Мялешка ажно спужаўся, угледзеўшы мяне тут: хто як хто, а ён думаў, што мяне ўжо няма. Пайшоў заклапочаны.
      Шынкевiч нюхаўся з усiмi, а мяне - рабiў выгляд - не прыкмячае.
      Двуаблiчны Янус - "iнтэлiгент" Яначкiн, пагардлiва зiрнуўшы на мяне, пачаў нешта высьвiстваць, захоплены, вiдаць, мэлёдыяй з падвалу.
      Табунок (гэта значыць, Шкляр, Голдзiна i Аўсеева) памахаў мне рукой, але не падыйшоў да мяне i хутка схаваўся ў прыбiральнi.
      Шарамецьцеў, пасьля некаторага ваганьня, усё-ткi падыўшоў да мяне i нясьмела падаў мне руку. Ён таксама не хацеў-бы бачыць мяне, але ўжо, угледзеўшы, ня меў сiлы адыйсьцiся: слабую меў натуру. Ня ўмеў гаварыць са мной i ня ведаў, як адыйсьцiся ад мяне. Шкада мне яго.
      Нешта-ж ня вiдно Дзiчкоўскай! Няйначай, затрымалася дзесьцi. А, вось i яна! Цiсьне проста да мяне. Абедзьвюма рукамi ўхапiлася за маю працягнутую руку i, жартуючы й сьмяючыся, задам пацягнула мяне ў клясу - паказаць "рэабiлiтаванага злачынцу i ворага".
      - Ну, як, братва, - прымем? - i паказвае на мяне.
      Нiхто нiчога не адказваў ёй, але такая акалiчнасьць не зьбянтэжыла яе, i яна зьвярнулася да Шыракова:
      - Пятро, сыйграй туш, хоць на губах, калi медзi няма!
      Пятро Шыракоў вiнавата ўсьмiхнуўся: пад сталом Цыпiна наступiла яму на нагу, каб ён ня слухаўся Дзiчкоўскай.
      Iншыя, хто быў у клясе, зьдзiўлена i моўчкi пазiралi на мяне.
      - Ну, ня хочаце прывiтаць чалавека, дык i ня трэба! - раззлавалася Дзiчкоўская. Яна не спадзявалася, што ў яе выйдзе так дрэнна.
      - Рамашачка! (гэта яна так далiкатна ахрысьцiла мяне) сядай са мной за адным сталом i пагаворым! Бяда, браце, - Валiчкi тваёй няма, бачыш. I што гэта рабiць?
      Падыйшла i Лагоўская i таксама сказала мне, што Валiчкi няма.
      У аўдыторыю ўвайшоў выкладчык. Шмат хто думаў, што цяпер я выйду (можа, зайшоў сюды ў якой справе), але я ня выходжу, сяджу. "Значыць яго ня выключылi. А за што-ж сядзiць тады Валя? Ён прыйшоў во i слухае, нiчога з iм ня сталася. Яшчэ й нос задзiрае".
      Лекцыi я ня слухаў. Чытаў гiсторыю пэдагогiкi Фрыдман. Як i звычайна, свае тэзы ён падмацоўваў гучным плясканьнем аднэй сваёй даланi аб другую. Рукавы ў яго былi закасаныя (ён нiколi ня прыходзiў на лекцыi ў гарнiтуры).
      Валi няма. Сапраўды, гэта жудка: усе сядзяць, а яе няма. Паўзло на мяне як-бы нешта чорнае з вуглоў, абымала мяне, шаптала. Быццам рэха Валiнага голасу насiлася тут, абвiнавачвала мяне i дакарала. А то, як праз туман, глядзелi яе вочы, прасiлi, усьмiхалiся, зноў зьнiкалi.
      На перапынку да мяне падыйшло ўжо болей сяброў. Пераканалiся, што я ўсё яшчэ студэнт. Ад Цыпiнай атрымаў "вымову з апошнiм папярэджаньнем" за тое, што высылаю лiсты (ня ёй) на ейны адрас. Ды, не зважаючы на "вымову", запрасiла мяне i Шыракова завiтаць да яе ўвечары. Але я не пайду.
      20
      Няма прыгажэйшых у сьвеце восеньскiх вечароў, як у Менску! Яны некуды цягнуць, вабяць. Халодна-звонкае паветра кружыць тваю галаву i ты ступаеш, узвышаючыся i вырастаючы, быццам не датыкаешся да зямлi, радасны й прыемны сабе самому. Асьветлены знутра, iдзеш як на сустрэчу, яшчэ першую ў тваiм жыцьцi, нязнаную й нязвычайную. Лёгкасьць i хараство... Заходзячы, хлiпае над узгоркам сонца, а тут, у месьце, калеюць i стынуць ужо трамвайныя рэйкi, выпростваючы свае доўгiя рукi i запрашаючы цябе. Але ты ня хочаш ехаць. Цябе маняць вунь тыя сады, голыя, павасеньняму смутныя, сьведкi твайго каханьня, одуму й рашчараваньня.
      У вячэрнiм паўзмроку сады - як прывiды мiнулага, яны стаяць як за мяжою, па той бок, у краiне ўчарайшага шчасьця. I табе цяпер хочацца поглядзець на iх. Не паглядзець, а пабачыць iх. Не паглядзець, а пабыць у iх, пастаяць i прыслухацца.
