Мясцовасьць была ведамая Шаркевiчу да самай найменшай куцiны. Ён ведаў некалькi пераходаў мяжы, дакладна вывучаных iм, i карыстаўся тым цi iншым, у залежнасьцi ад абставiнаў... Шаркевiч нiколi сур'ёзна ня браў пад увагу, што нехта забясьпечыць яму пераход, створыць яму адпаведныя ўмовы - гэта ён лiчыў чысьцейшым абсурдам. Наадварот, Шаркевiч, як знаўца мяжы, лiчыўся з найменшай драбнiцай перасьцярогi. Ён ня верыў, ня меў права верыць нi Кандраценю, якi яго выправiў, нi палякам, якiя павiнны яго сустрэць на тым баку.
      Корзюк-мацi, адыйшоўшыся ад хутару Баранкевiча з вярсту, нечакана пачала скуголiць i ўгаварваць мужа вярнуцца, зьмянiўшы сваю ранейшую пастанову пад уплывам страху, якi ўзрастаў у яе па меры наблiжэньня да мяжы. Калi-ж хутар застаўся далёка ззаду, а мяжа згодна ейнаму адчуваньню "ўпiралася" ў грудзi, перастаўшы войкаць, пачала тулiцца да мужа, да сына, да дачкi i напасьледак сказала, што ляжа на зямлю, а ня пойдзе, калi Шаркевiч павядзе iх праз мяжу ня разам - спачатку яе з сынам, як былi ўмовiлiся раней, а потым дачку з бацькам. "Жыць цi прападаць разам". У ёй прачнулася вялiкая сiла ўпартасьцi, можа першы раз ў жыцьцi, калi яна адчула вялiкую небясьпеку. Раман быў сьвядомы свайго абавязку: яго прасiлi прыйсьцi, i ён прыйшоў, i вось вядзе iх пад сваiм прыкрыцьцем. Шаркевiч злаваўся, што Раман неасьцярожны, прасiў яго не задзiраць вельмi галавы, а прысядаць, зьлiвацца з зямлёю i быць маўклiвым, як яна.
      Шаркевiч пагадзiўся з думкаю, што ўсе яны пойдуць разам, толькi не задаволены быў, што ноч занадта цёмная - ён любiў пераходзiць мяжу пры месяцы, пры здрадлiвым сьвятле, калi ўсё няпэўна, хiсьлява, зманлiва, калi ты з-за купiны бачыш усё i ўсiх, а цябе нiхто. Бывала, Шаркевiч прытулiцца, зрасьцецца з купiнай i чарнеецца, як яна да тых пор, пакуль месяц не пачнуць засьцiць хмары, а ён зноў далей, да наступнай купiны, паўзком, як вужака. А тут - ноч, як абвугленая засланка: цi ты напрэшся на каго, цi на цябе напруцца.
      Iдучы, часта клалiся на зямлю, прыслухоўваючыся. Адзiн толькi Раман ня слухаўся - стаяў над iмi, як вартаўнiк, i мацi, лежачы, цягнула яго за штанiну, змушаючы прызямлiцца. Лежачы i слухаючы, Шаркевiч меркаваў, як яму лацьвей прахнуцца праз тую шчылiну, якая называецца мяжой. Але нiчога з ягоных меркаваньняў ня выходзiла, i ён не на жарты занепакоiўся: быў проста перакананы, што пападзецца, i праклiнаў i Кандраценю, i Корзюкаў, i сябе. Куды-ж гэта на самай справе - гурт такi! Нiякi плян не нараджаўся - як адняло розум. А час - iшоў.
      "Канвой! Канвой! - гаварыў начзаставы з свайго пакою. - Чуеце мяне? Пераходзьце на код тры-нуль-сямнаццаць... Як чуеце мяне? "Чуем... Перайшлi на код... Стаiмо ў зоне... У зоне нехта ёсьць... Гамонка... Сябе не выяўляем... Час - 3,15... Неспакойна... Вялiкая група..."
      Успыхнула ад выбуху цемра i на вокамгненьне асьляпiла. Спачатку падразьдзяленьне ня ведала, як рэагаваць, чакаючы нападу, але хутка адказны за апэрацыю падаў каманду абстраляць зону. Цемра, як парваная здавалася, прастагнала ад куляў, як ад вострага болю, захлынаючыся водгульлем. I зноў на нейкi момант запанавала цiшыня. Ды праз гэтую цiшыню пачаў наблiжацца, кацiцца нейкi гул у зоне ПЧ. Падразьдзяленьне затаiла дыханьне...
      Толькi цяпер адказны за апэрацыю зразумеў, што ён зрабiў вялiкую памылку выбух у iхнай зоне быў правакацыяй, на якую ён не павiнен быў адказваць. Але было ўжо позна, i ён чакаў далейшага. Пагранiчны iнцыдэнт, справакаваны хоць i ня iм, не ўяўляўся яму прыемнай штукай. Ноч глуха заварочалася, азвалася затоеным сполахам. Ледзь чутна недзе завялiся маторы. У воддалi палоскаю, як-бы па шнурку, запалiлiся на сэкунду й пагасьлi фасфарычныя агеньчыкi. Раздалася гамонка. Зафыркалi конi, далёка-далёка на ўсю гранiцу забляялi авечкi. За ўсю гэтую парушаную цiшыню перажываў адказны за апэрацыю ў зоне ПЧ. Апэрацыя не ўдалася, апраўдаць iнцыдэнт магло толькi што-небудзь непрадбачанае.
