Уладзiмiр Мiкалаевiч Шыцiк
      Шорахi чужой планеты
      Пройдзе час, з зямных касмадромаў возьмуць старт вялiзныя зоркалёты i накiруюцца да далёкiх галактык.
      Магчыма, гэта адбудзецца ўжо ў наступным стагоддзi, магчыма, значна пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ўжо цяпер хочам ведаць, што напаткае бясстрашных астралётчыкаў у бясконцай прасторы. Аб iх прыгодах, лёсе i знаходках расказваецца ў гэтым зборнiку фантастычных апавяданняў.
      Усё навокал было аднастайнае, панылае: голыя, разбураныя часам горы, кратэры з аплаўленымi схiламi, пясчаныя плато, звiлiстыя, як рэчышчы колiшнiх рэк, сухiя далiны. Нешта сярэдняе памiж Месяцам i Марсам. Углядаючыся ў гэты сумны пейзаж, Балачан iншы раз сам здзiўляўся, чаго гэта ён трапiў сюды, хаця менавiта цераз ягоную настойлiвасць i адкрылi тут назiральную станцыю. Аднак на Зямлi яму ўсё ўяўлялася iнакшым.
      Экспедыцыя Тураўца, якая вярнулася з прасторы паўстагоддзя назад, заўважыла на гэтай планеце сiстэмы Лаланда нешта незвычайнае. Быццам, як толькi далёкi i яркi Лаланд хаваўся за небасхiлам i на небе блакiтным россыпам успыхвалi зоркi, у вузкiх цяснiнах, што былi паблiзу стаянкi зоркалёта Тураўца, узнiкалi таямнiчыя шорахi.
      Тады Тураўцу не вельмi паверылi. Ад планеты, якую папярэднiя экспедыцыi назвалi Каменным мячыкам, нiхто нiчога незвычайнага не чакаў. Паведамленне паклалi ў архiў, i там яно праляжала аж да таго часу, пакуль на яго не наткнуўся ён, Балачан.
      Хто iншы наўрад цi звярнуў бы ўвагу на гэтыя радкi мiж вялiзнай па аб'ёму i разнастайнасцi iнфармацыi, якую даставiла экспедыцыя. Балачан жа любiў касмiчныя загадкi, лiчыў, што кожная з'ява павiнна мець тлумачэнне. Гэта не мела.
      Балачан адшукаў Тураўца, якi ўжо не хадзiў у прастору, i папрасiў расказаць пра тыя шорахi больш падрабязна, чым было ў справаздачы. Начальнiк экспедыцыi нiчога асаблiвага не дадаў. Сказаў, што iх уразiла адчуванне нейкай перамены ў начным жыццi планеты, i хаця яны яе не зразумелi, у дзённiку, аднак, зрабiлi запiс. Чаму не пранiклi ў сутнасць? Пашкадавалi часу, бо нiчога пэўнага не бачылi. Балачан, калi ўжо яму што ўбiвалася ў галаву, рабiўся напорыстым. Ён цэлы дзень тузаў пытаннямi Тураўца, i ўрэшце ў густым тумане, якi ахутваў таямнiцу шорахаў, нiбы блiснуў няпэўны промнiк. У адну з начэй, як успомнiў Туравец, у iх двойчы прападала радыёсувязь памiж зоркалётам i пошукавымi групамi, якiя працавалi ў цяснiнах. Ненадоўга, хвiлiны на тры кожны раз. Прычыну высветлiць, аднак, не ўдалося.
      Спецыялiсты зоркалёта тады выказалi меркаванне, што ва ўсiм было, вiдаць, вiнаватае пераменнае сiлавое поле планеты, якое на той выпадак магло рэзка ўзмацнiцца. I хаця нiхто раней гэтага поля не заўважаў, слова "пераменнае" адыграла сваю ролю i з вывадам спецыялiстаў пагадз'шiся. Таму i трапiла паведамленне Тураўца на палiцу ў сховiшча. А Балачана супадзенне насцярожыла.
      Пасля размовы з Тураўцом Балачан распачаў бурную дзейнасць. Хадзiў па камiтэтах Акадэмii навук, даказваў, пераконваў, патрабаваў. I дамогся свайго. Разам з двума добраахвотнiкамi, такiмi ж шукальнiкамi касмiчных таямнiц - Камаем i Тарасевiчам, - ён апынуўся на Каменным мячыку. З таго дня прайшло ўжо сорак зямных сутак, а ён усё яшчэ не мог па-шчырасцi сказаць, дарэмна цi не ляцелi яны сюды. Калi i была таямнiца, то планета моцна трымала яе, паспяхова хаваючы ад чужых вачэй i вушэй. Здавалася, не хопiць таго года, якi быў адмераны Балачану i таварышам на пошукi таямнiцы планеты.
