- Вы не арыштаваны, мы ня хочам вас арыштоўваць. Разумееце вы, цi не? Навошта вы нам арыштаваныя? Гэтага дабра даволi ў нас. Вы, нарэшце, разумееце чаго мы хочам ад вас?
      - Разумею, як, спадзяюся, вы разумееце й мяне.
      - Бязумоўна, але гэта нас не задавальняе.
      - Як не задавальняе й мяне. Мы разыходзiмся.
      - А трэба, каб мы сыйшлiся. Вам не здаецца, што я з вамi зашмат гавару?
      Падняўшыся з крэсла, чалавек у вайсковым захадзiў туды й назад, ад стала да кута. Толькi цяпер Раман спасьцярог, што чалавек у вайсковым - малога росту, на разлатых нагах, у галiфэ i хромавых ботах, рыхтык камiсар часоў ваеннага камунiзму. Ён вёў сваё далей:
      - Вы хочаце ведаць болей? На тэрыторыi БССР выкрыта й цяпер лiквiдуецца вялiкая нацдэмаўская арганiзацыя, якая ставiла сабе за мэту - адзьдзяленьне ад СССР. Арганiзацыя мела, мае шмат ячэек, адгалiнаваньняў. Адной з такiх ячэек, адгалiнаваньняў - вашая групоўка ў ВПI. I яшчэ адна сымптаматычная дэталь нацдэмы, як правiла, зьвязаныя з аднэй замежнай дзяржавай (можа вы й ня вартыя таго - з Польшчай). Дом Пiсьменьнiка, тэатры, настаўнiцтва, студэнцтва ўцягнутыя ў гэтую арганiзацыю... Вас ня трывожыць сувязь нашай кантррэвалюцыi з Польшчай? - чалавек у вайсковым сеў на сваё мейсца.
      - Мяне гэта нiкалiва ня трывожыць.
      - Не, не - гэта найбольш датклiвая дэталь ў вашай справе.
      - Вы не сказалi-б, нарэшце, дакладней, якая ў мяне справа?
      Чалавек у вайсковым, на вялiкае зьдзiўленьне Рамана, нямаведама з чаго, раптам зайшоўся ад сьмеху, шчыра цi ўяўна:
      - Калi ласка, не разыгрывайце, на актора вы не надаяцёся... Зрэшты, вы не ў тэатры, i я для вас ня публiка, - дадаў ён павышаным голасам. Але раптам змоўк, хутка налiўся крывёю, як-бы адзаду ў яго была нейкая помпа, вочы з круглых i ясных ператварылiся ў шчылiны й памутнелi, i ён увесь закалацiўся, як у лiхаманцы.
      - Шпiён! - закрычэў ён на ўсё горла i, як-бы ў нейкiм трызьненьнi, цi перад якой атакай, замiтусiўся, ды хука, зьнясiлены, як-бы ў экстазе, зноў апусьцiўся на крэсла.
      Выключылася сьвятло, раптоўная цемра асьляпiла вочы. Чалавек у вайсковым скамандваў:
      - Не ўставаць з крэсла!
      Не пасьпела прагучэць, як сьлед, каманда, як челавек у вайсковым ужо стаяў за плячыма ў Рамана, трымаючыся ззаду рукамi за сьпiнку крэсла, на якiм сядзеў Раман.
      Ды неўзабаве зьявiлася з запаленаю сьвечкаю ў руках маладая жанчына, што колькi часу таму прывяла ў гэты пакой Рамана. Яна была ў тым-жа ўбраньнi, толькi выглядала цяпер яшчэ больш прыгажэйшай: асьцярожна йдучы, каб не пагасла сьвечка, яна сканцэнтравана глядзела на яе, i ў гэтым ейным поглядзе, ува ўсiм выразе твару было штосьцi далiкатна-прынаднае, iз сьвечкаю ў руках, яна была падобнай да залацiстага вогнiка, што ўсё блiжэй i блiжэй рухаўся ў кiрунку да Рамана. Яму стала весялей, утульней i ня так вусьцiшна.
      Як прыкрасьць, успыхнула электрычнае сьвятло, ад чаго жанчына як-бы палiняла ў сваiм харасьцьве, зноў перад вачыма Корзюка стаяў чалавек у вайсковым.
      - Дзякую, Галя.
      Чалавек у вайсковым нешта сказаў ёй i "вогнiк" выйшаў.
      - Тут у нас сядзiць ужо адзiн архаравец, прывезены з Красна-Уфiмску, нацдэм таксама, па прозьвiшчу Цьвiкевiч, ня чулi выпадкам? Ён ужо адседзеў пяць год, але мы яго прывезьлi зноў у Менск, каб ён мог пераканацца, што Менск тымчасам не гаворыць пабеларуску. На першым допыце, пяць год таму, ён пераконваў нас, што калi-б мы, бальшавiкi, не перашкаджалi нацдэмам, на вулiцах Менску мы ня чулi-б iншай мовы, апрача беларускай. Якая раскоша, га?