      Тымчасам падыйшла на чале з камандзiрам знэрваваная група жаўнераў з суседняй зоны. Абмянялiся паролямi. Камандзiр прыбылай групы лаяўся, гатовы бiцца з адказным за апэрацыю, у той час як рэшта пагранiчнiкаў панура маўчала, як-бы адпачываючы...
      * * *
      Шаркевiч, забыўшыся спакойным сном, ляжаў на саломе ў гумне ўжо на тым баку - у Польшчы. Выдаўся на дзiва пагодлiвы дзень. Узыйшоўшы, сонца зырка, палетняму сьвяцiла ў вароты з шчылiнамi, i калi Шаркевiч, ня зусiм яшчэ прачнуўшыся, у паўсьне, зiрнуў на iх, яму, яшчэ соннаму, здавалася, што гарыць ягоная хата, i ён у страху пахопiста ўзьняўся з саломы, трывожна аглядаючыся, i ня ведаючы спачатку, дзе ён знаходзiцца. Рамана Корзюка з сям'ёю тут ня было - iх адразу-ж забралi, а ён адсыпаўся тут, каб зноў, як наступiць ноч, перакiнуцца дахаты на хутар.
      З польскiм начальствам на кордоне Шаркевiч не паладзiў, уважаючы, што абыходзяцца з iм занадта строга, не як з сваiм чалавекам, але, нарэшце, Шаркевiч плюнуў на ўсякi гонар i, перастаўшы спрачацца, перайшоў на жарт, i тыя толькi пажурылi яго. Калi ў яго запыталiся, чаму ён пераходзiў мяжу ня там, дзе на яго чакалi i дзе было ўмоўлена, ён запытаўся ў сваю чаргу:
      - Хто чакаў?
      - Мы, - адказаў паляк.
      - А пану часам невядома, што на мяне чакалi ня толькi вы, але й нехта iншы?
      - Хто, напрыклад?
      - Няўжо-ж пан нагэтулькi нездагадлiвы?
      - Так! - хiтра ўсьмiхнуўся паляк, зiрнуўшы ў вочы Шаркевiчу.
      - Пан нiколi ня ўбачыў-бы мяне, каб я пераходзiў там, дзе мне радзiлi пераходзiць.
      I пачакаўшы з сэкунду, як-бы сур'ёзна дадаў:
      - Яны мяне чакалi ў адным месцы, а я перайшоў у iншым. - Сры-бяры, лоб маж, а мы ўжо й тутака, лiханька!
      Паляк пахвалiў за кемлiвасьць Шаркевiча, адначасна ўсё-ткi ўпiкнуўшы, што нарабiў iм шмат клопату сваiм перайначваньнем.
      Кожны раз, як прыходзiў да iх Шаркевiч, палякi фатаграфавалi яго. Сфатаграфавалi й на гэты раз. Далi савецкiх грошай, а як сьцямнела, адвезьлi на кардон.
      Толькi на гэты раз Шаркевiча чакала няўдача.
      Перад самым адыходам Шаркевiч атрымаў ад польскага начальнiка падрабязнае ўказаньне, дзе пераходзiць мяжу, чаго не гаварыць на выпадак, калi зловяць. Шаркевiч прасiў свабоды дзеяньня, каб яго нiкуды не вялi, нiкуды ня пхалi ззаду на той бок, а каб ён сам, бяз iхнай дапамогi, мог абраць сабе месца пераходу i час. Ды начальнiк яго пераконваў, што дапамога патрэбная, што без дапамогi яму пагражае небясьпека, а галоўнае - ня можа-ж ён брысьцi ўсюды i нюхаць ува ўсе дзюркi польскай заставы. Шаркевiч, нарэшце, пагадзiўся з довадамi польскага начальнiка, i з першымi пеўнямi крануўся ў небясьпечную дарогу.
      Такое ўжо, вiдаць, было шчасьце Шаркевiча, што й на гэты раз ён шчасьлiва перайшоў мяжу. Небясьпека яго чакала дзесьцi наперадзе.
      З пераходам мяжы Шаркевiч крышку прыпазьнiўся. Па савецкiм баку ён iшоў, калi было ўжо вiдна, ня бачачы для сябе нiякай пагрозы. Калгасьнiкi прыехалi ўжо на працу. Не хаваючыся, як-бы заняты сваiмi думкамi, пануры, не выяўляючы нiякага непакою, як заклапочаны гаспадар, iшоў ён полем з выглядам чалавека, якому ўсё тут знаёма. Можа дзеля гэтага Шаркевiчавага спакою, нiхто з калгасьнiкаў не палiчыў яго за падазронага чалавека i не затрымаў, як гэта часта здаралася з такiмi хадунамi.
      Дабраўся да свайго хутару. На папасе першай яго заўважыла ягоная каняка. Шаркевiч не чапаў яе, толькi падумаў: "Грызi-грызi дол, нябога, i гадуйся сама, няма калi за табою хадзiць". У хаце яшчэ ўсе спалi i на двары было цiха, як-бы нiхто тут i ня жыў. Шаркевiч даражыў сном дзяцей i ў хату не пайшоў, а накiраваўся проста да iмшанiку, каб перачакаць там, пакуль не прачнуцца дзецi. Увайшоў, згiнаючыся, ў дзьверы, а з правага боку, у самую скронь, ужо глядзела на яго дула нагану. Начзаставы прагаварыў:
      - Дык апраўдаў, кажаш, давер савецкай ўлады?