      Такi вечар выдаўся й сягоньня. Раман ведаў (ён нiколi не памыляўся, калi моцна чаго-небудзь хацеў, або быў узрушаны), што i сягоньня на кватэры будзе чакаць яго Генадзь Кандраценя. I Раман вырашыў тымчасам ня йсьцi нi на кватэру, нi да Цыпiнай, якая запрасiла яго на вечар. Iм апанавала рамантыка адзiнотных блуканьняў, знаёмая толькi такiм натурам, як Корзюк - бязмэтным, непасьлядоўным, чулым, хiсткiм i адначасна бязьмежна рашучым у сваёй наважнасьцi. Ня дай Божа захацець чаго-небудь такiм натурам - яны праглынуць самiх сябе i пойдуць на якую хочаш ахвяру!
      Корзюка манiлi ўскраiны Менску. Вясной ён ня любiў iх. Ён любiў iх толькi ўвосень. Iнстытуцкi дзень яго стамiў i прытупiў яго пачуцьцi... Раман уцякаў ад людзей, каб паслухаць сябе самога i набрацца нейкiх асаблiвых уражаньняў-мамэнтаў, зыркiх i прарочых, ад якiх-бы яму было лягчэй у мiтусьнi й разгубленасьцi, частай у яго.
      У сваiм бязмэтным руху Раман адчуў новае захмяленьне ў крывi, выраслы, ён парываўся наперад, некуды ў шырыню i ў смутна-радасную разьлегласьць вечару.
      Вылузнулiся першыя, павасеньняму буйныя i чыстыя зоры. Белым сьвятлом сваiм, як знаёмыя госьцi, яны iскрыста цалавалiся ўгары iз шпiлямi касьцёлу i з адзiным залатым крыжам на царкве, што ўзвышалася недзе ў напрамку Нямецкiх могiлак. Раман пайшоў туды, на тое зьзяньне i бляск.
      Ён ня раз блукаў у гэтых ваколiцах яшчэ калi працаваў на цагельнi. Вунь, палiчы, колькi iх, цагельняў, налева ўзьнялося сваiмi ненажэрнымi глоткамi-трубамi ў неба! Калiсьцi амаль кожны дзень, пасьля працы, увечары, Корзюк уцякаў з-пад гэтых труб на ўзгоркi, што разьлеглiся цяпер перад iм, i адпачываў. Але гэта ўсё ў мiнулым. На душы цяпер зусiм iншае сьветла-ўзьнёслае, прыемнае, журботна-трывожнае. Яно шукае выхаду i не знайшоўшы, жыве ў заходлiвасьцi сэрца, у думах, у рытме хады i ўва ўсiм.
      Раман бяжыць на ўзгоркi подскакам, каб зiрнуць унiз. Не, каб быць вышэй над усiм, радвацца й захапляцца!
      З гэтага самага ўзгорку, на якiм ён стаiць цяпер, Раман некалi штурхаў унiз Валю i, даганяючы, лавiў яе ў свае абдымкi. Яны ўзьбiралiся на вяршыню зноў, i ў зорах, у сьвятле месяца, гукалi сусьвет i, жартуючы, кулакамi пагражалi яму за тое, што ён маўчаў. А потым Раман пачынаў кпiць з Валi: як гэта яна паддалася яму i робiць тое, што й ён! Валя злавалася i Раман ведаў, што яе трэба тады моцна прытулiць. Корзюк смяяўся, што Валя была настаўнiцай: настаўнiкi i мэдыкi, на думку Корзюка, людзi бяз сэрца i ня здольныя на нейкую там гарэзьлiвасьць i захапленьне. Такое азначэньне абурала Валю, - як ня штурхаў яе Раман з гары, яна ня бегла ўнiз, садзiлася i, наравiстая, не ўставала з зямлi, аж пакуль ня ўзьнiмаў яе пад пахi Корзюк. Аднак злосьць яе, як i заўсёды, праходзiла хутка i яна зноў станавiлася Валяй - прагнай, увiшнай i пякельна лiпкай.
      З гэтых во самых узгоркаў яны праектавалi сабе шлях на Польшчу. Каб хто запытаўся ў iх тады чаму, яны не змаглi-б адказаць на гэтае пытаньне, iм прост хацелася пабачыць iншага сьвету або хаця лятуцець аб iм. Такой краiнай лятуценьняў у Корзюка была Польшча, як самая блiзкая загранiца. На месцы Польшчы магла быць хаця якая краiна - яна аднолькава вабiла-б Корзюка, як iншая дзяржава, не свая. Свае, мясцовай рэальнасьцi, як-бы не хапала, каб жыць. I ня было было куды йсьцi. А йсьцi трэба было. Ня йсьцi Корзюк ня мог. Рамантыка рэвалюцыi больш не захапляла. У цяпершчыне-ж нiчога ня было цiкавага. Тургенеў быў прачытаны i перажыты, i з мiнулага пара было выбiрацца. Рамантыкi Зарэцкага не хапiла. Нацыянальных герояў было замала. I трэ было станавiцца героем самому. I Корзюк пайшоў, адчуўшы ў сабе героя. Аднак, гэтае геройства абярнулася нейкiм авантурызмам.