      Абазваўся тэлефон. Ён званiў так, як позна ўначы - звонка, выразьлiва й трывожна. З тых слоў, якiя сказаў у тэлефон чалавек у вайсковым, Раман зразумеў, што працаўнiка НКВД чакае ў хаце жонка й пытаецца, калi ён прыйдзе.
      - Грамадзянiн Корзюк! (чалавек у вайсковым ужыў цяпер не "таварыш", а "грамядзянiн") я перадумаў - давядзецца вас арыштаваць. Дайце мне вашую картку, з якой вы ўвайшлi сюды. Вашая картка затрымлiваецца, безь яе вы ня можаце выйсьцi адсюль.
      Корзюк аддаў картку 72-СПО.
      - Вы ведаеце, што такое СПО? Секретно-политическое отделение. Начальнiк яго - я. Разумееце?
      - Мiстыфiкацыя.
      - Вы ня маеце даверу да органаў НКВД?
      - Ня маю, калi ўсе гэтыя органы такiя, як той, на чале якога стаiцё вы.
      Чалавек у вайсковым пазванiў. За часiнку ў пакой начальнiка СПО увайшоў чалавек iз сакваяжам у руках. Паставiў на стол, як нейкую нязвычайна важную рэч. Чалавек у вайсковым i Корзюк зiрнулi абодва на сакваяж. Потым начальнiк СПО сам адчынiў яго i вынiў адтуль два наганы i вялiкую пачку савецкiх грошай.
      - Грамадзянiн Корзюк, чыё гэта ўсё?
      Корзюк маўчаў.
      - Грамадзянiн Корзюк, хто такi Генадзi Кандраценя?
      Корзюк маўчаў.
      - Грамадзянiн Корзюк, як вы думаеце, хто перадаў гэта ў нашыя рукi?
      Корзюк маўчаў.
      - Грамадзянiн Корзюк, пацалуйце рончкi (чамусьцi ён сказаў гэта папольську) у прыгожай панны Камоцкай, залатыя рончкi, можна сказаць: яны прыслужылiся нам сваiм цудоўным подпiсам, спраўджаньнем, што гэтыя рэчы яна бачыла ў вас на кватэры. Мiлiцыя здуру арыштавала яе, але яна тут ня прычым. I справа пахне тут ня мiлiцыяй. Мы Камоцкую выпусьцiлi. Затое пратакол, якi яна падпiсала ў мiлiцыi, цiкавы. Вось колькi мясьцiнаў з яго...
      Пашукаўшы тых "мясьцiнаў" вачыма, пачаў чытаць: ...учора бачыла гэты сакваяж пад сталом на кватэры Рамана Корзюка... Калi я зайшла да Рамана Корзюка, там ужо быў нейкi чал... (гэта мы высьветлiм) ...у iнтэрэсе Рамана Кор... (ведама, жанчына) ...чалавек паказаўся мне падазроным (бязумоўна) ...я падумала, што тут нешта нячыстае (але досыць). Вы пазнаеце подпiс, уласнаручны подпiс Валi Камоцкай?
      Чалавек у вайсковым паднёс Раману напiсаны на машынцы пратакол з подпiсам Валi Камоцкай унiзе, паказаў на гэты подпiс пальцам i бадай урачыста адыйшоўся ад Рамана, паклаўшы пратакол у папку на стале. Потым загаварыў з чалавекам у форме НКВД, з тым, што прынёс сакваяж.
      Раман не зважаў на iх, фразы з пратаколу зьмяшалiся ў вадно ў Раманавай галаве, у зьдзеклiвае "яна й нам прыслужылася вялiкай службай". Раман нiяк не чакаў, што й Валю ўцягнуць, што й яна будзе фiгураваць побач з ягоным iмём. I як фiгураваць? Ягонае нутро абдала гарачыня й пякла нясьцерпна, датклiва.
      - Таварыш начальнiк СПО, - Раман падняўся з крэсла, на якiм пакорлiва сядзеў увесь час. - Канчайце як-небудзь усё гэта, я болей не магу трываць - я ня ведаю, што... або адпусьцеце, або...
      I Раман Корзюк як-бы хацеў ужо пайсьцi, падняўся... Яму здалося дзiўным, што ён у НКВД, ён цяпер не адчуваў, што ён у НКВД, ён быў увесь дзесьцi ў мiнулым, але ня ведаў дакладна дзе, як-бы прыпамiнаў i, прыпомнiўшы, усьвядомiў, што яму трэба хутчэй дадому й больш нiчога.
      - Пачакайце, пачакайце... Што-ж гэта вы гэтак?.. Мы ня скончылi яшчэ ўсяго... Апамятайцеся... Вы забылiся, дзе вы... Сядайце... Якiя весткi вы маеце ад бацькi?
      - Весткi... Не разумею... якiя... Як з фронту... Пусьцеце мяне дахаты, прашу...