      - А ўжо-ж.
      - Гад ты!
      - I ў цябе ня бела ў роце.
      I ўжо зiрнуўшы ў вочы начзаставы, Шаркевiч, як-бы выраслы ў плячох, сурова дадаў:
      - Вядзi, калi ўзяў! Досыць цырымонiцца! Знойдзецца каму пытацца ў мяне i без цябе.
      Папрасiў толькi разьвiтацца з дзецьмi, але начзаставы не адпусьцiў i, узброены, пагнаў яго на заставу.
      11
      На допыце Раману Корзюку стала ясна, чаго ад яго хочуць. Зморанага доўгiмi допытамi, яго адвялi ў маленькi пакойчык у тым самым будынку, дзе й дапытвалi. У пакойчыку быў ложак, столiк i табурэтка, а ў вуглу, каля дзьвярэй - мятла з бярозавых пруткоў. Было ўжо позна, i Раман звалiўся ў ложак - яго няпрыемна ўразiла, што падушка была напханая саломай, але зьмiрыўся i хутка заснуў. Гэта была ягоная першая ноч у Польшчы.
      Назаўтра, а восьмай гадзiне, яго разбудзiлi стукам у дзьверы. Лёгкая на ўразу амбiцыя Корзюка праявiла сябе радыкальна - траха ня лаянкай. У дзьвярох стаяў, усьмiхаючыся, нейкi нiжэйшы ваенны чын i ласкава запрашаў Рамана на сьняданьне. Гэтая акалiчнасьць трохi супакоiла Рамана, але не паўстрымала ад запальчывасьцi:
      - Цi нельга-б было дэманстраваць сваю ўладу трошкi далiкатней?
      - Гэта не я, стукаў - дзяжурны. У iх такi звычай. А хiба пану тут не падабаецца?
      Даняло Корзюка й тое, што нiжэйшы чын уважлiва глядзеў, як Раман адзяваўся - Раман саромiўся сваёй даматканай бялiзны.
      За сьнеданьнем чын быў з Раманам назойлiва гаваркiм i назойлiва ветлiвым.
      Пасьля сьнеданьня чын прывёў Рамана да вышэйшага начальнiка. Упяршыню з учарайшага дня тут Раман сустрэўся з сам'ёю.
      Калi Раман яшчэ ўваходзiў у вялiкi пакой начальнiка, мацi, седзячы на крэсьле, коратка зiрнула на яго й заплакала. Высокi польскi чын шчакаўшы, пачаў:
      - Фактычна, Польшча, згодна ўмовы з Савецкiм саюзам, выдае савецкiх грамадзян-перабежчыкаў, гэтаксама як СССР выдае нам нашых. Гэта правiла. Тым болей ня прыймаем мы людзей, якiя даканалi ў сябе на бацькаўшчыне якое-небудзь злачынства i каб не панесьцi кары, шукаюць сабе ратунку ў iншай дзяржаве. Гэта таксама правiла. Але я не хачу запалохваць вас... Дарэчы, я не хацеў-бы, каб вашая цурэчка была сьвяткем таго, што мы будзем тут гаварыць - она ест ешчэ дзецко.
      Пры гэтым начальнiк усьмiхнуўся да "дзецко" гэтак, як-бы перад iм сядзела дарослая панна.
      - Можа-б яна пачакала ў iншым пакоi? Зрэшты, яна разумее папольску?
      Мацi адказала, што не разумее, але чын ўсё-ткi выклiкаў жаўнера, каб забраць яе. Адылi дачка Корзюкаў прыклеiлася да мацi i не хацела iсьцi. Тады начальнiк папрасiў выйсьцi з дачкою й мацi.
      - Дык крымiналiстаў, пане Корзюк, мы ня прыймаем.
      - Паважаны пане, дык я-ж...
      - Прашу слухаць, калi я гавару, - строга абсек чын Савосту.
      - Даруйце.
      - Хто хоча ў нас толькi схавацца, звычайна, у нас сымпатыi не знаходзiць. Iнтарэсы нашай дзяржавы вышэй гэтага. Мы ведаем, што вы раскулачаныя, што ня любiце савецкай ўлады. Але адно гэта яшчэ не дае падставы шкадаваць вас. Гэтага, гавару, яшчэ замала. Тады мы мусiлi-б пашкадаваць цэлыя мiльёны такiх, як вы. Нажаль, мы гэтага ня можам зрабiць. Замала й таго, пане Корзюк, што ў вас тут ёсьць сваякi, крэўныя. Для Польшчы трэба даканаць нешта такое высокае, каб Польшча магла вас прыняць i ўсынавiць. Польшча - дзяржава такога тыпу, якая ад сыноў i дочак сваiх спрадвеку патрабуе вялiкiх ахвяраў. Вы забiлi еднэго большевiка. Добра! Але гэта, паўтараю, - крымiналiстыка. Як стварэньня Боскага, нам шкада вас, зразумела. Хаця й перад Богам вы за сваю вiну мусiце адкупiцца. Што-ж тычыцца Польшчы, дык на ейны аўтар, вы мусiлi-б злажыць вялiкую ахвяру, i толькi тады, заслужоныя, вы маглi-б быць прынятыя ёю. Вы гатовы на ахвяру для Польшчы? - катэгарычна паставiў пытаньне польскi чын.
