зацяклi, бо ў цемнаце ён вымушаны быў падкурчваць iх пад сябе. Ад мурына нясцерпна смярдзела - той невядома калi апошнi раз мыўся... А калi ён возьме гэтую пiрогу i прывяжа яе да сваёй, то застанецца ў лодцы зусiм адзiн да самага канца падарожжа i не будзе больш чуць, як смярдзiць ягоны вясляр...
      "Пад страхам смерцi?" Вось i добра! Якраз таму i вазьму, што пад страхам смерцi!
      - I ты яе ўзяў?
      - Я прашу ў вас прабачэння...
      - Я ўжо сказаў табе, каб ты быў са мною на "ты"... Памiж намi гэта больш натуральна... А я якраз у той самы момант пайшоў раздабыць што-небудзь паесцi, бо здыхаў ужо з голаду некалькi дзён... I вось, вярнуўшыся назад да пiрогi, апынуўся раптам у становiшчы вязня на выспе...
      - Я не ведаў...
      Але гэта было яшчэ не ўсё. Лябро не толькi ўзяў чужую пiрогу, але i дадумаўся нават брыдка адказаць яе невядомаму гаспадару. Узяў i напiсаў на тым самым шчытку, якi пакiнуў на месцы ўкрадзенай пiрогi:
      "С... я на цябе!"
      I, смеючыся, падпiсаўся: "Аскар Лябро".
      - Я прашу ў вас прабачэння, - паўтарыў цяпер ужо пяцiдзесяцiгадовы Жулеў злоснiк.
      - Адзiн, у балоце, - узiраўся ў Лябро Жуль, - сярод кракадзiлаў... Што б, цiкава, рабiў на маiм месцы ты?.. Га?..
      Лябро не ведаў, куды i дзецца.
      - Адзiн, - працiнаў яго сваiм позiркам Жуль, - сярод змей i велiзарных ядавiтых павукоў... Я быў там зусiм адзiн, ты разумееш?.. Мурыны-насiльшчыкi кiнулi мяне яшчэ за некалькi дзён да таго... Ты сволач, Аскар...
      - Але...
      - Сволач жудасная, якiх пашукаць... Аднак, гляджу, цяпер ты шчаслiвы...
      Сказаўшы гэта, Жуль паглядзеў на прыгожы ружовы дом у геранi, на панi Лябро, якая час ад часу падыходзiла да акна - выглядала, цi не вяртаецца муж дамоў.
      Лябро не было чаго сказаць у адказ. Не стане ж ён сцвярджаць адваротнае: гэта была б няпраўда.
      Пастукаўшы па драўлянай назе, Жуль сказаў:
      - Там я нагу i пакiнуў...
      Лябро не асмелiўся нават спытацца, як гэта здарылася: цi яе адкусiў кракадзiл, цi гэта вынiк якойсьцi iнфекцыi.
      - З таго часу што толькi я нi рабiў, каб не здохнуць з голаду... Ты не думаў, чаму я не выправiўся да цябе напрасткi адразу ж пасля першай паштоўкi?.. Да цябе з Адыс-Абебы не так ужо i доўга дабiрацца... А таму, што ў кiшэнi ў мяне не было нiводнай манеты, i я павiнен быў увесь час адкладваць нашу сустрэчу, каб зарабiць на хлеб i дарогу... З гэтым паленам, ты разумееш? - зноў дакрануўся Жуль да драўлянай нагi.
      Але цяпер позiрк у яго не быў ужо такi пагрозлiвы, як гадзiну назад. Часам, гледзячы на iх, можна было сказаць, што гэта сядзяць старыя сябры.
      Раптам Жуль прыўзняўся, нагнуўся над Лябро i, схапiўшы яго за каўнер халата, прахрыпеў:
      - Яшчэ пляшку!.. Але, я п'ю... I ты будзеш пiць са мною кожны раз, як я таго захачу... Не так ужо i шмат я патрабую, га?.. А што ў цябе з вокам?
      - Няшчасны выпадак, - адказаў Лябро, усё роўна як саромеючыся таго, што не страцiў гэтае вока ў тым самым лесе, у якiм Жуль страцiў нагу.
      - Якi выпадак?
      - Адкаркоўваў бутэльку... Бутэльку з воцатам, жонка папрасiла... Рыльца адскочыла, i асколак шкла трапiў у вока...
      - Ну i ну!.. А ты доўга яшчэ заставаўся ў Афрыцы?
      - Дзевяць гадоў... Усяго тры кантрактныя тэрмiны па тры гады, разам з адпачынкам. Пасля мяне перавялi ў Марсель.
      - Тут ты i стаў вялiкiм начальнiкам? Дырэктарам, здаецца?
      - Намеснiкам дырэктара... Пяць гадоў назад я пайшоў на пенсiю, з-за вока...
      - Багаты, мусiць?.. Грошы, вiдаць, не лiчыш...
      У Лябро з'явiлася надзея. А што, калi адкупiцца грошамi? Чаму не? Нават пасля суда, калi выносяць смяротны прысуд, i то не заўсёды вядуць на гiльяцiну. Ёсць катарга, турма, штраф, нарэшце.
      Чаму б не заплацiць штраф?
      Але адначасна з надзеяй прыйшла i трывога. Лябро не ведаў апетытаў гэтага аднаногага i баяўся назваць першы суму, на якой яны маглi б пагадзiцца.
      - Жыву няблага, - адказаў асцярожна Лябро.
      - Рэнту ж маеш! Якi пасаг даў ты за Iвонаю?
      - Хацiнку ў Гiеры.
      - А ў цябе яшчэ ёсць такiя хацiнкi?
      - Ёсць... Дзве. Невялiкiя...
      - Ты, напэўна, скупы?
      - Не ведаю...
      - Зрэшты, гэта не мае значэння, бо нiчога не мяняе...
      Што ён хацеў гэтым сказаць? Што яму не патрэбныя грошы? Што прагне выканаць свой колiшнi прысуд?
      - Ты разумееш, Аскар, я, калi ўжо што вырашыў, нiколi не перадумваю. Слова даю адзiн толькi раз! Хiба што цяпер у мяне ёсць час...
      Але, думаў Лябро, гэта не сон, а праўда. I плошча - хоць i цьмяна ён яе бачыў цяпер - стаiць на месцы. I галасы ў кавярне i на тэрасе былi знаёмыя.
      Праходзячы мiма кавярнi па вулiцы, Вiяль, босы, з сеткаю на спiне, спынiўся i крыкнуў:
      - Пан Лябро! Лодка ў парадку!
      - Дзякуй, Вiяль, - адказаў машынальна Лябро.
      Нiхто, вядома, i не падазраваў, што ён, iх добры знаёмы, былы iх мэр i паважаны на выспе чалавек, - асуджаны на смерць. I якiм чынам асуджаны - горш ужо i не прыдумаеш!
      У судзе хоць ёсць адвакаты. Журналiсты, якiя даюць у друку паведамленнi аб ходзе працэсу. Нарэшце, рашэнне суда можна абскардзiць. I апошнi злачынца можа выклiкаць спачуванне цi нават нейкiя сiмпатыi. А тут...
      - Урэшце, гэта будзе залежаць ад таго, што за жыццё будзе ў мяне на тваёй выспе, ты разумееш?
      Не, Лябро нiчога не разумеў. Бачыў адно, як зноў налiваў яму Жуль у шклянку вiно. Няўмольны погляд прымусiў паднесцi шклянку да вуснаў i зноў пiць...