      - I ўсё-ткi я паслухаю вас... Вы перамаглi мяне. Дайце падпiску (падпiшэцеся вось тут), што нiдзе, нiкому ня скажаце, пра што гаварылася тут. Аддаю вам назад вашую картку - яна спатрэбiцца пры выхадзе. Мы выклiчам вас яшчэ, iншым разам... Дабранач...
      Калi ён выйшаў з габiнэту чалавека ў вайсковым, яму сказалi, каб ён падняўся паверхам вышэй ды йшоў па карыдоры да выхаду. Iшоў ён адзiн, нiхто за iм не назiраў, але Раману здавалася, што чалавек, якi паказаў яму дарогу, глядзеў на яго ззаду. Калiдор давёў Рамана да сходаў, па якiх ён зноў зыйшоў унiз i апынуўся ў вялiкiм зырка асьветленым пакоi, дзе ў яго папрасiлi картку-пропуск.
      Раман выйшаў. На вулiцы йшоў дождж.
      4
      Раман у бацькоў быў адзiны сын. Сястра Рамана нарадзiлася, калi яму было восем гадоў, у бежансьцьве, недзе недалёка ад Масквы, Раман добра помнiць - у вёсцы Барлюкi. У гэтай-жа вёсцы Раман пайшоў упяршыню ў школу. Бацька дзесьцi працаваў, але Раман слаба помнiць гэта. Добра помнiць толькi, што бацька пакiдаў iх адных у вельмi цеснай, халоднай каморцы й прыходзiў позна ўвечары. Помнiць таксама, як маленькая сястрычка, моцна спавiтая, як зьвязаная, падоўгу плакала, i Раман прасiў мацi, каб яна яе распавiла-разьвязала, бо-ж яна й крычыць, мусiць, дзеля гэтага. Але мацi ня слухалася яго, сястрычка ўсё плакала, i Раман, шкадуючы яе, таксама плакаў. Iз школы Раман часта прыходзiў незадаволены й разьятраны, былi днi, калi ён зусiм не хацеў iсьцi ў школу насуплены i хмуры, часамi прыходзiў iз школы iз сьлязьмi на вачох: не даючы яму праходу, у школе дражнiлi яго Кавалём i ўсяляк кпiлi. Гэта вельмi квялiла яго. Мянушку Каваль ён нажыў гэтак. У расейскiм лемантары быў нейкi вершык "Кузнец", якога вучнi мусiлi навучыцца напамяць. Але перад гэтым яны чыталi яго ў клясе, з цяжкасьцяй i па складох. Чыталi ўсе, прыйшло i да Рамана настаўнiца папрасiла чытаць. Хвалюючыся, Раман пачаў чытаць, таксама па складох: ку...кузьнецц, але, калi настаўнiца папыталася ў яго, а як будзе разам, Раман хутка, аўтаматычна адказваў "каваль". I гэтак, зьбiўшыся, колькi разоў узапар. Усе рагаталi i дзiвiлiся, адкуль у яго бярэцца гэтае "каваль". Так i застаўся ён у сваёй клясе ня Корзюкам, а Кавалём.
      Раман пытаўся ў мацi, чаму там, адкуль яны прыехалi, гавораць "каваль", а тут "кузнец" - i ўсё прасiўся вярнуцца да "каваля". Там у Рамана былi ўжо й сябры, а тут нiкога, яшчэ й сьмяюцца. Бацькi заўсёды адказвалi яму, што неўзабаве вернуцца да "Каваля", што й iм апрыкрыў "Кузьнец". I сапраўды, калi яны вярнулiся з уцякацтва дамоў, Раман быў вельмi ўсьцешаны.
      Бацькi Рамана жылi на хутары ў пагранiчным з Польшчай Заслаўскiм раёне. На тым баку мяжы, у Заходняй Беларусi, у Корзюкаў была радня: бацькаў брат i матчына сястра. Да 1928 году яны лiставалiся, але пасьля лучнасьць абарвалася, i яны нiчога ня ведалi пра iх. Гаспадарка ў Корзюкаў была ня тое, што вялiкая, але досыць добрая. Праўда, зямля была не такая ўрадлiвая, ды Корзюк прымусiў яе радзiць. Ён ня любiў жыць на вёсцы, i сеў, можна сказаць, на пяску, абы толькi ня быць у ёй. Казаў, калi ты зямлю любiш, дык i яна будзе цябе любiць. I Раманаў бацька любiў зямлю. Ня толькi як добры гаспадар, але неяк i яшчэ. Ён адчуваў яе праз увесь год: i калi яна ляжала пад сьнегам, i калi вызвалялася, гула i клiкала да сябе працаўнiка. I ён iшоў да яе, аддаваўся ёй. Таму яна й радзiла яму. Лета гнулася ад ураджаю, а восень, з бульбаю, канаплямi i вятрамi, прыносiла Корзюку, гаспадару зямлi, сiлу, давала яму i ўсiм ягоным хатнiм нейкi асаблiвы смак да жыцьця й здароўе. Лясы ахутвалi хутар Корзюкаў, i калi, бывала, прыпячэ вясеньняе сонца, у цiшы смачна й моцна пахлi дзе-небудзь на ўзьлесьсi сунiцы. А недалёка праз лес блiшчэла возера.