      Увесь час чын гаварыў толькi да Савосты, зрэдку толькi пазiраючы на Рамана нейкiмi застылымi, шклянымi вачыма.
      - Пане начальнiк, дайце мне цяпер сказаць...
      - Пане Корзюк, вы найперш адкажэце на маё пытаньне - вы гатовыя на ахвяру для Польшчы? - яшчэ больш катэгарычным тонам сфармуляваў пытаньне польскi чын.
      - На якую ахвяру, выбачайце?
      Раздражоны, павярнуўшыся да тэлефону, польскi чын загадным ладам прагаварыў у слухаўку:
      - Забраць чалавека!
      Потым, зьвярнуўшыся да Рамана:
      - Паважаны студэнце, дрогi колега, коханы млоды чловеку! Забудзем на прыкрую гутарку з ойцэм пана.
      - Для каго прыкрую?
      - Для мяне i, спадзяюся, для пана, - блiснуў вачыма чын, - цi хiба пану ня сорамна за ойца, за такi ягоны жалюгодны адказ на пытаньне ўладз.
      - Так, пане, мне сапраўды сорамна, што мой ойцец як належыць не адказаў пану, вiдавочна, даруючы такi прывiлей сыну.
      - Мы такога прывiлею вам не дамо! - нiколькi не зьбянтэжыўшыся, упэўненым, стрыманым, але суровым голасам, устаючы з крэсла, прагаварыў польськi чын. - Я спадзяюся, што ў халоднай пан студэнт настолькi астыне, што рэальна ацэнiць сваё палажэньне. Даю вам часу да вечара. Зразумейце адно - што да выкананьня нашых абавязкаў мы народ таксама ганаровы.
      I польскi чын дэманстрацыйна адаслаў Рамана з пасыльным у камэру.
      У халоднай Раман сапраўды астыг, цi лепей сказаць сьцiшыўся. Цяпер ён глядзеў на сябе знекуль здалёк, збоку, як на чужога, i, аддалены, добра бачыў сябе. Свае памылкi i сваё донкiхоцтва. Аднак здольнасьць бачыць сябе збоку, як i заўсёды, прыходзiла да Рамана запозна. Раман нiколi ня мог скарыстаць з свайго вопыту самааналiзу: будучы сам-на-сам, Раман валодаў сабою, спраўляўся з сваёй натурай i зусiм ня памятаваў сябе, губляўся, калi з некiм сутыкаўся. Сутыкацца й было Раманавым донкiхоцтвам. Толькi так i мог ён сябе праявiць. Сутыкненьне - гэта й было дзеяньнем, ягонай натурай. На самоце-ж сваё дзейства Раман асуджаў, мучыўся i каiўся.
      Лiрычная плынь замянiла цяпер сабою Раманава "дзейства". Прыслухоўваючыся да гэтай плынi, асьветлены ёю, ён цяпер быў здольны бачыць сябе. Гэтая лiрычная плынь як-бы становiцца ягоным розумам. Вось хоць-бы ўзяць допыты. Цi-ж так я мусiў-бы сябе паводзiць? Задзiрства i ўсё, i нiякага розуму ў гэтым задзiрстве няма. Чаго я даб'юся гэтак? Нi бацьком, нi сабе гэта ня пойдзе на карысьць. Наадварот. Усё-ж мы перайшлi мяжу, шукаючы прытулку, дык i мусiў-бы я прасiць гэтага прытулку, калi не для сябе, дык хоць-бы для iх. А, зрэшты, чаму-б i не для сябе? Дзе я дзенуся?.. Я iдэалiзаваў Польшчу. I вось я цяпер у Польшчы. Чаму-ж я ня люблю цяпер Польшчы? Мо таму, што я ня ведаю яе? Польшча патрабуе ахвяраў? А цi-ж не патрабуе ахвяраў мая бацькаўшчына? Я люблю Польшчу - калыску мае бацькаўшчыны. Але я непатрэбны ёй, як i яна мне. Я бягу ад яе, i яна ня мае права затрымаць мяне. Затрымацца - значыць скончыцца. I я пайду, каб ня скончыцца... Папрашуся...
      Раман падняўся i, больш не разважаючы, застукаў у дзьверы. На ягоны стук дзяжурны зазiрнуў у "ваўчок", нiчога не сказаўшы. Корзюк грукаў яшчэ i яшчэ, але нiхто не падыходзiў да дзьвярэй. Прайшло яшчэ некалькi хвiлiн. Раман пачуў на карыдоры крокi. I вось адчыняюцца дзьверы, i - нi сон, нi ява - перад iм дзеўчына, прысадзiстая й куцая, запрашае "пана студэнта" на гарбатку да начальнiка, усьмiхаючыся i заглядваючы ў вочы. Раман выходзiць з камэры. Дзеўчына вядзе яго наверх па шырокiх сходках, угару i ўгару, бягом наперадзе, як-бы ўцякаючы i дражнячы Рамана, але ўцекчы ёй было цяжка - Раман толькi сiгане i ўжо даганяе яе.