      Кожны вечар адзiн з iх тройкi адпраўляўся да цяснiн, дзе людзi Тураўца адзначылi начныя шорахi. Там была створана назiральная станцыя. Ва ўтульным домiку, абсталяваным дасканалай тэхнiкай, можна было, не баючыся нiчога непрадбачанага, сачыць за тым, што адбываецца на схiлах гор i ў далiнах. А сачыць, уласна, не было за чым. Праўда, шорахi ўзнiкалi. Чуйныя прыборы ўлаўлiвал! нешта падобнае на рух, быццам нехта спрытны i асцярожны краўся паўз сцены назiральнай станцыi. Прынамсi, так гучалi ў навушнiках гэтыя шорахi. Але калi iх пакiдалi iстоты, то былi яны, напэўна, невiдзiмкамi, бо на экранах нi разу не мiльгнуў нават цень. I Камай з Тарасевiчам усё часцей заўважалi Балачану, што шорахi хутчэй за ўсё ўзнiкаюць у вынiку значнай рознiцы дзённых i начных тэмператур, якiя параджаюць пэўныя электрычныя з'явы.
      Гэта было вельмi падобна на праўду, i ў Балачана пасля такiх размоў пачынала трывожна ныць сэрца. Ён пакутлiва думаў тады, цi не дапусцiў памылкi, паддаўшыся ўяўнай загадкавасцi выпадку. Потым перакананасць брала верх. Шорахi ж iснавалi, а сiлавое поле - не. I нават калi ён з хлопцамi высветлiць, чаму перарывалася сувязь, вядома, калi гэтая з'ява мае дачыненне да планетных умоў, то i тады яны не дарэмна прыбылi сюды. Але, як на тое, сувязь працавала бездакорна, i Балачан губляўся, што яму разгадваць - шорахi цi правалы ў сувязi.
      - Слухай, Балачан, - сказаў аднойчы Тарасевiч, вярнуўшыся з начнога дзяжурства, - давай адкладзём наша паляванне за шорахамi. Усё роўна, калi iх робяць зданi, мы iх не заўважым.
      Наставала ранiца iх сорак першага дня на Каменным мячыку. У далёкай вышынi засвяцiлiся няпэўныя залацiстыя водблiскi.
      - Падман, бутафорыя, - працягваў Тарасевiч, кiваючы на пасвятлелае неба. - Гэта сiмвалiчная атмасфера не захоўвае нi цяпла, нi холаду. Таму i трашчыць усё навокал.
      - Уначы? - нечакана пачулася з суседняга пакоя, дзе спаў Камай.
      Балачан прыслухаўся. У гэтым пытаннi-рэплiцы мiльгнуў нейкi прыхаваны сэнс.
      - Табе мала начных? - Тарасевiч зазiрнуў у пакой таварыша.
      - Мала! - Камай выйшаў, не апрануўшыся, у трусах, нiбы былi яны на роднай Зямлi, а не за трыльёны кiламетраў ад яе. - Ты мне скажы, чаму ўдзень мы нiчога падобнага не чуем?
      - Бо не слухаем, - пацiснуў плячыма Тарасевiч i падышоў да столiка, на якiм дзяжурны Балачан рыхтаваў яму сняданак. - Быка з'еў бы!
      - Учора слухаў, - не адставаў Камай.
      Тарасевiч насмешлiва зiрнуў на яго i адправiў у рот ладны кавалак смажанага мяса. Не пражаваўшы добра, з'едлiва спытаў:
      - Трашчыць?
      - Як тонкi лёд пад нагамi...
      Камай быў сур'ёзны, i Балачан раптам адчуў непакой.
      - Пакуль ты вартаваў зданi, я параўноўваў запiсы шумаў...
      - I што? - не вытрымаў Балачан.
      - Ёсць рознiца. Дакладней, уначы выдзяляюцца iншыя шумы, вiдаць, тыя, якiя мы ўмоўна называем шорахамi. - Ён заскочыў у лабараторыю i прынёс стужку, на якой пяро асцылографа пакiнула хвалепадобныя сляды. - Вось паглядзiце самi.
      Балачан быў гатовы расцалаваць Камая. Але стрымаў эмоцыi, пабаяўся кпiнаў вострага на язык Тарасевiча. I яшчэ яму было нiякавата, што гэта простая думка аб параўнаннi шумаў прыйшла ў галаву не яму, старшаму ў iх маленькай групе, а Камаю, хлопцу, якi толькi-толькi скончыў унiверсiтэт. Узяўшы стужку, ён нiчога не сказаў таварышам i зачынiўся ў лабараторыi.
      - Што гэта са старым? - здзiвiўся Тарасевiч. Балачан быў старэй iх год на дзесяць, не болей. Аднак iм, дваццацiпяцiгадовым, ён здаваўся пажылым. Да таго ж, яны не забывалi, што за яго плячыма адкрыццё лёсу зоркалёта, якi адправiўся некалi да Палукса. Таму i называлi Балачана памiж сабой старым.
      - А ты спакойны? - не адказваючы, спытаў Камай.
      - Парсекi - не тая адлегласць, якую мераюць дзеля забавы. Я таксама хачу знайсцi нешта новае. I нi ты, нi стары не можаце папракнуць мяне, што я раблю нешта не так. Але хiба мая вiна, што мы гонiмся за мiражом?
      - Не верыш Балачану?
      - Я не ў адпачынку i буду рабiць усё, што ён загадае.
      - Ты нiбы перакладваеш адказнасць.