      Калi-б вы перайшлi кухню ў гаспадарскiм доме Корзюкаў, вы пабачылi-б у наступным пакоi, у куце на стале перад ходзiкамi, апрача часапiсу "Сам сабе аграном", замасоленых двух Мiцкевiчаў i газэту "Беларуская вёска".
      Тут i ўзрос Раман Корзюк. А побач з iм, як-бы даганяючы яго, расла ягоная сястрычка, не падобная ўжо да тэй, спавiтай, у Барлюкох.
      Як пачалася калектывiзацыя, Корзюка-бацьку пачалi кулачыць. У сельсавеце ўначы на паседжаньнi сельскага актыву ("беднякоў") вынесьлi пастанову, маўляў Корзюк заможны i карыстаўся наёмнай працай. А якое там карыстаўся? Часамi якая жняя падскочыць на дзень дапамагчы жонцы, i ўсё. Раман Корзюк як цяпер памятае - толькi прыехаў з Вiцебску, з кiнематаграфiчнага тэхнiкуму на канiкулы, сеў за стол абедаць, як прыехала на двор на чале з начальствам колькi фурманак па хлеб Савосты Корзюка, кулака, у якога ёсьць лiшкi гэтага хлеба, а ў некага няма. Корзюкам на чатыры душы пакiнулi ўсяго колькi пудоў, усё выграблi з засекаў, не ставала мяшкоў, дык насыпалi ў дзяругi. Мацi, гледзячы на ўсё гэта, плакала, а бацька, скамянелы, маўчаў. Потым праз два тыднi прыехалi дакулачваць. Сярод прыежджых быў нехта i з вiнтоўкай. Забралi ўсю маёмасьць, у хаце засталiся толькi голыя сьцены, нават гаршкi, якiя мацi паставiла была сушыць у печ, выцягвалi i разьбiвалi вобземлю, чыгуны, як больш вартасныя рэчы, клалi на вазы. Вязалi сьвiньнi. Пiск, крык на двары. Сястрыныя падушкi, што ляжалi на ейным ложку гарой, таксама вынесьлi, сказаўшы, што замуж ня выйдзе ўсё роўна. Жывёлу й коняй пагналi. Выязная жаробка, калi ўжо яе запрагаў калгас, бывала, спынецца на дарозе пры сустрэчы з мацi i, спынiўшыся, жаласьлiва iржэць, а ў мацi коцяцца сьлёзы ад таго, што й скацiне ня добра ў калгасе - вунь сядзёлка зьбiла сьпiну, а хамут плечы. Дзiва, што зажурышся па гаспадынi, якая даглядала, можна сказаць - з гаршка кармiла.
      Так i засталiся Корзюкi з нiчым ў сваёй хаце. Пагражалi i з хаты выгнаць, але яшчэ не чапалi i не арыштоўвалi, як iншых кулакоў.
      У гэтым часе выключылi з тэхнiкуму й Рамана Корзюка, як сына кулака. Нiкуды пасьля яго ня прыймалi, i Раман, наведаўшы бацькоў, неўзабаве пакiнуў хутар-гняздо, раськiданае цяпер. Бацькi яго самi прасiлi, каб ён iшоў у сьвет, глядзеў хоць сябе, калi ня iх. I Раман пайшоў у сьвет. У якi сьвет? Пад Менскам наняўся на цагельню, i, прабыўшы там лета, меў даведку "рабочага" ды такiм парадкам як-бы перайшоў у iншую сацыяльнуюю групу. З гэтай даведкай зноў падаўся ў навуку, вытрымаў уступныя экзамены i быў залiчаны на малочна-масьлянае адзьдзяленьне Сельска-гаспадарчага iнстытуту iмя Куйбышава ў Менску, але, пабыўшы на колькiх лекцыях, ня ўзьлюбiў гэтай навукi i перайшоў у Вышэйшы Пэдагагiчны Iнстытут, хоць i з меншай стыпэндыяй. Заняткi тут пачыналiся пазьней, дзеля недабору студэнтаў - наплыву ў пэдагагiчныя ўстановы ня было, усе iмкнулiся ў тэхнiчныя ўстановы з большай стыпэндыяй i лепшым забясьпячэньнем. Студэнты пэдагагiчнага iнстытуту забясьпечвалiся паводля нiжэйшай катэгорыi. Да 17 верасьня Раман быў свабодны i наважыўся зноў наведаць бацькоў на хутары, ад якога цяпер засталося толькi адно званьне.