      - Пане студэнце, пан начальнiк выклiкае вас i я прарочу вам добрыя навiны, - усьмiхнулася палячка такiмi белымi, чыстымi зубамi, якiх Раман яшчэ нi ў кога ня бачыў.
      Iдучы насустрач Корзюку, новы начальнiк, пасьля прывiтаньня, прапанаваў яму сесьцi. Але Раман не садзiўся, як-бы не пачуўшы запрашэньня. Трохi зьдзiўлены, начальнiк паўтарыў запрашэньне. Начальнiк, яшчэ калi вылазiў з-за стала, выцягваў насустрач Раману свае рукi, усьмiхаўся:
      - Сядайце, сядайце, калi ласка!
      - Дазвольце мне пастаяць. Я хачу прасiць вас стоячы.
      - Аб чым-жа, сыне? - ласкава запытаў начальнiк.
      - У iмя Польшчы адпусьцеце мяне дахаты, на маю Бацькаўшчыну.
      - Што вы надумалiся?
      - Я думаю, я не патрэбны вам.
      - Вы можаце лёгка загiнуць.
      - I яшчэ адна ў мяне просьба - не выдавайце маiх бацькоў. Задарма вашага хлеба яны ня будуць есьцi.
      Начальнiк усадзiў Рамана ў крэсла, сеў на сваё месца. Як i раней, шырака ўсьмiхаючыся, гледзячы Раману ў вочы, як-бы рады таму, што ўжо меў на думцы, урачыста сказаў:
      - Вы проста вымалiлi, чаго хацелi - мы вас адпускаем, калi вы моцна хочаце таго, пане студэнце... Мы любiм вас...
      - Я не заслужыў...
      - Вашых сваякоў тут у нас мы ўжо паведамiлi. Заўтра яны прыяжджаюць за вашай сям'ёй. Вам застаецца толькi разьвiтацца з ёю, калi вы толькi сапраўды хочаце пакiнуць нас, паўтараю.
      - Зрабеце такую ласку...
      - Спадзяюся, што вы на нас не пакрыўджаныя i што ў асобе пана студэнта мы будзем мець, прынамся, прыяцеля.
      Позна ўначы Рамана Корзюка прывезьлi на польска-летувiскую мяжу. Дзеля Раманавай бясьпекi было вырашана вяртацца ў Беларусь з Латвii. Корзюк атрымаў сабе праваднiка.
      Iдучы халоднай восеняй ноччу - спачатку па Польшчы, потым па Летуве Раман ўдыхаў паветра дзьвюх краiн, страшэнна падобнае да паветра ягонай бацькаўшчыны. Цяжка ўявiць сабе сiлу, якая гнала яго цяпер назад - ён вырашыў - у Менск. Як той жораў, што блукаючы ў паднябесьсi, быў на хвiлiну заблудзiўся i цяпер знайшоў правiльную дарогу, Раман Корзюк як-бы вяртаўся зноў да сям'i, да сваiх, хоць "свае" засталiся ўжо недзе ззаду.
      12
      З хутару Баранкевiча Валя Камоцкая вярнулася ў Менск толькi на другi дзень увечары. У манастыр яна не пайшла, а папрасiлася пераначаваць у Басi Цыпiнай, хоць тая прыняла яе ня вельмi ахвотна: нечага баялася. Валя не хацела паказвацца на вочы сваiм кампанкам - ведала, што будуць распытваць, жартаваць i кпiць. Да таго-ж, у Цыпiнай Валя Камоцкая спадзявалася лепей адпачыць з дарогi i даведацца аб iнстытуцкiх навiнах. Але Бася Цыпiна аказалася негаваркой, сказала толькi, што Валiна адсутнасьць на занятках заўважаная i ацэненая не як звычайная адсутнасьць. Найболей-жа Бася Цыпiна старалася частаваць Камоцкую то тым, то iншым - падлiвала гарбаты, падсоўвала блiжэй да яе масла, цукар i ўвесь час прасiла есьцi i не саромiцца. Пра тое-ж, дзе была Камоцкая, Цыпiна нават i не запыталася, толькi дапытлiва пазiрала ёй у вочы i выказала зьдзiўленьне, чаго гэта Валя гэтак пахудзела. Позна не сядзелi. Цыпiна любiла ўставаць рана i прапанавала Валi лажыцца спаць. Уступiла ёй свой пакой i ложак, а сама лягла разам з маткай у другiм пакоi. Валя, кладучыся спаць, паглядзелася ў невялiкае люстэрка, што стаяла на ночным столiку; пад вачыма больш выразна азначылiся сiнiя паўкругi, а сам твар сьцягнуўся. Чорныя бровы, як-бы ўзьнялiся вышэй, але ў сваiм палёце былi ўсе такiмi-ж прыгожымi. Вейкi неяк падаўжэлi i мiгалi ўздрыглiва, зорылiся ў цёплым бляску вачэй. Так, яна сапраўды пахудзела! З люстэрка глядзеў на яе, як-бы новы, незнаёмы для яе чалавек.