      А вось i Нямецкiя могiлкi! З Валяй мы нiколi ня мiналi iх, як былi тут. Цяпер тут сьцюдзёна й боязна. Болей змрочна, як раней. Здаецца, i такiх манумэнтаў раней тут ня было. Адкуль яны ўзялiся? I як-бы высачэйшыя. Калi мы былi тут апошнi раз, Валя трывожылася i казала, што калi я памру, яна станiць помнiкам над маёю памяцьцю. (Гэта калi мы праходзiлi з ёю памiж гэтых крыжоў.) Я тады прашу яе паказаць мне, як гэта яна будзе стаяць нада мною тым помнiкам? А яна й гаворыць, трэба, каб я найперш памёр, тады яна й зможа паказаць на практыцы, як яна распастрэцца крыжам. Ну, я й кладуся на зямлю, галавою ў ногi ёй - гэта значыць, памiраю. Валя ўяўляе мяне ўжо мёртвым. Стоячы нада мною, распасьцiрае свае рукi й замiрае. Вось бачыш, гаворыць яна, аднэй магiлкай i крыжам болей стала. Я ўсхоплiваюся, не хачу быць могiльнiкам. Цягну Валю за руку адсюль. Дрэнь гэтыя Нямецкiя могiлкi! Гайда ў горад назад!
      I Раман бяжыць з вышыняў унiз. Там загарэўся ўсiмi лямпачкамi Менск. Кiнулася сваёй пабелкаю турма на Валадарскага. Вунь у той вежы, што ад мяне на поўнач, мусiць, сядзiць Валя. Але не: Валi яшчэ няма ў гэтай турме. Яна марнуецца на допытах i, пэўна, сядзiць яшчэ ў "Амэрыканцы". Толькi пасьля заканчэньня сьледства, яе перавядуць на Валадарскага. (Для жыхароў гораду ня было сакрэтам, што апрача старой турмы на Валадарскага, усiм вядомай i вiдочнай, ёсьць яшчэ ў горадзе другая турма, новая - "Амэрыканка", якой з вулiцы ня ўгледзiш, яна стаiць недзе на двары, за мурамi будынку НКВД.)
      Раман уздумаў "паглядзець" Валю ў "Амэрыканцы". Прынамся, хоць зблiзку пахадзiць каля яе. Заўтра ён панясе для Валi перадачу. У кожным разе, ня лiшне пазнаёмiцца блiжэй з гэтым Валадарскiм, якога ня мiнеш. Раман успомнiў пiсульку бацькi, якую перадаў яму ў сваiм часе Кандраценя, i словы ў ёй пра тое, што ён, Раман, ходзiць на волi тымчасам i толькi дзякуючы нейкiм хiтрыкам.
      Тут, у горадзе, пры сьвятле, усё выглядае пасьвяточнаму - хутка Кастрычнiк! У вiтрынах болей выстаўлена i вулiцы былi запоўненыя людзьмi, асаблiва Савецкая. Але на тым адцiнку яе, дзе стаяў будынак НКВД i дзе шпацыраваў чырвонаармеец-вартавы, пападалiся толькi паадзiнокiя прахожыя: рух быў на другiм баку вулiцы, а ня тут. Раман Корзюк спачатку абыйшоў гэты будынак з боку Ўрыцкага, а потым з боку Савецкай, заглядаючыся ў кожнае вакно. Потым павярнуўся назад i зноў пачаў рабiць свой абход. Калi Раман паглядзеў направа, унiз - на ўзроўнi тратуару, праз забруджаныя маленькiя вакенцы, прабiвалася з падвалу на волю цьмяное сьвятло i адкiдвала ценi ад торбачак i вузялкоў, што вiселi ў сярэдзiне на кратах. Раман Корзюк не хацеў надта сьцiшаць свае хады, каб ня кiнуцца ў вочы вартавому. Завярнуў за вугал Урыцкага. Насустрач - вартавы. Разыйшлiся. Раман iшоў паўз сьцяны будынку. Направа шырокiя - шэсьць крокаў - зялезныя вароты. Мусiць, сюдою вязьлi Валю. На сэкунду Корзюк затрымаўся, павяртаючыся назад. У гэтым-жа часе, нечакана для яго, павярнуўся назад i вартавы. Корзюк iшоў прост на яго. Яны хутка зблiжалiся. Параўналiся - вартавы хоць-бы глянуў на яго! Але "iнспэкцыi" Корзюк болей не рабiў. Пайшоў на трамвайны спынак. Ён i раней часта езьдзiў абы куды толькi для таго, каб, апынуўшыся ў трамваi сярод людзей, паглядзець "гораду ў аблiчча". Бывала, спадабаецца яму якое-небудзь "аблiчча" - будзе ехаць за iм да тых пор, пакуль гэтае "аблiчча" ня зьлезе на якiм-небудзь спынку. Гэтак i цяпер, ён сеў на трамвай з такой-жа мэтай. Але сягоньня яму не шэньцiла - нiводнага выдатнага "аблiчча"! I ён, праехаўшы адзiн пралёт, зьлез, ня хочучы глядзець у "звычайнае аблiчча гораду". Якраз апынуўся ў сваiм Гарадку. Куды яму пайсьцi? Няма куды! I ён пайшоў да свае адзiнае, добра знаёмае сяброўкi, якая нiколi яму не здраджвала, была паслухмянай i ў радасьцi i ў смутку, адзывалася ўсiмi акордамi свае душы. Яна помнiла яго i заўсёды чакала яго. Маўчала ў кутку, пакуль ён не падыходзiў да яе i пакуль не дакранецца да яе. Нiкога iншага яна ня прыймала так ахвотна, нiкому не аддавалася так, як яму. Убег ня сьпераду, а ззаду ў Галоўны корпус. Узабраўся на самы апошнi паверх, дзе яна стаяла.У гэтым кутку нiколi ня было сьвятла. I Раман любiў гэтае месца сустрэчы з ёю. Адсюль было вялiкае адчуваньне вышынi. Тут было толькi два вакны. Ён адчынiў iх: адно на двор, другое - на вулiцу. I зайграў... Хто толькi хоць раз паслухаў Корзюка, як ён iграе, той, заплюшчыўшы вочы, праз дзесяць, дваццаць, трыццаць год уявiць сабе Корзюка. Ня трэба глядзець на яго. Трэба толькi слухаць ягонае граньне. Нi аблiчча, нi постаць, нi рукi, нi ногi, нi вочы - нiчога вам не сказала-б гэтулькi, колькi сама музыка, якая йшла ад яго. Тое, што Раман граў - аднолькава было i кампазытарава i Корзюкава. I няхай-бы вы ня бачылi Рамана i ў вочы, слухаючы яго, вы сказалi-б, як ён выглядае: i рост, i аблiчча, i вочы, i нават колер валосься, i ўсё тое, што называецца характарам, уявiлася-б вам дакладна.