      Апрача саду, у Корзюкаў цяпер нiчога ня было. Усё поле да самых сьценаў было заарана трактарам пад калгас (усё лета зямля пуставала - калгас нiчога ня сееў, а Корзюку забаранялi, дык цяпер узлупiлi на зiму, не пакiнуўшы Корзюку зямлi нават пад агарод).
      У час гэтага наведваньня Раман Корзюк упяршыню пабачыўся з Генадзем Кандраценем. Як там пабачыўся - у цемры ён нават не разлгедзеў, як сьлед, ягонага твару: Кандраценя гаварыў з бацькам у сенцах, а Раман iшоў з двара, дык тады й пазнаёмiлiся.
      Раман Корзюк адразу пайшоў спаць, а Кандраценя ўсё яшчэ гаварыў на двары з бацькам. Раман ня мог заснуць - як галоднага, яго дражнiў, дурманiў пах яблыкаў з iхнага саду.
      Ранiцой Раман ужо ня бачыў Кандраценi. I мацi, i сястра, i бацька былi вельмi сумныя. Раман ня мог зносiць гэтага i пачаў зьбiрацца на цягнiк. Мацi ня было чым пачастваць на дарогу Рамана. Падала яму перапечку напалам з травою, падгарэлую, але сырую - замала мукi, дык i не сьпяклася. Гледзячы, як Раман разламваў яе на кавалкi, каб яна астыла, уцiрала хвартухом сьлёзы. У сястры яны таксама задрыжэлi на вейках, але яна хутка адвярнулася й не глядзела на Рамана.
      Раман, здавалася, назаўсёды пакiдаў хутар. Ён ня ведаў, што будзе з бацькамi, i гэта найбольш турбавала яго. Мацi ўгаворвала бацьку падаць заяву ў калгас, можа-б прынялi, але бацька й слухаць не хацеў.
      Па Раманавым ад'езьдзе ў ваколiцах хутару разыйгралася трагедыя, пра якую потым Кандраценя ўспамiнаў Корзюку на ягонай кватэры ў Менску i якая мае вялiкае значэньне для гэтай аповесьцi.
      У Заслаўскiм раёне, у тым самым сельсавеце, дзе жылi й Корзюкi, не хацела йсьцi ў калгас адна вялiкая вёска, увесь час бунтавалася, нiякiх агiтатараў ня слухалася, будучы чамусьцi ўпэўненай, што прымусова яе ў калгас не загоняць, як пагранiчную вёску - пра такi маўляў скандал даведалiся-б нават у самой Польшчы, а гэта, сваiм парадкам, нявыгодна адбiлася-б на савецкай палiтыцы дабраахвотнасьцi калектывiзацыi. Хто падсунуў жыхаром гэтай вёскi такую канцэпцыю, нiхто ня ведаў, але такая палiтыка вельмi ўдала эксплятавалася iмi. Вёска была адзiным астраўком у моры калектывiзаваных гаспадарак. У раёне наважылiся за ўсякую цану зламаць гэты супрацiў, зьнiшчыць астравок, тым болей, што з некаторых, ужо арганiзаваных калгасаў, сяляне пачалi выходзiць, уцякаць, спасылаючыся ня рэдка, як на прыклад, на гэты астравок: чаму-ж iх ня гонiце, дабраахвотна, дык дабраахвотна, яны ня хочаць, дык i мы ня хочам. I кулакi сядзяць, i ўсё iнтрыжкамi займаюцца й кантррэвалюцыяй.
      I вось у гэтую Заслаўскую цытадэлю едзе сам сакратар райкому партыi разам з колькiмi "пяцiдзесяцiтысячнiкамi", адмыслова вышкаленымi агiтатарамi да калектывiзацыi. Якраз у ляску перад Корзюкавым хутарам нехта застрэлiў у легкавой машыне сакратара райкома партыi Ленскага, тымчасам як пяцiдзесятнiкаў нiхто не зачапiў. Пачалося сьледства. Упаўнаважаныя раённага НКВД гойсалi ўсюды, але найбольш пiльнавалi хату Корзюка. Собiла-ж у той дзень яшчэ зранку Корзюку старэйшаму пайсьцi ў мястэчка, у раён, па грошы, якiя ён зарабiў, возячы дровы на станцыю, калi ў яго былi яшчэ конi, перад раскулачваньнем, але якiх яму ўсё ня прысылалi. Адлучка Корзюка паказалася сьледчым вельмi падазронай, болей таго, яны прыйшлi да высновы, што забiў сакратара ня хто iншы, як толькi Корзюк, i гэтай сваёй адлучкай толькi маскуе сваё злачынства. Нiякiх iншых сьлядоў злачынства сьледчыя не знайшлi i ўпёрлiся такiм парадкам толькi ў Корзюка. Пiльнавалi хату, жонку i дачку, нiкуды iх ня выпушчалi, i ўсё чакалi, калi прыйдзе сам Корзюк. А Корзюк, нейкiм способам даведаўшыся аб усiм, што адбылося, ня йшоў у хату, туляўся дзе мог, наважыўшы не пападацца ў рукi НКВД, выклiкаючы гэтым яшчэ большае падозраньне.