      - Дзiвак ты, Камай, у нас адзiн лёс. Але я аддаю перавагу надзейнай iдэi.
      Камай хацеў нешта адказаць на гэта. Тарасевiч перабiў яго:
      - Даруй, я стамiўся.
      Камай пачакаў, пакуль ён пойдзе, i падышоў да акна. Iх база была абсталявана на тэрасе, якая ўтварылася на паўднёвым схiле старой гары. Тэраса была роўная, як спецыяльна прыгладжаная, навiсала над шырокай далiнай, i з яе добра прагледжвалiся нават аддаленыя на дзесяткi кiламетраў горы. Самае месца для базы на планеце, дзе няма зручных дарог.
      Акно было шырокае, на ўсю сцяну, i прапускала столькi святла, што часам Камаю здавалася, нiбы ён фiзiчна адчувае, як хвалi фатонаў нястрымным патокам урываюцца ў памяшканне i вось-вось змятуць хлiпкую празрыстую перашкоду на сваiм шляху, якой была шыба з тонкага пластыку. Святла даходзiла столькi, што без цьмяных акуляраў немагчыма было доўга глядзець праз акно - нават блiзкiя прадметы злiвалiся ў адно i ў вачах з'яўлялася рэзь.
      Але людзi не хацелi заценьваць сваё акно. Пасля доўгiх год, праведзеных у чорнай прасторы воддаль ад роднага Сонца, iм i чужы Лаланд з яго нясцерпна яркiмi праменнямi раптам здаўся блiзкiм. Яны не маглi нацешыцца з яго святла.
      Недзе там, унiзе, дзе ад далiны, як прапiленыя, адгалiноўвалiся тры вузкiя камянiстыя цяснiны, прытулiлася назiральная станцыя. Адсюль яе простым вокам не разгледзець - маленькi, на адну аператарскую залу домiк без акон. Уначы, калi вядуцца назiраннi, яны непатрэбныя. Iх замяняюць экраны, звязаныя з гравiметрамi, iнфралакатарамi, сейсмографамi, энергаўлоўнiкамi i iншымi прыборамi, якiя патрэбны, каб нават малекула, чужародная гэтаму асяроддзю, не засталася незаўважанай.
      Камаю ўспомнiлася яго першае дзяжурства на назiральнай станцыi. Балачан прапанаваў тады пабыць разам. Ён адмовiўся. З упартасцi. Хаця на добры лад варта было згадзiцца. Бо тая ноч далася яму ў знакi. Ён быў увесь у напружаным чаканнi нечага таямнiчага якое вось-вось павiнна адбыцца за сценкамi домiка. Не адрываў вачэй ад экранаў, прыслуховаўся да маўклiвага дынамiка. Хутка ў яго пачало мроiцца ў вачах, i ён ужо не разумеў, цi то яму здалося, цi то на самай справе на экране лакатара паплылi няпэўныя, зменлiвых абрысаў ценi. Ён нават прапусцiў першы шорах. Да яго дайшло, што дынамiк ажыў толькi тады, калi шорах паўтарыўся. Аднак шорахi былi яго адзiным здабыткам, як высветлiлася ранiцай. I не толькi яго, як аказалася пазней...
      - Якiм здаецца свет праз чорныя акуляры?
      Камай азiрнуўся. Балачан стаяў побач.
      - Нешта мы не так робiм.
      Балачан адвярнуўся ад акна, агледзеў пакой - прасторны, амаль без мэблi - два сталы i некалькi крэслаў, усмiхнуўся:
      - Жывём, як на Зямлi.
      - А працуем, як у космасе.
      Зноў нешта трывожнае для сябе пачуў Балачан у гэтых словах Камая. Пасур'ёзнеў, спытаў:
      - Абрыдла?
      Камай памаўчаў, быццам правяраў сябе, проста адказаў:
      - Не.
      Балачан задаволена кiўнуў галавой, прапанаваў:
      - Пабываем у цяснiнах, зараз?
      Гравiлёт апусцiўся побач са станцыённым домiкам. Лаланд ужо схаваўся за горы, i ў далiне зрабiлася цемнавата. Балачан выскачыў з кабiны, са здавальненнем расправiў мускулы. На прыцярушаным тонкiм пластом пылу каменным доле вiднелiся сляды, пакiнутыя iмi ў мiнулыя прыезды. А далей прасцiралася няходжаная цалiна.
      - Яшчэ адзiн доказ на карысць Тарасевiча, - зазначыў Камай.
      Балачан нiчога не адказаў i, нахiлiўшы галаву, пакрочыў да ўвахода ў блiжэйшую цяснiну. Камай, сочачы за адбiткамi яго падэшваў на пыле, пастаяў, аж пакуль ён не схаваўся за павароткай, i тады пайшоў за iм. Каменны мячык быў меншы за Зямлю, i вага людзей тут была адпаведна меншая. Аднак ногi, адвыклыя ад працяглай нагрузкi, шаркалi, чаплялiся за скрытыя пад пылам зацвярдзелыя камякi, падгiналiся на роўным месцы. Камаю падумалася, што iм трэба больш рухацца, часцей рабiць вылазкi па наваколлi. Гэта i для справы будзе карысна, бо яны па сутнасцi нiчога пра планету не ведаюць, ва ўсiм даверылiся вывадам экспедыцыi Тураўца. А ёсць жа тут, напэўна, i iншыя цiкавыя куткi.