      Згасiла сьвятло i хутка заснула. Але яе сон быў, вiдавочна, няглыбокiм: у сьне ёй вярзлося нешта нязвычайнае. Савецкiя пагранiчнiкi злавiлi Рамана i прывялi да яе. Яна да яго гаворыць, ён усё маўчыць. "Калi ён будзе маўчаць, мы яго адвядзём". Баючыся, што яго павядуць ад яе, яна стала перад iм на каленi, каб ён загаварыў, але Раман адмоўна матляў галавой i ўсё маўчаў. "Даём табе яшчэ адну хвiлiну". Рамана як зацяло! Канчалася ўжо i тая хвiлiна. Валi здавалася, што Раман ня можа гаварыць ад таго, што яго мучыць смага, бо губамi ён плямкаў, а голасу ня было. Яна хуценька паднялася з каленяў i паднясла яму вады. Але i вады ён ня ўзяў. Нават не працягнуў рукi. Скончылася хвiлiна, дадзеная пагранiчнiкамi, i яны павялi Рамана. Валя засталася адна. На цэлым сьвеце адна... Ну, зачым Раман хадзiў у тую Польшчу? Лепей яму было заставацца ў Менску на вучобе i нiкуды не ўцякаць. Уся гiсторыя ўцёкаў Корзюкаў у Польшчу здавалася ёй такой неразумнай! Якая-ж была для Рамана рэальная небясьпека? Нiякай! Прыводзiлi-ж вось яго да яе пагранiчнiкi! Калi-б быў вiнаватым, не прывялi-б. Злавiлi на гранiцы, як малога якога, убачылi, што зьбег ад бацькоў па дурноце сваёй (тыя можа далi за што дзягi), дык i вярнулi назад, да бацькоў. Бацькоў не аказалася, i прывялi во да яе. Загаварыў-бы, прызнаўся-б у дурноце сваёй, дык ўсё i скончылася-б добра i пакiнулi-б яго з ёй. Дык гонар паказаў свой, не пакарыўся. Затое i павялi. Хутка, аднак, дзьверы адчынiлiся зноў, i на парозе паказаўся Раман, але ўжо без пагранiчнiкаў. Маўчаў, як i раней. Валя бачыла, як ён мучыўся ад таго, што ня можа з ёю загаварыць. Ён быццам хацеў выскачыць з сябе, выкручваўся перад ёю ў розных позах, ламаных i нягеглых. Яна хацела стрымаць яго, каб ён ня круцiўся, але не магла - ён пырскаў з роту на яе тою вадою, якую яна паднасiла яму пiць i якой ён ня ўзяў. Зрабiўшыся маленькiм, ён выскачыў з хаты праз дзьверы, за якiмi яго чакалi пагранiчнiкi.
      Валя бачыла, як яны вялi яго пад рукi па вулiцы. Толькi-ж ён неяк выкруцiўся з рук i пабег на хутар Баранкевiча. Яна кiнулася за iм, але дагнаць яго не магла, апынуўшыся раптам у лесе, праз якi яна вярталася ў Менск. Па лесе прабег вецер i падняўся шорах у верхавiнах дрэў. Ад гэтага раптоўнага павеву Валя стулiлася, анямела i ня дыхала, як-бы ў часiну найбольшай небясьпекi. Лягла й улiпла ў зямлю, бо ёй здалося, што нячыстая сiла хоча адарваць яе ад зямлi i панесьцi. Каб яна магла крыкнуць, нячыстая сiла адчапiлася-б ад яе, але яна баялася свайго голасу яшчэ болей, чым нячыстай сiлы, i ўсё цiснулася да зямлi, аж пакуль пад ёй не паказалася вада з моху. Ад страху аблiвалася потам. Зьнясiленая, яна, нарэшце, заснула. Яна ўсьведамляла, што яна заснула ў сьне. Прабудзiлi яе, нюхаючы, каровы. З iх ноздраў, як iльдзiнкi, сьцякалi на яе соплi. Тут падкруцiўся аднекуль Раман i сказаў, што гэта-ж яны хочаць, каб iх падаiлi, таму i ня йдуць i пускаюць соплi. На сiлу адагнаў iх пастух, што прыбег з хутару Баранкевiча з вялiкай хварасьцiнай у руках. Валя, пакiнутая Раманам, i выбраўшыся з пушчы, пайшла ў вёску да бацькоў, як да адзiнага прыстанiшча. Але й бацькi яе не прынялi, i яна ў лапцёх пехатою падалася ў Менск паступаць у пэдагагiчны тэхнiкум, як яна й сапраўды хадзiла колькi год таму назад. Як i тады, яе прынялi ў тэхнiкум, i вось яна жыве ўжо ў iнтэрнаце. Яна i ўсе дзяўчаты кладуцца спаць, але, лёгшы ў ложкi, хочаць яшчэ перад сном пажартаваць. Оля Дзiчкоўская (яна паступала з ёй разам) ставiць перад усiмi сяброўкамi пытаньне: "Адкуль, з чаго паходзiць Валя Камоцкая?" I пасьля таго, як нiхто нiчога ня здолеў сказаць, яна адказала на пытаньне сама: "Якiя вы дзiўныя! Вядома, адкуль - з лапцяў". Усе зарагаталi. У пакой уляцеў Раман i крыкнуў: "Я баюся, што яны надзенуць цяпер табе боты. Хадзем адсюль!"
      Цыпiна трэсла за плечы Валю, але Валя ўсё не прачыналася. Варочалася i нешта трызьнiла. Уваходзячы ў спальню, Цыпiна пакiнула дзьверы адчыненымi. У сталовай было запаленае сьвятло i там - гэта можна было бачыць з спальнi стаялi два чалавекi.