      У самай-жа рэчы сакратара райкому забiлi самi агенты раённага НКВД. Зроблена гэта было, каб штучна стварыць у раёне атмасфэру кантррэвалюцыi. Глядзеце, кантррэвалюцыя ўзьняла галаву, адважылася на адкрытае выступленьне супраць савецкае ўлады, забiвае яе найбольш адказных працаўнiкоў. Трэба, такiм парадкам, расправiцца з гэтай кантррэвалюцыяй самым станоўкiм парадкам. Тут было ськiраванае, як кажуць, iстрыво першым чынам супраць кулацтва. Кулакоў пачалi масава арыштоўваць, а iхныя сем'i вывозiць на далёкую поўнач i на ўсход. Гэтым таксама была прысьпешаная суцэльная калектывiзацыя ў раёне. Так раён добра даў рады з усiмi цяжкасьцямi i быў прызнаны ў цэнтры першым раёнам у калектывiзацыi.
      Пра гэтую гiсторыю Раман Корзюк ў Менску нiчога тымчасам ня ведаў.
      5
      Было позна, а Раман усё ня прыходзiў (Раманава гаспадыня заўсёды чула, калi выходзiў i калi прыходзiў ейны кватарант, нават чула, як ён клаўся ў ложак), яна думала, што можа ён i ня прыйдзе сягоньня, можа ўжо пад замком, дык для нейкай сваёй бясьпекi замкнула дзьверы i ў Раманавым пакоi, а калi прыйдзе - на вулiцы ня будзе стаяць, маючы ключ у кiшанi. Яна ня любiла, калi нехта прыходзiў да Рамана, асаблiва карцела ёй, калi яна ня ведала хто, як прыкладам учора.
      Дождж крапiў сьцены, у хаце было ўтульна й цiха. I Раманава гаспадыня аж баялася гэтай цiшынi, прыслухоўвалася да ўсяго i ўсё чакала Рамана, трывожылася, што ён i на самай рэчы ня прыйдзе, i чула пры гэтым сваю вiну перад iм - нашто яна пажалiлася ў мiлiцыi, гэтулькi грошай, патрэбных i ёй i Раману, а тыя наганы закiнула-б куды-небудзь, i ўсё. А то яшчэ й Раман пацерпiць, яна шкадавала яго i ў нiчым не вiнавацiла. Гэта той, учарайшы наведвальнiк, спакушае яго, а сам Раман не такi чалавек. I яшчэ, яна ведала, моцна спакушае Рамана Валя. Два чалавекi спакушаюць Рамана. I цi выцерпiць ён?
      Нехта паспрабаваў дзьверы. Раманава гаспадыня падумала, што гэта йдзе Раман. Счакала часiнку, затаiўшы дыханьне, але нiхто не ўваходзiў. Потым яна пачула стук у шыбу. Цiхенька нехта пастукаўся якраз у тое вакно, перад якiм стаiць ложак Рамана.
      Гэта стукаўся Генадзi Кандраценя, думаў, што Раман сьпiць, але, пераканаўшыся, што Рамана няма, раззлаваўся на яго. Ён прост ня ведаў, што яму цяпер рабiць: цi чакаць, цi некуды йсьцi. Дакуль-жа ён будзе чакаць? Давiдна? Напэўна вазёкаецца, як i ўчора, з тэй... харашунькай... Дзiву трэба дацца гэтулькi ўсяго на галаве, а ён i ня дбае. Добра чалавеку з такiм характарам! Нi дажджу - нiчога для яго няма! Генадзi Кандраценя, каб не стаяць на дажджы, схаваўся пад стажком у сене на гародзе, мусiць, гаспадынiным. Больш прыкрай сытуацыi, чым гэта, не магло й быць. Кандраценя лаяўся ў душы - у сене яму было нязручна, а найбольш ён шкадаваў свае вопраткi. Падняўся й хацеў быў iсьцi, як пабачыў сьвятло ў Раманавым вакне. "Ага, тут, галубок", - i падаўся ў хату.
      - Я-ж табе казаў, прасiў не пазьнiцца, а ты швэндаешся ўсё.
      Раман глядзеў на Кандраценю - у ягоным бобрыку сядзела гэтулькi розных асьцюкоў i дзядоўнiку, што Раман не паўстрымаўся, каб не засьмяяцца: гэткiм дзiўным выглядаў ля парогу Кандраценя, уся ягоная хванабэрыя некуды зьнiкла, i ён стаяў, як абшчыпаны гусак.
      - Дзе гэта вы так выкачалiся?..
      Кандраценя зiрнуў на сябе й не пазнаў свайго бобрыку. Ён адразу ўзяўся выскубаць з яго дзядоўнiк, але разам з iм вылазiлi й варсiнкi бобрыку. Генадзi не ўдаваў, што яму шкада пiджака.