      Калi Камай павярнуў у цяснiну, Балачан быў ужо далекавата. Ён крочыў больш упэўнена, лягчэй, чым Камай. На адлегласцi нават не заўважалася, што ён апрануты ў скафандр, i каб не гермашлем - празрысты блiскучы шар на галаве, можна было б падумаць, што чалавек у звычайным зямным убраннi.
      Цяснiна была доўгая i вузкая. Яе гранiтныя бакi амаль не пашыралiся ўверсе, былi гладкiя i роўныя, як аблiцаваныя. Камай ужо заглядваў сюды, калi ставiлi станцыю. Тады ў яго не хапiла часу, каб па-сапраўднаму ацанiць гэту прыгажосць. А ў начныя дзяжурствы Балачан не дазваляў выходзiць вонкi, ды ў цемры нiчога гэтага i не ўбачыш.
      Неўзабаве Балачан спынiўся, узняў галаву, нешта выглядаючы на стромкiм схiле.
      - Што там? - крыкнуў Камай.
      Балачан пачакаў яго, тады растлумачыў:
      - Тут пачынаецца зона найбольшай актыўнасцi шорахаў.
      Камай слiзгануў позiркам па каменнай сцяне. Нiчога адметнага. Такая ж, як i на пачатку цяснiны. Наўрад цi маглi шорахi ўзнiкаць недзе тут.
      - Гэ-эй, турысты, дзе вы блукаеце?
      Голас прагучаў неспадзявана. Камай з Балачанам здзiўлена павярнулiся тварамi адзiн да аднаго i засмяялiся. Не, гэта была не вестка ад таго, хто шоргае нябачнымi падэшвамi па планеце ўначы. Гэта быў знак ад Тарасевiча.
      - Хутка вернемся, - паабяцаў Балачан таварышу, якi выклiкаў iх з базы.
      - Як заўсёды, нiчога новага? - шлемафон дакладна перадаў iронiю, якую ўклаў у свае словы Тарасевiч.
      - А што б ты хацеў? - пакрыўдзiўся Камай.
      - Нiчога, бо я нiчога не чакаю.
      - Га, Балачан! Давай дакажам малаверу i знойдзем жывую iстоту вунь на той гары! - Камай раптам развесялiўся. - Я веру Тураўцу.
      - Якая патэтыка! - не сунiмаўся Тарасевiч. - А ты што скажаш, камандор?
      - Абед гатовы?
      Тарасевiч папярхнуўся, а Камай зарагатаў.
      Пазней, калi яны ўтрох сядзелi за абедзенным сталом, Балачан сам вярнуўся да гэтай размовы.
      - Мы дапускаем памылку, - нечакана для таварышаў сказаў ён, - вельмi даверылiся прыборам.
      - Яны дасканалыя, - запярэчыў Камай.
      - I бездапаможныя без чалавека, - заўважыў Балачан.
      - Як i чалавек тут, - уставiў Тарасевiч.
      - Табе абы спрачацца, - папракнуў яго Камай.
      - Хто пярэчыць? - не звярнуў увагi на Камаеву рэплiку Балачан. - Але яшчэ няма штучнага мозгу, мацнейшага за чалавечы...
      - Ты хочаш сказаць, што мы павiнны пашырыць пошукi? Аблазiць усю планету? Так? - ажывiўся Камай. Яго самога не надта задавальняла роля рэгiстратара пры экранах назiральнай станцыi. - Марнатраўства - сядзець увесь дзень на базе.
      - I ўначы таксама.
      - Iнструкцыя... - разгубiўся Камай. Ён ведаў, што ў iнструкцыях, складзеных для касмiчных разведчыкаў, было шмат ад фармальнага. Але разам з тым ён ведаў, што гэты фармалiзм неабходны, бо загадзя ўсяго не прадугледзiш, а неасцярожнасць часта прыводзiць да бяды. Таму ён нагадаў: Пункт пяты восьмага параграфа гаворыць: "Пакуль не высветлена сутнасць з'явы, нельга лiчыць, што чалавеку нiчога не пагражае".
      - У iнструкцыi ёсць дадатак, помнiш: "За выключэннем выпадкаў, калi з'ява непасрэдна пагражае жыццю чалавека", - усмiхнуўся Балачан.
      - Не магу з табой спаборнiчаць, - адмахнуўся Камай, - ты, напэўна, ведаеш усе параграфы i дадаткi, пачынаючы з эпохi ранняга космасу. Аднак у дадзеным выпадку нашаму жыццю нiчога не пагражае.
      - Каб не ты падкiнуў мне там у цяснiне гэту iдэю, я сказаў бы, што ты занадта правiльны чалавек для даследчыка, - Балачан хiтравата блiснуў вачыма. - Так што не прыкiдвайся. I не глумi ў сабе, калi яна часам наведвае цябе, тую вар'яцкую iскарку, якая адна абяцае вялiкае адкрыццё. Не бойся яе!