      Так i цяпер, Корзюк сядзеў у змроку i граў. Усё тое, што ён граў, ён граў напамяць - ноты яму перашкодзiлi-б. З вышынi праз вокны лiлася музыка - то ўзьнёслая, то цiхая, то журботна-далiкатная, то як успамiн i вечнасьць - i запаўняла ўсё: вулiцы, плошчы, надзем'е, хапаючы зоркi. Прахожыя на момант спынялiся на тратуарах i на плошчы, ня ведаючы адкуль музыка, i йшлi зноў, паслухмяныя рытму, лёгкiя i зьдзiўленыя. Увесь гэты дзень Раман шукаў уцелаўленьня сябе ў чым-небудзь i, знайшоўшы яго ў музыцы, быў памiж нябыцьцём i найвышэйшым iснаваньнем. Музыка была самой iснасьцяй, i ўвабрала ў сябе ўсё ад нараджэньня i па гэтую часiнку. Але найболей у ёй было, чаго яшчэ ня было: страху, мукi i суму чалавека, што гэтак мучыцца i шукае свайго зьiшчэньня.
      Чулi Раманава граньне i ў манастыры. Дзiчкоўская выхапiлася i ўжо бегла на паддашша, на тую пляцоўку, дзе стаяла пiянiна. Яна добра ведала гэтае месца спатканьняў. Раман не пераставаў граць. Цiха, на цыпачках, падыйшоўшы да яго, Дзiчкоўская, стаўшы ззаду, накрыла далонямi вочы ў Корзюка: адгадай! Рухам галавы Раман хацеў вызвалiцца, але ня мог, i яшчэ адданей прылягаў да пiянiны. Дзiчкоўская не адпушчала сваiх рук, i нахiляла Корзюкаву галаву да сябе. Змоўкла музыка. Па тым, як пахлi пальцы (гэта тыя самыя рукi, што цягнулi яго сягоньня з карыдору ў аўдыторыю) Раман пазнаў: Дзiчкоўская.
      Яны не заставалiся тут доўга. Дзiчкоўская прыходзiла, як яна сказала, трошкi пашкадаваць Корзюка. Але гэтая спагада абразiла яго: спачуваньне ён лiчыў самым нiкчэмным пачуцьцём. Быў не гаваркi, вiдавочна, усё яшчэ знаходзячыся ў уяўным сьвеце. Яны выйшлi на вулiцу. Разьвiтаўшыся з Дзiчкоўскай, Раман сеў на трамвай. Ён не заўважыў позiрку, якi кiнуў на яго кандуктар.
      21
      - Ну, дык i што будзем рабiць, Ромусь?
      - Нiчога.
      - Як нiчога? Усё так надарэмна й прапала? Пашто тады было ўсё ўсенькае?
      - Можа ваша й праўда - пашто? Але скажэце, нарэшце, чаго вы прылiплi да мяне? З пят ня злазiце!
      Корзюк пахопiста падняўся з крэсла i пайшоў да дзьвярэй. Кандраценя падумаў - Раман хоча ўцячы ад яго.
      - Нiкуды, браце, не ўцячэш.
      I, апярэдзiўшы Рамана, стаў задам да дзьвярэй, распасьцёршы рукi:
      - Вось калi хочаш, дык падыйдзi да мяне, я абнiму цябе й пацалую. Надта ты харошы, калi злуешся.
      Раман моўчкi пачаў хадзiць па пакоi, ад сьцяны й да сьцяны. Кандраценя вярнуўся ад дзьвярэй i зноў сеў за стол.
      Ноч стаяла за сьценамi на дварэ, аблягала хату. Яны баялiся гаварыць, сьцiхлi. Корзюк наперад ведаў - зараз Кандраценя яму скажа: "Ромусь, патушы сьвятло - навошта яно?" Бо нiколi яшчэ такога ня было, каб Генадзь сядзеў у Рамана пры сьвятле.