      - Дастань там з сакваяжу (ну, няхай будзе патвойму, з торбы, калi ты ня любiш гэтага слова), трэба пагрэцца, пахаладзела раптам, як у глыбокую восень, i дождж.
      - Няма нi сакваяжа, нi торбы, усё паехала, i я сам чуць не паехаў. Нашто вы прыцягнулi сюды гэтую злыбяду?
      - Ня выскаляйся. Пара й паважным быць.
      - Я й не выскаляюся, глядзеце - няма, у НКВД!
      - Ты ашалеў?..
      - Я-ж вам кажу, я й сам толькi адтуль...
      Кандраценя як-бы ўзрадваўся, што Рамана цягалi ў НКВД, пакiнуў выдзiраць дзядоўнiк i забегаў па хаце.
      - Вось табе й на! Не казаў я табе? Добрая штука! Як-жа ўсё гэта папалася ў iхныя рукi? Ты можа здурэў - сам? Цi хто?
      - Мусiць, мая гаспадыня. Я ня думаю, каб гэта зрабiла Валя, мая паненка, як ты кажаш.
      - Я табе не казаў? Бяры лахi пад пахi ды ўцякай! Кожная часiна дорага - не цяпер, дык за гадзiну, другую прыйдуць i пацягнуць не на жарты. Гэта табе ня жарты. За слова, й тое бяруць, а за гэта... i за... возьмуць.
      Мова Кандраценi адзначался сягоньня сваёй прасьцiнёй, сялянскасьцяй, яна ня была такой далiкатнай i стылiзаванай, як учора, i гэта выстаўляла Кандраценю ў iншым сьвятле. Ня было й тых, нейкiх арыстакратычных гэстаў, што ўчора. Кандраценя выдаўся Раману двуаблiчным.
      - Тое, што сталася, мусiць быць табе сыгналам. Трывожным сыгналам, - зноў варочалася кнiжная мова Генадзiю Кандраценю.
      Раман палез у суднiк па яду. Ён там пабачыў кавалак сала, якое Генадзi, не даеўшы, пакiнуў учора на стале i якое, вiдаць, прыбрала гаспадыня. Учора не хацелася яго, а цяпер яно смачна запахла, зьялчалае i рыжаватае па беражкох. Раман паклаў яго на стол разам з газэтай, i яму кiнулася ў вочы, што газэта польская, "Кurier Wilenski".
      - Адкуль гэта?
      - Бачыш адкуль...
      Раман умеў чытаць папольску, а апошнiм часам нават сур'ёзна зацiкавiўся гэтай мовай. Асаблiва заахвочваў яго студэнт з польскай сэкцыi лiтаратурнага факультэту, ягоны траха ня сябра - Рамановiч.
      Раман разгарнуў з цiкавасьцi вялiкага абыйма газэту, упяршыню глядзеў на замежную прэсу. Прагна прабягаў вачыма загалоўкi рознай вялiчынi, прыгожыя iлюстрацыi, абвесткi, i дзiвiўся, як непадобныя да польскае савецкiя газэты хударлявыя i шэрыя. Так i тхнула на яго з старонак iншым сьветам, незнаёмым, але цiкавым. Болей i болей, глыбей i глыбей уваходзiў у гэты сьвет Раман... Нечакана - зацемка пра хiракiры Янкi Купалы, спроба скончыць самагубствам у НКВД. Зацемка страшэнна заiнтрыгавала Корзюка. Чуткi пра хiракiры Купалы насiлiся ўжо па Менску, але нiхто нiчога дакладна ня ведаў. Чуткам гэтым верылi й ня верылi. Сам Раман сумляваўся ў гэтым, дарма, што пра гэтую падзею яму гаварыла Валя. Сваiм парадкам Валi расказала адна студэнтка, якая прыпадкам пазнаёмiлася на вулiцы з жонкай Купалы, Уладыславай.
      Студэнтка несла на руках здаваць у бiблiятэку iмя Пушкiна тры тамы Янкi Купалы, якiя яна брала для экзаменаў на лiтаратурным факультэце. Насустрач незнаёмая жанчына:
      - Нашто вы адабралi ў мяне майго мужа?
      Студэнтка зьбянтэжылася, пачырванела й нiчога не змагла адказаць незнаёмай жанчыне - яна нiчога i нi ў кога не адбiрала наогул, тым болей - мужа.
      Незнаёмая жанчына хутка прыйшла ёй на дапамогу:
      - Выбачайце, гэта я пажартавала. Я - жонка Янкi Купалы. Будзем знаёмыя.
      Дык вось гэтай самай студэнтцы i сказала неяк жонка Купалы аб хiракiры. Дадала, што апрача яе, жонкi, нiкога ў бальнiцу да Купалы ня пушчалi i яе самую прасiлi, каб яна ўсiм, хто можа пытацца ў яе пра мужа, гаварыла, што ён паехаў на раку Арэсу зьбiраць матэрыялы на новую паэму.