      - Мудрацы! - Тарасевiч дэманстратыўна пазяхнуў, пасунуў на край стала брудны посуд, пачакаў, пакуль робат прыбярэ, i ўстаў: - То я пайду падрыхтую гравiлёт. Так, камандор? I праб'ю дзiрку ў корпусе, каб стварыць гэту самую пагрозу, - ён засмяяўся i выйшаў.
      - Зайздрошчу Тарасевiчу, - сказаў Камай, - нiякiх сумненняў.
      - А ты не думаеш, што гэта занадта простае тлумачэнне? - задумлiва адказаў Балачан.
      - Мудрэц, - тонам Тарасевiча паўтарыў Камай i спытаў: - Мне на станцыю цi з табой?
      - Твая чарга дзяжурыць, значыць, на станцыю. А я паспрабую парушыць тваю iнструкцыю. Як ты глядзiш на гэта?
      - Табе не дакажаш. Але хоць не пакiдай гравiлёта, - ён са студэнцкай пары з павагай ставiўся да iмя Балачана i таму не адчуваў за сабой права аспрэчваць яго рашэннi, нават нечаканыя, нелагiчныя.
      Балачан моўчкi кiўнуў галавой. Не мог ён сказаць клапатлiваму таварышу, што яго парада пустая. Бо якая рознiца - сядзець на станцыi цi ў кабiне гравiлёта? А яму было важна на свае вочы паглядзець начную далiну, пакратаць каменнi пальцамi, адчуць ледзь улоўны посвiст ветру ў вузкiх цяснiнах. I шорахi. Каб можна было пачуць iх уласным вухам, без пасрэднiкаў - прыбораў. Менавiта пачуць, а не разглядаць iх перакладзенымi на мову лiчбаў i графiкаў, быццам прэпарыраванымi. Але пра гэта ён можа толькi марыць. Астаткавая атмасфера Каменнага мячыка не толькi моцна разрэджана, а i адрознiваецца ад зямной. Так што, мажлiва, дарэмна ён ломiцца ў адчыненыя дзверы - нават выйшаўшы з кабiны, ён, пазбаўлены тых самых прыбораў, якiя саступаюць чалавечаму мозгу, убачыць i зразумее яшчэ менш.
      Гэта быў не надта аптымiстычны вывад, i ўся iстота Балачана пратэставала супраць яго. Пагадзiцца з iм - значыць прызнаць, што ёсць мяжа, за якую чалавеку не пераступiць.
      Апоўначы Камай паведамiў, што прыборы зноў адзначылi з'яўленне шорахаў. Балачан адразу ж выехаў з базы. Апынуўшыся над далiнай, ён бясшумна апусцiў гравiлёт, прытулiў яго пад скалой. Потым схамянуўся, засмяяўся. Усё-такi дзейнiчае iнстынкт самааховы: хiба нельга было пакiнуць гравiлёт пасярод далiны? Павесялелы Балачан лёгка пераскочыў цераз борт.
      Начная далiна аказалася таксама прыгожай. Скупое адлюстраванае святло, якое пасылала на Каменны мячык суседняя планета, не пакiдала паўценяў, i гэта стварала iлюзiю прывычнасцi, натуральнасцi. Быццам знаходзiўся Балачан у Гiмалаях, а з неба свяцiў самы звычайны Месяц. Далёкiя скальныя нагрувашчваннi ўяўлялiся хвойнымi купiнамi, асобныя магутныя валуны гмахамi, з акон якiх зусiм нядаўна лiлiся яркiя электрычныя струменi. Iмкненне на чужой планеце заўсёды шукаць зямнога падабенства, уласцiвае, наколькi ведаў Балачан, усiм касманаўтам, здзiўляла яго. Аднак i яго самога, аказваецца, яно не абмiнула. Няўжо ён, не заўважаючы, сумуе па Зямлi? А можа, гэта проста ўнутраная перакананасць, што няма ў Сусвеце нiчога лепшага, дасканалейшага, чым усё зямное? I цi не перашкаджае гэта людзям на чужых планетах, дзе шмат што не ўкладваецца ў гатовыя меркi? Напэўна, Тарасевiч, падслухаўшы яго думкi, не стрымаў бы яхiднай рэплiкi: "Мудрэц". Бадай, гэта было б справядлiва. Зараз не час для самакапання...
      У цяснiне, куды Балачан збочыў, было цёмна. Ён запалiў лiхтар, скiраваўшы прамень пад ногi, прыслухаўся. Дзьмуў вецер, напэўна, па тутэйшых вымярэннях шалёны - яго ледзь прыкметнае супрацiўленне Балачан адчуў з вялiкай прыемнасцю. Узнiк у шлемафоне i посвiст, амаль нячутны, але ўсё роўна жаданы, быццам даносiўся з комiна якой-небудзь паляўнiчай хаткi, якiя пакiнуты на Зямлi для аматараў прыроды. Зноў яго мозг шукаў i знаходзiў прывычныя аналогii, i гэта пачало злаваць Балачана.