      Але Кандраценя з такой просьбай не зьвяртаўся цяпер да Рамана, заставаўся сядзець за сталом, супакоiўшыся i нешта думаючы. I Раман, спынiўшыся ля вакна, глядзеў паўз верх фiранкi ў сад, хоць i нiчога там ня бачыў. Так яны й засталiся - Раман ля вакна, Кандраценя - за сталом. Нiводзiн з iх ня быў цяпер адзiн аднаму блiзкiм, яны як быццам вялi асобнае, паралельнае iснаваньне, бяз нiякай сувязi аднаго з другiм. Калi-б хто-небудзь назiраў за iмi цяпер збоку, можна было-б падумаць, што кожны з iх рыхтуецца да нападу i чакае зручнага для гэтага моманту, старанна маскуючы свой намер. Хата была для iх той пляцоўкай, на якой вiда-вiда разыграецца бой.
      - Дык ўсё-ткi, Ромусь, што мы будзем рабiць?
      - А што ты хочаш, каб я рабiў?
      - Ну, разумееш... каб нешта-ж рабiў.
      - Так табе хочацца, га?
      - А табе - не?
      - Не!
      Гутарка не наладжвалася. Седзячы, Кандраценя ёрзнуў з пару разоў.
      - Дык у цябе няма аб чым i гаварыць са мною?
      - Няма!
      Корзюк зноў пачаў хадзiць па хаце. Змоўк i Кандраценя. На гаспадыненай палавiне прарэзьлiва каўкнула кошка, як-бы ёй хто наступiў на хвост. Кандраценя i Корзюк пераглянулiся.
      - Чапаю-чапаю я цябе i ўсё не магу зачапiць.
      - А ты лепей не чапай.
      - Як-жа цябе не чапаць, калi трэба.
      - Нашто я табе спатрэбiўся, скажы ты мне, нарэшце?
      - Але-ж, скажу.
      - Гавары!
      Гэтае "гавары" Раман сказаў гэтак, быццам ужо цiснуў Кандраценю за горла.
      - Патушы, браце, святло! Я цябе не баюся. У пацёмку й гаварыць ляпей. Сядзь i ты за стол. Ня тырчы! Можа й бачыш ты мяне апошнi раз.
      У Кандраценевым голасе, як у тым звану, нешта трэснула, ён зазьвiнеў неяк жаласьлiва, журботна й трывожна. Раман затушыў сьвятло. У апалым Кандраценевым голасе чулiся сьлёзы i Раман спужаўся, што Кандраценя заплача.
      - Дык слухай, нягоднiк, усё скажу.
      Голас у Генадзя падужэў.
      - Надыйшоў i твой час. Заўтра твой дзень. Будзь вартым яго!
      Крэсла, на якiм ён сядзеў, затрашчала.
      - Я ведаў, ты ня ўцерпiш у Польшчы. Але гэта ня важна. Важна, што ты быў там. Слухай чуйна. Шкада мне цябе, а найболей бацькоў тваiх. От, пакутнiкi, ня дай Божа! Праз тыдзень бацьку твайго будуць судзiць у Заслаўi. Ня пужайся, бацькоў тваiх тут няма й ня будзе. Суд будзе над, iм без яго, суд завочны. I ты будзеш на бацькавым судзе. Пабачыш! Ты слухаеш мяне?
      Раман слухаў, але ня мог уседзiць за сталом. Адыйшоў i стаў ля вакна.
      - Дык вось-жа, збайдарылi сакратара райкому партыi самi, а прычапiлi бацьку твайму. Самi-ж i ратунак для яго знайшлi - Польшчу тую. Канешне, ён ня вернецца адтуль, але пра яго скажуць, што забiў чалавека ён i ўцёк туды. Тут, браце, цэлая сыстэма. А Шаркевiч i я, ты думаеш - для чаго? Каб, канешне, справаджаць вас туды. Мы як-бы дапамагаем вам, на справе-ж мы робiм сваё, што нам загадана. Мы - вашыя i адначасна iхныя. А потым яны назавуць нас бандытамi, шпiёнамi i дывэрсантамi. Думаеш, i начзаставы езьдзiў на хутар Баранкевiча так сабе? Не, браце! Ён прапусьцiў праз гранiцу цябе, бацькоў тваiх i сястру. Ён тут у ваднэй кампанii з намi. Ён пацёг Шаркевiча, пацягнуць i яго, калi ўжо не пацягнулi. Ад хутару Баранкевiча й метлуху не застанецца згалелых дачок, i тых забяруць. Як-жа дзяржава можа глядзець на ўсё гэта, заплюшчыўшы вочы, думаеш? А начзаставы, думаеш, ня мае сяброў-аднамысьнiкаў у Менску? Мае! А калi-б i ня меў, дык знойдуць. Знойдуць таго, хто даваў яму загады i зьвяжуць разам iх у вадно. НКВД карае i тых, хто выконвае ягоныя загады. Бачыш, як тут усё скручана-зьверчана. А цяпер, якая-ж мая роля ўва ўсiм гэтым? Пачакай, скажу.
      Раман Корзюк закурыў, асьвяцiўшы на момант запалкай Кандраценю. Папяроска доўга блiшчэла ў цемры, i гэта нэрвавала Кандраценю.