      - Разаспалася. Уставай! Годзе ўжо! Ну, паднiмайся-ж! Трэба!
      - Ну, чаго ты прычапiлася, Бася?
      - Я не чапляюся! Глядзi - цябе чакаюць.
      Валя Камоцкая паднялася на локцi i зiрнула праз адчыненыя дзьверы ў сталовую. Нiчога не зразумеўшы, яна апусьцiла галаву на падушку. Тады ў пакой увайшоў чалавек, папрасiў Цыпiну запалiць сьвятло i ў спальнi, i ўжо пры сьвятле, паднёс Валi Камоцкай пад самыя вочы маленькую паперку:
      - Чытайце!
      Валя падняла галаву зноў i прачытала: "Ордер на обыск и арест".
      - Можна вас папрасiць выйсьцi, пакуль я адзенуся?
      Чалавек выйшаў з спальнi ў сталовую. Валя Камоцкая адзявалася не сьпяшаючыся, спакойна. Замест страху, ёю апанавала абыякавасьць: усё роўна, як-бы яна й чакала гэтага арышту. Прост, з ёю мусiла нешта стацца, i вось яно сталася. Тая наканаванасьць, аб якой яна думала, збылася. Яна йшла да нейкага фiналу ўжо даўно i калi-небудзь трэба-ж было дайсьцi. Ад ранейшага супрацiву i ваяваньня Валя прыйшла да збытнасьцi. Была другая гадзiна ночы. Валя, адзеўшыся, паглядзелася яшчэ ў люстэрка: яна не хацела выглядаць перапалоханай перад людзьмi, якiя прыйшлi за ёю. Начныя сны яшчэ раiлiся ў яе, засмучалi, трымалi яе ў сваiм рэальна-фантастычным сьвеце. Гатовая зусiм, яна выйшла з спальнi ў сталовую. Двое зiрнулi на яе коратка i ўедлiва.
      - Дзе вашыя рэчы?
      - У мяне няма нiякiх рэчаў.
      - Як так?
      - Проста. Я тут, як вы, напэўна, ведаеце, ня жыву.
      - Абшукаць кватэру!
      - Выбачайце, гэта кватэра мая, а не Камоцкай, - досыць-такi цьвёрдым голасам сказала Бася Цыпiна, што ўсё моўчкi стаяла ўбаку.
      Двое пераглянулiся памiж сабой.
      - Абшукаць спальню арыштаванай!
      У спальнi нiчога такога не знайшлося.
      - Кнiгi ёсьць? - тым ня менш пытаўся чалавек з НКВД.
      - Няма.
      - Зброя?
      - Няма.
      - Лiсты?
      - Няма.
      - Падпiшэцеся, калi ласка, вось тут, што ў часе арышту з вамi абыходзiлiся ветлiва, - i чалавек з НКВД даў Камоцкай алавiк.
      Камоцкая падпiсалася ў адпаведным месцы пратаколу.
      - А вас мы папросiм падпiсаць гэты пратакол у якасьцi сьведкi, зьвярнуўся ён да Цыпiнай.
      Цыпiна, аднак, ад подпiсу адмовiлася, а падпiсала пратакол ейная мацi.
      - Пайшлi!
      I Валя Камоцкая пайшла, падаўшы на разьвiтаньне руку Цыпiнай i ейнай мацi.
      Двое гаварылi цiха i на кватэры Цыпiнай, а як апынулiся за дзьвярыма, перайшлi на шэпат.
      На вулiцы чакала iх аўта. Пасадзiлi. Павезьлi. Ехалi па Савецкай. Горад спаў. Гледзячы ў вакно, Валя разьвiтвалася з вулiцамi, з дамамi, з усiм тым, што ёй было знаёма i з чым яна была так цi iнакш зьвязана тут. Пыталася ў сябе самой, калi яна ўбачыць ўсё гэта яшчэ раз i цi ўбачыць наагул. Вулiцы i дамы i тыя рэдкiя людзi, што некуды сьпяшалiся ў гэты позьнi час, здавалiся ёй дарагiмi, як нiколi. Яна прыкмячала такiя цяпер драбнiцы, якiх ня бачыла нiколi раней.
      З вулiцы Ўрыцкага ўехалi на двор гэтак званай унутранай турмы НКВД. У Камэндатуры Валю Камоцкую абшукалi па ўсiх правiлах мастацтва, аформiлi i адвялi ў адзiночную камэру. Спаць Камоцкая не магла, дый ня было ўжо калi. Уверсе, скрозь краты адзiнага вакна прарэзваўся ўжо мутны, кастрычнiцкi дзень. Праз нейкi час электрычная лампачка пад стольлю зблекла i начная цемра сплывала з куткоў камэры. На карыдоры бразгацелi начыньнем. Вакенца ў дзьвярох адчынiлася, i падалi гарбату, хлеб i цукар. Бяручы ўсё гэта, Валя запыталася, цi не маглi-б ёй даць кнiжак цi газэт. Яна атрымала адказ, што кнiжкi i газэты толькi з дазволу сьледчага.
      - У мяне яшчэ няма сьледчага.
      - Не сьпяшайцеся, будзе! - усьмiхнуўся чалавек з карыдору.