      Ён прайшоў цяснiну аж да наступнай далiны, потым завярнуў у суседнюю, у апошнюю, трэцюю. Недзе побач з iм у гэты час нараджалiся i жылi шорахi, Камай пра iх адразу паведамляў. А яму здавалася, што ў цемры цяснiны нiчога пабочнага не iснуе. Напэўна, ён падумаў гэта ўголас, бо Камай спытаў:
      - Ты нешта сказаў?
      - Як там у цябе?
      - Звычайна, - няўпэўнена адказаў Камай.
      - А дакладней? - Балачан заўважыў яго ваганнi.
      - Пры тваiм наблiжэннi шорахi быццам прападаюць i потым узнiкаюць ужо за тваёй спiнай. Але я не ўпэўнены...
      Не паспеў Балачан абдумаць гэту акалiчнасць, як у шлемафоне прагучала:
      - Гэй, вы, вартаўнiкi зданяў! Пiльнуеце?
      Тарасевiч не спаў. I Балачан адразу дараваў яму i скептыцызм, i насмешлiвасць.
      - Слухай, - тым часам гудзеў Тарасевiч, звяртаючыся да Камая, - прыкрый свае лакатары, дай чалавеку пацешыцца натуральнай прыродай.
      Балачан уявiў сабе, як усю прастору цяснiн пранiзваюць зараз, нiбы павуцiнне, нябачныя выпраменьваннi панастаўленых на навакольных вяршынях прыбораў, i падумаў, што ў парадзе ёсць сэнс. Спадзявацца на чалавечыя здольнасцi, дык да канца. Хаця наўрад цi што гэта магло даць.
      - Выключай, - на ўсякi выпадак падтрымаў ён Тарасевiча, - не трэба мяне страхаваць.
      - Ёсць, - коратка падпарадкаваўся Камай. А Балачан нiбы адчуў наяве, як раптам апалi нябачныя промнi-павуцiнкi. Аж у галаве зазвiнела ад уяўнай пустаты.
      - Не баўся, аднак, - напаследак параiў Камай, - хутка свiтанне.
      Балачан зiрнуў на гадзiннiк. Сапраўды, ужо мiнула нямала часу, хутка пара вяртацца, а ён усё яшчэ не прыдумаў, як яму дзейнiчаць, што шукаць у гэтых цяснiнах. Усё навокал было ходжана-пераходжана. Але i стаяць на месцы не выпадала, i ён патушыў лiхтарык. Пайшоў у другi канец далiны, рашыўшы, што больш не будзе заходзiць у цяснiны. Ён абмiнуў адну, другую, а перад трэцяй спынiўся, дзiвячыся, чаго раптам яму так карцiць збочыць у гэту трэцюю цяснiну. I неспадзявана для сябе ўсё-такi павярнуў.
      Планета-суседка перамясцiлася на небасхiле i цяпер вiсела ўжо над галавой. У цяснiне крыху пасвятлела, яе сцены халодна паблiсквалi, як пакрытыя серабрыстым iнеем.
      Дала аб сабе знаць стома. Балачан адшукаў невялiкi каменны выступ i прысеў. Навокал лютаваў мароз, а яму было цёпла, утульна. Быццам знаходзiўся ён не ў гарах, а ў салоне зоркалёта. Таго самага, на якiм ляцеў сюды. Навейшага галактычнага лайнера. Гэта цуд сучаснай тэхнiкi. Нават забываеш, што ты ў прасторы. Часам здаецца, што невялiкi зямны гарадок накрылi каўпаком, падрэзалi знiзу i зрушылi з месца. Менавiта такiмi ўяўляюцца калiдоры-вулiцы зоркалёта, пышны сквер на цэнтральнай плошчы, што побач з камандзiрскай рубкай, басейн-возера з праточнай вадой. I тут Балачан злавiў сябе, што бачыць перад сабой зусiм не зоркалёт, хоць намаляваная ў думках карцiна вельмi падобная на сапраўдную, а цiхi пасёлак на балтыйскiм узбярэжжы, дзе ён правёў цэлы месяц перад стартам з Зямлi. Вiдаць, успамiн быў такi прыемны, што Балачан ледзь не пачаў мроiць. Той такi знаёмы гарадок раптам змянiў свой выгляд, набыў нейкiя фантастычныя рысы. Нiбы ў адно злiлiся вулiцы i дамы, выцягнулiся ўгору, i былi яны не пабудаваныя як звычайна, а высечаныя ў каменнай гары, навiслай над шырокiм зеленаватым залiвам. А крыху воддаль у залiў упадала паўнаводная рака. Малюнак быў такi яркi, што аж засвяцiўся ў вачах. Балачан нават падумаў, што ён нешта падобнае ўжо недзе бачыў, iнакш адкуль такая выразнасць, i тады закiваў галавой, заморгаў вейкамi, як адганяючы насланнё. I зноў убачыў вузкую цяснiну i калматы блiскучы круг планеты-суседкi над галавой. Усё стала на сваё месца.
      - Трэба ж! - засмяяўся Балачан.
      Таварышы, якiя моўчкi сачылi за эфiрам, адразу адгукнулiся.
      - Што ты? - спытаў Тарасевiч.
      - Задрамаў, цi што, - весела адказаў Балачан, - прыхiлiўся i... Можа, нават храпака даў, га, не чулi?