      - Не смалi, а слухай! Каму гавару? Не сабе. Табе. Кажу, будзеш на бацькавым судзе. Дык вучыся. Вучыся жыць. А то надта скачаш па версе блыхой лятучай. Згiнеш. На Дальнi Васток позна ўжо. Учора было яшчэ ня позна, а сёньня позна ўжо. НКВД сьцiснула ўжо зялезны абруч. I ты апынуўся ў гэтым абручы-коле. Але ня толькi ты адзiн у iм. У гэтым абручы ўся Беларусь. Але ўся Беларусь iм не патрэбная. Навошта? Апрача твайго брата-студэнта, у абручы апынулiся выкладчыкi, у тым лiку i твае, песьняры вашыя, акторы, сьпевакi, нават калгасьнiкi, i каго яшчэ не захапiў гэты абруч? Шырака хапянуў ён i цяпер паволi сьцiскаецца i сьцiскаецца. Будзь пэўны, выйсьця з гэтага абруча няма! У гэтым абручы i табе адведзеная роля. I ты граеш яе дасканала. Ты дайграўся ўжо - заўтра твой судны дзень, Ромусь. А хто-ж твой рэжысэр? Здагадайся сам! Я табе ўжо шмат чаго падказаў. У твайго рэжысэра i я на службе. Чаму гэта ўсё патрэбна? Спадзяюся-ж, маю службу ты разумееш, як сьлед. Ты, канешне, замалады яшчэ. Вось чаму, паважаючы бацькоў тваiх, я вучу цябе.
      Раман дакурыў i кiнуў агарак на падлогу. Хутка ён згас. Цямнота насунулася яшчэ больш. За хатаю шорхла ноч, стаяла за вугламi, церлася аб сьцены, быццам прасiлася нанач. Змоўк на часiнку i Кандраценя i, як Раман, слухаў за вокнамi ноч. Быў у нейкай трывозе сказаў:
      - Так, гэта ноч. Але ня будзем гаварыць аб ночы. Ведаеш, калi цябе дапытвалi ў НКВД, я быў таксама там i бачыў цябе, але не хацеў табе паказвацца на вочы. Яны выклiкалi цябе, каб паглядзець, якi ты чалавек. Цябе адпусьцiлi (я ведаў, што яны адпусьцяць), а я яшчэ заставаўся там i праседзеў усю ноч навылёт. Тады я й даведаўся, якую махiну яны задумалi. Галоўны архiтэктар гэтай махiны - Цiмошка. Веры не даваў сабе, што ён будзе гаварыць гэтак адкрыта са мною, як з братам. Сядзiць Цiмошка за сталом, дык галава ледзь вiдна з-за стала, а мазгi мае, дармо што... Каб ты ведаў сваю ролю, гаворыць ён мне, мусiш ведаць, браце, усю драму i сцэну, на якой гэта драма будзе пастаўленая: кажнае слоўка, усе хады i выхады. Тады-ж я прайшоў у яго i першую рэпэтыцыю. Патрабаваў, каб iгра была артыстычнай i каб было поўнае суладзьдзе, а не абы што. Не адзiн-жа ты будзеш на сцэне... Дык вось, Ромусь, узялiся й за нас, лапцюжнiкаў. Гiсторыя загаворыць пра нас, ня будзе болей маўчаць. Дасюль мы хацелi будаваць самi Беларусь. Але-ж не... Дапамога патрэбная. Сiлы ў нас свае мала. Трэба ўдарыць чалом перад паньскай Польшчай. З дапамогай яе адчэплiваем Беларусь ад Расеi, але не для Польшчы, а для сябе самiх. Годзе ўжо нам быць то ў Польшчы, то ў Расеi! Цiмошка клёку ў галаве мае досыць. Ён стварае для гэтай мэты нацыянальныя кадры, заганяе гэтыя кадры ў сваю арганiзацыю-махiну i дае ёй назоў заканспiраванай нацдэмаўскай партыi. Нацдэмы - гэта агентура польскай дэфэнзывы. Чытаў можа ў газэце? Вось для чаго ты, браце, хадзiў у Польшчу! Скажы, дрэнны з Цiмошкi архiтэктар? I вось уявi сабе такога памочнiка Цiмошкi, як я! Я-ж хачу, каб нешта было беларускае. Пакуль вы, беларусы, самi надумаецеся што-небудзь, дык Цiмошка хутчэй за вас зробiць. I тут я зусiм згодны з НКВД: нам патрэбна нацдэмаўская арганiзацыя! I будзь упэўненым, НКВД яе згарусьцiць. У гэтым, можна сказаць, гiстарычная заслуга НКВД перад Беларусяй. Яно стаўляе беларускую праблему на дзённы парадак, актуалiзуе яе, надае ёй дзяржаўнае значэньне. Цiмошка, гавару, ня дурны чалавек. Самi-ж мы ня можам нiчога справiць. А то, глядзi, i твая кватэра сталася штабам. I грошы тут, i зброя i стратэгiю во разьбiраем. Вось i пяцягнуць усiх вас, i агалее ваша Беларусь. I яшчэ казаў Цiмошка: бярэцца ў сiлу фашызм i здань вайны матляецца недалека ад нашых рубяжоў. I тады на каго, пытаўся ў мяне Цiмошка, абапрэцца фашызм у нас у Беларусi? Канешне-ж, на нацдэмаў. У Беларусi можа няма нiводнага нацдэма, але палiтыка патрабуе iх. Вось Цiмошка й бярэцца за гэта. Ён высока ўзьняў свой зялезны абруч над Беларусяй, над яе галавой i ўжо няпрыкметна апусьцiў яго. Застаецца толькi крэкнуць i косткi хруснуць. Беражыся, браце! Шкадую вас, птушанятаў. Цяжкая выпала мне