      I на самай справе, каля якой адзiнаццатай гадзiне адчынiлiся дзьверы зноў, i на парозе стаў чалавек:
      - Зьбiрайцеся на допыт.
      Камоцкая на хаду, пасьпешна прычэсвалася i зашпiляла гузiкi ў сваiм сiнiм свэтры.
      Чалавек заставаўся стаяць на парозе i назiраў за Камоцкай.
      - Выспалiся? - запытаўся ён такiм тонам, што Камоцкая не магла зразумець, цi ён спачувае ёй цi зьдзекваецца з яе. I таму Камоцкая адказала яму нейтральна:
      - Яшчэ не пасьпела.
      Вёў ён яе па лесьвiцы ўнiз, потым праз двор, аж пакуль не ўвайшлi ў высокi i доўгi будынак. У сярэдзiне будынку чалавек скамандваў: "Рукi назад!" I пагнаў Валю Камоцкую перад сабой на другi, потым на трэцi паверх. Яны прайшлi за гэты час гэтулькi змрочных закуткаў, карыдораў i карыдорчыкаў, што на Валю напаў страх. Яна нiколi-б ня выбралася адсюль назад, каб яе i пусьцiлi. Нарэшце, на нейкiм вiдным карыдоры чалавек загадаў ёй спынiцца. Пастукаў ў дзьверы з нумарам 76. Знутры пачуўся голас, i Камоцкая трапiла ў габiнэт сьледчага, спынiўшыся каля парогу. Перад ёй налева ў вуглу, сядзеў за сталом на выгляд яшчэ зусiм малады чалавек. Ён прапанаваў Валi сесьцi. Камоцкая падыйшла да стала, i толькi хацела сесьцi на крэсла, якое там стаяла, як сьледчы, нiбы схамянуўшыся, паказаў ёй рукой на табурэтку, што была якраз пасярэдзiне пакою, далёка ад сьледчага:
      - Сядайце вунь там!
      Валя ў недаўменьнi, вярнуўшыся ад стала, за якiм сядзеў сьледчы, села на табурэтку. З хвiлiну моўчкi прыглядаўся да яе сьледчы сваiмi прыжмуранымi, нiбы падсьлепаватымi вачыма. Прыглядаўся гэтак, быццам рабiў няцiкавую, але патрэбную для яго работу. Валя то апускала, то ўзьнiмала свае вочы. Яна ня вытрымлiвала маўклiвасьцi i прыжмураных вачэй рыжага сьледчага. Пасьля паўзы, якую ён вытрымлiваў, здавалася, назнарок, сьледчы падняўся i пачаў хадзiць з вугла ў вугал, заклаўшы рукi назад.
      - Маё прозьвiшча Палiтыка! - i ён пагладзiў адной рукой свае залацiста-курчавыя валасы, зьнiзу шчыльна падстрыжаныя, як пад гаршчок. Паходка яго была валюхатая, быццам ён хадзiў ня ў ботах, а ў растоптаных лапцёх - ступнi яго ног, вiдавочна, былi пляскатыя. - Але палiтыкай мы не займаемся. Iнтарэсы нашай дзяржавы вышэй усялякай палiтыкi i iх мы й паклiканы абараняць.
      Як-бы змарыўшыся ад хадзьбы, Палiтыка сеў на сваё месца. Валя зьдзiвiлася - ён глядзеў на яе цяпер ня прыжмуранымi, а круглымi, чырвонымi i злоснымi вачыма, якiх Валя не заўважыла на пачатку. Ад адкрытага цяпер погляду аблiчча яго зьмянiлася, i перад Камоцкай сядзеў цяпер як-бы iншы чалавек.
      - Дык, значыцца, займаецеся сплавам, савецкая студэнтка Камоцкая!
      - Не разумею, выбачайце.
      - Сплаўляеце савецкiх грамадзян за мяжу?
      - Калi вы гэта называеце сплавам - так!
      - Ах, вось як! А я думаў вы будзеце адмаўляцца!
      - Чаму-ж? Не!
      Такi адказ Камоцкай, здавалася, нечакана раззброiў сьледчага, зьбiў яго з тропу. У першы момант ён як-бы ня ведаў, што яму рабiць далей. Ды, расьсекшы, як мячом, даланёй паветра, рашуча прагаварыў:
      - Значыць, мне лягчэй! Будзем тады пiсаць пратакол! Адказвайце: iмя, iмя па бацьку, прозьвiшча?
      - Валя Сьцяпанаўна Камоцкая.
      - Год нараджэньня?
      - Трынаццаты.
      - Сацыяльнае паходжаньне?
      - З сялян.
      - Адукацыя?
      - Вышэйшая, незакончаная.
      - Яшчэ можаце закончыць. Прафэсiя?
      - Настаўнiца.
      - Сувязь з загранiцай?
      - Нiякай.
      - Вось тут мы вам не паверым! Каго вы завялi на хутар Баранкевiча?
      - Нiякага такога хутару я ня ведаю.
      - Дзе вы бачылiся апошнiм разам з Раманам Корзюкам?
      - А гэта iншая рэч. Прынамся, не на хутары Баранкевiча.
      - Дзе-ж тады?
      - Гэта прыватная справа.
      - Гэта не адказ.
      - Маю я права адказваць, як хачу?
      - Нiякага такога права вы не атрымаеце. Адказвайце на пытаньне - вы арыштаваныя.
      - Я ўжо адказала.