      Пасмяялiся, i ўсё. А калi назаўтра Балачан зноў сабраўся ў далiну, Тарасевiч пажартаваў:
      - На каменным сеннiчку мякчэй спiцца.
      - Вазьмi падушку, - дадаў Камай.
      Балачан толькi пасмiхаўся. Кпiны таварышаў мелi падставу - яму давядзецца не спаць яшчэ адну ноч. Трэнiроўка - трэнiроўкай, а галава будзе не вельмi ясная. Разам з тым ён не мог паслаць каго iншага. Ён пачаў ужо ўжывацца ў асяроддзе, i яму будзе лягчэй заўважыць любую перамену, калi яна здарыцца. Адно толькi - не было ў яго пэўнай думкi: весцi адначасова назiраннi са станцыi цi не. Хаця Тарасевiч так i не растлумачыў, чаму ён параiў Камаю выключыць прыборы, Балачан чамусьцi быў упэўнены, што ў парадзе ёсць пэўны сэнс. Таму сказаў Тарасевiчу:
      - Пабудзь сёння на базе.
      - Мiстыка! - абурыўся Камай.
      - Дзе зданi, там заўсёды д'ябальшчына, - захоўваючы сур'ёзны выгляд, уставiў Тарасевiч i горача, можа, трохi гарачэй, чым вымагаў момант, паабяцаў: - Адасплюся...
      Ён больш нiчога не дадаў. Балачану вельмi хацелася спытаць, што ён зараз думае. Але не адважыўся. Гэты хлопец перш сам упэўнiцца, а тады ўжо скажа. Iнакш слова з яго не выцягнеш, усё на жарт пусцiць. А то i што-небудзь з'едлiвае ўлепiць. Вось i прыходзiцца чакаць, пакуль яго думка сама выспее.
      - Я там буду, - коратка сказаў Балачан таварышам на развiтанне, махнуўшы рукой у бок станцыi.
      - Адрас стары, - не ўтрымаўся Тарасевiч, - далiна Шорахаў, цяснiна Летуценняў.
      - Не забудзь запiсаць у Атлас, - пакiнуў за сабой апошняе слова Балачан. Але, дабраўшыся да месца, усё-такi ўспомнiў прыдумку Тарасевiча. Трапна сказана, можа прывiцца. Вось так, напэўна, i з'яўляюцца назвы ў геаграфii i астраномii, а мы потым доўга шукаем у iх нейкi асаблiвы сэнс. А яго часцей за ўсё няма, назва - дзiця хвiлiны, плод фантазii жартаўнiка.
      У далiне ўсё было як учора. За выключэннем аднаго - спакою Балачана. Раз за разам абыходзiў ён цяснiны, прысаджваўся на той самы каменны выступ, на якiм надоечы ледзь не заснуў, нецярплiва ўскакваў i крочыў далей. Ён чагосьцi чакаў, спадзяваўся, што менавiта сёння адбудзецца з iм нешта незвычайнае.
      Свiтанне засцiгла яго паблiзу гравiлёта. Спачатку над базай акрайчык чорнага неба набрыняў цяплом, пасвятлеў. Потым у прамежку памiж горнымi вяршынямi блiснуў серп Лаланда. Ён поўнiўся на вачах, i разам з гэтым дзень з гор апускаўся ў далiну.
      Балачан зрушыў з месца гравiлёт, iмклiва ўзмыў у вышыню. Далiна з яе трыма цяснiнамi засталася далёка знiзу. Ён, нiбы развiтваючыся з ёю, у апошнi раз зiрнуў унiз, i раптам у яго трывожна скаланулася сэрца. Нешта да болю знаёмае ўбачылася яму ў гэтых абрысах. I тады прыйшло адчуванне нечага прыемнага, значнага, што неўзабаве адбудзецца з iм. На базу Балачан вярнуўся заспакоены, у добрым настроi.
      Таварышы ўжо знаходзiлiся ў лабараторыi. Камай варажыў над дэшыфратарам электрамагнiтных сiгналаў. Тарасевiч сядзеў воддаль, трымаючы на твары мiну абыякавасцi. Балачан толькi пасмiхнуўся сам сабе: Тарасевiч быў у сваiм амплуа скептыка.
      - Каго ловiш? - спытаў Балачан у Камая.
      - Твой вопыт пераймае, бачыцца яму другi Палукс, - замест Камая адказаў Тарасевiч.
      - Ты тады прачытаў чужую перадачу, - Камай ужо прывык да выбрыкаў Тарасевiча i не звярнуў на яго ўвагi, - а што, калi нашы шорахi таксама чыясьцi перадача? Хiба гэтага не можа быць?
      - Думаеш? - няпэўна прамовiў Балачан, а самому раптам са здзiўляючай выразнасцю прыгадалася далiна i цяснiны. - Думаеш? - паўтарыў ён i пажартаваў: - Мы не ўсё ўмеем чытаць, - злавiўшы напружаны позiрк Тарасевiча, дадаў: - Напрыклад, думкi. Што думае зараз наш лекар?