доля, крыж пакутны. Узяўся несьцi яго, дык вось i нясу. Стаў памiж iмi i вамi i ня ведаю, цi ўстаю. Я не баюся вас, я баюся iх. Я гавару во з табою пра ўсё - гэта мне дазволена, нават патрэбна, а з iмi гаворка кароткая. Уськiнулi мяне на зубцы вялiкага зялезнага махавiка i круцiць мяне той махавiк аж пакуль ня скруцiць. Шматкi майго цела ляцяць i душа пакутуе. Знайшлi мяне аж на мёрзлай поўначы i прывезьлi сюды во, у родныя мясьцiны, на Бацькаўшчыну, па якой занудзiўся i вытрымаць ня мог. Лепшага чалавека, казалi, у iх няма. Кажуць, мне ўсё даруецца, калi я нешта сьцяпаю для iх. Дык вось i цяпаю. Ня вельмi блiскуча, ды ўсё-ж... Я хацеў-бы, каб нешта з гэтага засталося i для вас, каб ахвяры не дарэмна прапалi. А што ахвяры будуць, дык гэта нават добра. Хутчэй насеньне прарасьце. У нас-жа яшчэ ня было вялiкiх ахвяраў. У нас была толькi пакута. Цiхая пакута. А з цiхай пакуты нiчога ня выйдзе. Гэта пакута нявольнiкаў. Нявольнiцкiя ахвяры ня ў лiк. Патрэбны высокiя ахвяры. Ты ўжо высокая ахвяра, Ромусь. Ты ў матку ўдаўся. Мацi твая - чалавек шляхетнай крывi. Я рады, што ў цябе адазвалася гэтая кроў. Пакуль што я нiчога не скажу табе болей пра тваiх бацькоў...
      Я даўно ведаю гэтыя абшары - Менскiя, Вiленскiя, Слуцкiя, Магiлеўскiя. Маладосьць мая пакiнула сьляды й памяць на гэтых абшарах. Рэвалюцыя кiдала мяне ў самы вiр жыцьця. Менск быў апошняй маёй авантурай, як назваў гэта Цiмошка ў сваiм досьледзе Кастрычнiцкай рэвалюцыi ў Беларусi. Але Цiмошка, мусiць памылiўся. Вось цяпер ужо Менск - гэта хiба мая апошняя авантура, сапраўды... Ромусь, трэба канчаць ужо. Наслухаўся ты мяне досыць. Позна ўжо. Позна ўжо наогул. Ня бойся свайго дня, як не баяўся я. Я буду наведваць цябе i там. Ты ня згiнеш. Iдзi туды! Бачыш, як я табе памагаю? Толькi йдзi на ўвесь рост! Ня прысядай! Чуеш мяне? Нешта й духу твайго ня чуваць!
      Раман Корзюк, як акамянелы, увесь гэты час стаяў ля вакна i слухаў Кандраценю, яго нязвычайную гаворку, споведзь i запавет. Кандраценеў напамiнак аб мацi засмуцiў Рамана, якому стала шкада сваiх родных, што цяпер ня з iм, недзе ў iншай краiне пакутуюць, наракаючы на сваю долю i вiнавацячы ўва ўсiм яго. А ён тут таксама адзiн сумуе па iх, хоць яны й ня ведаюць пра гэта. Думаюць, што ён усё-ж такi, як i быў, жыве сабе бястурботна й бадзяецца абы дзе. Яны таго ня ведаюць, што ён цяпер стаiць во ў пацёмках i душа яго заходзiцца па iх. Раман думаў, што каб яны былi цяпер на сваiм хутары, яны чулi-б яго i яму было-б лягчэй, а так яны на тым баку i таму iх няма як-бы на сьвеце зусiм. I што iх няма, у тым толькi ён адзiн вiнаваты. Каб ён не адводзiў iх туды, яны былi-б тут разам з iм, i ён ня мусiў-бы во слухаць Кандраценю i не баяўся-б яго. Яму здавалася, што на цэлым сьвеце ён застаўся толькi з адным Кандраценем, i што апрача яго, у яго няма цяпер нiкога. Адчуваньне было такое, быццам ён ехаў у акiяне на вялiкiм параплаве, на якiм было многа пасажыраў, але параплаў гэты няўцям затануў i з усiх пасажыраў, якiя былi на гэтым параплаве, у жывых застаўся толькi ён адзiн з Кандраценем, i вось цяпер знаходзiцца з iм у вадным цесным труме на самым дне акiяну.
      - Што-ж ты маўчыш, Ромусь?
      Раман Корзюк нiчога не адказваў Кандраценю. Заскрыпелi палавiцы на кухнi, i ў дзьверы, што вялi туды з Раманавага пакою, пастукалася, як трэба было думаць, гаспадыня. I сапраўды, увайшла гаспадыня з лямпай у руках. Ад нечаканага сьвятла Кандраценя зажмурыўся за сталом, а Раман падыйшоў да гаспадынi i, узяўшы ў яе з рук лямпу, паставiў на маленькi зэдлiк у кутку. Раман быў рады гаспадынiнаму прыходу.
      Генадзь Кандраценя, хуценька падняўшыся з-за стала, усьмiхаўся, чакаў, пакуль яго пазнаёмiць Раман з гаспадыняй. Але Корзюк ня прыкмячаў гэтага. Тады Кандраценя сам фанабэрыста падыйшоў да гаспадынi i прывiтаўся з ёю, пацалаваўшы ёй руку. Але прозьвiшча свайго не назваў. Гаспадыня на момант зьбянтэжылася, але хутка знайшла што сказаць:
      - У цябе, - звярнулася яна да Рамана, - няма пасьцелi для госьця, дык я прынясу i пасьцялю во тут на гэтым дыванчыку, хай нам даруе госьць.