      Тарасевiч, якi выконваў у iх экспедыцыi абавязкi доктара, насмешлiва адпарыраваў:
      - Ну, гэта яшчэ старажытныя ўмелi. Я думаю, што вы на маiх вачах вар'яцееце. Проста, праўда?
      Балачан, аднак, падумаў, што зусiм не так проста. Яму зноў здалося, што Тарасевiч нешта мае на ўвазе, толькi не рашаецца выказаць услых. Вiдаць, яго думка можа здацца абсурднай, а ён нiчога так не баiцца, як паказацца смешным. Бяда з моладдзю. Колькi цiкавых iдэй, напэўна, вось так застаецца ў цянi з-за амбiцыi i ўмоўнасцей. I не падыдзеш да чалавека нават з цёплым словам, не прыме. Балачан уздыхнуў: мала яму шорахаў, дык яшчэ i Тарасевiч са сваiмi недамоўкамi.
      Электраўсыпляльнiк дзейнiчаў хутка. Балачан паспеў улавiць толькi пачатак нейкай дзiўнай, як яму здалося, размовы таварышаў, як яго агарнуў глыбокi сон.
      Балачан спаў роўна шэсць адмераных iм для адпачынку гадзiн. Аднак, прачнуўшыся, яшчэ доўга ляжаў i думаў. Па-першае, яму адразу ўспомнiлася апошняя пачутая iм фраза, сказаная Тарасевiчам: "У старога ёсць нюх, ён словамi не кiдаецца". I па-другое, сон. Звычайна, засынаючы з дапамогай усыпляльнiка, яны нiчога не снiлi. Сёння гэта парушылася. Сон прывiдзiўся выразны, быццам ява. Хаця наяве нiчога гэтага, вядома, не было. Гара, парэзаная цяснiнамi, не мела нiчога агульнага з гмахамi, якiя ён убачыў у сне. Падобна на тое, што ў яго разгульваюцца нервы. Бо калi ў сне бачыш тое, што хацеў бы ўбачыць у сапраўднасцi, трэба звяртацца да доктара. Балачан усмiхнуўся, падняўся з ложка, пачаў апранацца. Ён бы звярнуўся да Тарасевiча, каб не яго словы пра нюх. Напэўна, Тарасевiч з Камаем вельмi вераць у непагрэшнасць свайго камандора, а ў такiм выпадку аб'ектыўнасцi чакаць цяжка. Трэба пазбаўляцца трызненняў самому, знайшоўшы якую-небудзь цiкавую гiпотэзу, што захапiла б i яго, i таварышаў.
      Аднак, калi Балачан выказаў гэту сваю думку, сказаўшы, што ў далiне больш рабiць няма чаго, хлопцы нечакана для яго заўпарцiлiся.
      - Мiтусiшся, - зазначыў коратка i з'едлiва Тарасевiч.
      - Давай давядзём да канца пачатае, - не згадзiўся i Камай, - хочаш, я паеду замест цябе.
      - Вынiкаў жа няма, - паспрабаваў пераканаць Балачан.
      - У нас наперадзе шмат часу, каб дазволiць сабе не спяшацца, - сказаў Камай.
      Можна было выкарыстаць сваё становiшча кiраўнiка экспедыцыi i загадам змянiць напрамак работы. Але Балачан не хацеў прымяняць уладу - не было вартай альтэрнатывы таму, што яны рабiлi да гэтага часу.
      Камай вярнуўся да дэшыфратара, Тарасевiч паехаў на назiральную станцыю, а Балачан пачаў рыхтавацца да чарговага блукання па далiне.
      Ночы ў экватарыяльнай паласе Каменнага мячыка былi падобныя адна на адну. I Балачану хутка здалося, што ён нiбы i не вяртаўся на базу, а як прыйшоў сюды заўчора, так i заставаўся ўсе тры днi. Гэта было кепска. Нельга ж чакаць, што ты ўбачыш нешта там, дзе табе ўсё ўяўляецца аднастайным, знаёмым i нават абрыдлым. А ногi самi неслi яго да таго каменнага выступу, на якiм ён адпачываў надоечы.
      Стомы не было, але Балачан усё роўна сеў. Яркая суседка Каменнага мячыка павiсла над галавой. Яна выглядала большай, чым з Зямлi здаецца Венера, i нават сляпiла вочы. Балачан зажмурыўся i тады зноў успомнiў той прыбалтыйскi гарадок. Думкi пацяклi павольна, лянiва, як у чалавека, якi пачынае засынаць. Балачану было неахвота працiвiцца гэтаму стану. Ён уяўляў жоўты пляж, на якi накатвалiся пенiстыя шэрыя хвалi, людзей, што выбягалi разам з хвалямi на бераг i з ходу кiдалiся на нагрэты гарачым сонцам пясок.
      На момант Балачан нiбы збоку паглядзеў на гэту карцiну i тады ўбачыў сярод загарэлых цел сябе. Вось ён павярнуўся да суседа, загаварыў з iм. "Мой апошнi дзень", - паведамiў сусед. "Куды?" - спытаў ён. "Дадому, на Марс". На Марс дык на Марс. Больш яны нi пра што не гаварылi, Балачан гэта добра памятае.