      Раман, канешне, добра ведаў, што на самай справе гаспадыня прыйшла да яго, каб пабачыць "госьця".
      - Дзякую, дзякую, нажаль, мне трэба йсьцi ўжо, i так заседзеўся во позна, - сказаў Кандраценя такiм тонам, якi не дапушчаў угаворую
      Гаспадыня пастаяла яшчэ з хвiлiну, сказала дабранач i, акiнуўшы вачыма, пайшла назад у кухню.
      Кандраценя сапраўды хутка пакiнуў Корзюка, адзiнотнага i распачлiвага ў сваiх думках.
      22
      Iнстытут высыпаўся на двор Унiвэрсытэцкага гарадка i станавiўся ў чацьвёркi. Але гэтыя чацьвёркi фармавалiся не адразу, марудна й неахвотна. Пагода была халаднаватая, i нiхто не сьпяшаўся вылазiць з будынку. А тыя, што ўжо стаялi ў чацьвёрках, бачачы такую замаруджанасьць, разыходзiлiся i працiскалiся назад у будынак. Асаблiва зяблi студэнткi. Выкладчыкi стаялi за шырокiмi дзьвярыма ў сярэдзiне i назiралi адтуль: яны чакалi пакуль не зарганiзуецца iнстытуцкая калёна. Аркестра вучылася яшчэ ў падвале, i адтуль даносiлiся такiя галасы, быццам там каго рэзалi цi зьдзеквалiся. Плякаты, партрэты, транспарэнты i сьцягi былi ўжо вынесеныя i стаялi каля ўваходу, але тымчасам нiхто iх не разьбiраў. Каля iх круцiўся толькi Сьцяпан Мялешка i нешта меркаваў. Парадку ня было. Натоўп гудзеў на розныя галасы, сьмяяўся, гаварыў, грэўся i быццам адцягваў арганiзаванае выступленьне з Гарадка.
      Па Савецкай даўно ўжо йшлi дэманстранты з музыкай, песьнямi i калыхлiвым бязладзьдзем сьцягоў, плякатаў, партрэтаў. Беларускi Дзяржаўны Ўнiвэрсытэт i Мэдiнстытут ужо вырушылi з Гарадка, абыходзячы з правага боку пэдiнстытут, сьмяючыся i жартуючы з ягонай няўпраўнасьцi. Але вось падаў каманду загадчык Ваеннай кафэдры станавiцца ў чацьвёркi. Дзесьцi ў натоўпе зарагаталi i голас загадчыка Кафэдры - ня дужа моцны - прапаў у тлуме, сквiле i гомане. Загадчык узьняў свой голас яшчэ, але натоўп заставаўся натоўпам. Тады ён пачаў хадзiць узад i ўперад, стаўляючы сам першыя чацьвёркi, пераважна з дзяўчат, як больш паслухмянага элемэнту. Нейчы звонкi голас з натоўпу жартлiва падаў сваю каманду i толькi па гэтай камандзе заварушылiся студэнты, становячыся падкрэсьлена павайсковаму ў шарэнгi. Так пакрысе пачала вызначацца калёна. Падыйшлi й iншыя падпiхачы - сакратар парткому, выкладчыкi фiзкультуры, адказныя за арганiзацыю кастрычнiцкай манiфэстацыi i iншыя актывiсты. Натоўп як растаў. Замест яго вырасла на ўсю сваю даўжыню калёна й застыла ў маўклiнi. Толькi зрэдку перабягалi з аднае чацьвёркi ў другую дзяўчаты, шукаючы зацiшных хлапцоўскiх плячэй. Iхныя касынкi матлялiся на ветры й гарэлi аганькамi. Нарэшце, выйшлi з-за шкляных дзьвярэй выкладчыкi i сталi ў галаве калёны. Усё агалела. Толькi на сходках усё яшчэ сьпiсваў з натуры i завяршаў свой твор студэнт Мень. Натурай быў Раман Корзюк. Раман стаяў у нейкай трагiчнай позе i нiкуды не глядзеў, застыгшы, як помнiк, на ўвесь свой рост, стоячы высока на сходках, быццам тое, што адбывалася на двары, было для яго толькi фонам. А Мень, Раманаў аднакурсьнiк, раз-поразу кiдаў на яго то адным, то другiм прыжмураным вокам i ўсё сьпяшаўся накiдаць Рамана на паперу. Мень доўга ганяўся за Раманам, як за мадэляй, i сягоньня ён прост сiлком затрымаў яго на сходках на той вышынi, на якой ён здаваўся яму нязвычайным i манумэнтальным перад натоўпам унiзе. Гэтак зарадзiлася кампазыцыя твору ў мастака Меня. I Раман Корзюк гатовы быў служыць яму сваёй постацяй. Дзiчкоўская i Лагоўская з калёны любавалiся экстравагантнасьцяй гэтага моманту. Але хутка ўзабраўся на сходкi Сьцяпан Мялешка i сьпёр iх далоў. Пачалi раздаваць сьвяточны матэрыял партрэты, сьцягi, плякаты, транспарэнты, каб усё гэта ўзьнялося ўгору й пайшло.