      Цяпер Раман Корзюк паверыў у чуткi пра хiракiры Купалы, дзiвiўся толькi, як гэта трапiла на старонкi вiленскай газэты. Значыць, i Купала быў там, дзе толькi што быў i ён.
      - Што ты ўгледзеўся, як баран на новыя вароты? Цiкава? Досыць разглядаць. Еж сала! Смачнае. I я крыху падсiлкуюся дый пойдзем. На досьвiтку пабачымся i з бацькам.
      Генадзi Кандраценя падрабязна расказаў Раману пра забойства сакратара райкому партыi, пра тое, што забойства прыпiсалi бацьку - Савосту Корзюку, i пра мацi з сястрой, што сядзяць цяпер, як заложнiцы, у абрабаванай хаце на хутары - колiшнiм гнязьдзе Раманавым.
      У Раманавым нутры ўзьнялося ўсё корзюкаўскае: зьвярынае вычуцьцё радзiннай крывi, на якую цяпер замахваецца вораг, гатовасьць абаранiць яе за ўсякую цану, разьюшанасьць i шчымлiвы жаль. Корзюкi, жывучы разам, не адчувалi нейкай асаблiвай супольнасьцi, злучва, цягi адзiн да аднога, наадварот, грызьлiся мiжсобку але калi разыходзiлiся, жылi ня разам, асаблiва калi разлучалiся не па сваёй волi, а з прымусу, шалелi адзiн па адным, бяда аднаго адклiкалася болем у другога, i плын корзюкаўскай крывi, супольны ўсiм, не даваў болей нiкому спакою.
      Раман быў цяпер гатовы на ўсё. За ягонымi плячыма адвалiлася ўсё мiнулае, i ён парываўся наперад. Як-бы няясныя, неазначаныя й недакладныя рухi зьмянiлiся цяпер наважнасьцяй дзеяньня. Нiчога з таго, што было перад гэтым, як-бы ўжо болей не iснавала, i Раман Корзюк адчуваў сябе, як на старце. З Генадзем Кандраценем не спрачаўся, як учора, уважлiва слухаў яго, распытваў. Ён ясна ўсьвядомiў, што яго патрабуе цяпер, як нiколi раней, ягоная сям'я, гул корзюкаўскай крывi клiкаў яго.
      - I я таксама не хачу тут папасьцiся чорту ў лапы, - гаварыў Кандраценя, у мяне ёсьць яшчэ й свае абавязкi, у мяне ня толькi ты, цi вы ўсе разам, у мяне гэн колькi ўсяго...
      I нечакана спынiўшыся:
      - Ромусь, згасi лепей сьвятло, навошта яно - ноч.
      Парэзанае на дробныя кавалкi сала яны елi пры стале ў пацёмку, моўчкi, як-бы прыслухоўваючыся адзiн да аднаго. Напэўна, пачуўшы сала, пад дзьвярыма з таго боку, ад гаспадынi, пачаў мяўкаць кот.
      - Каб ён здох - нядобра. Пойдзем хутчэй!
      Увесь дзень Раман Корзюк быў у вадным касьцюмчыку, пабялелым ад сонца, асаблiва на плячох i сьпiне, купленым увесну ў ГУМе за сто трыццаць рублёў. Затанны, цяпер ён трашчэў, ламаўся. Рукавы ў iм кароткiя, ад чаго Раманавы рукi здавалiся яшчэ даўжэйшымi, штаны таксама, ад чаго Раман выглядаў вышэйшым. Калi Раман iшоў у гэтым касьцюме па вулiцы, ад нейкай дыспрапорцыi ён выглядаў чалавекам-гiгантам. Але якраз можа дзякуючы гэтай дыспрапорцыi, ён адразу зварачаў на сябе ўвагу, як нязвычайны чалавек, дзiўны, траха не карыкатурны, але пасвойму прываблiвы, прыгожы.
      Цяпер ён узяў на руку пiджак хатняга вырабу й нiчога больш. Як быў бяз кепкi, так i застаўся. Ад сонца, дажджоў i вятроў ягоныя валасы на дзiва нiкалiва не зьмянiлi свайго колеру, толькi павялiчылiся ў абыйме, i то можа болей дзеля таго, што Раман даўно не падстрыгаўся.
      Кандраценя таксама быў гатовы, з палкаю ў руках. Яны выйшлi з хаты. Дажджу ўжо ня было.
      Раманава гаспадыня ня спала i ўвесь час прыслухоўвалася да шолаху й гаворкi ў свайго кватаранта, але нiчога не магла добра ўцямiць, толькi дзякуючы нейкай сваёй асаблiвай здольнасьцi здагадвалася, што Раман гаворыць з тым-жа самым чалавекам, што i ўчора. У Раманаў пакой яна не адважылася зазiрнуць - нагэтулькi нязвычайнай выдалася ёй сытуацыя. Яна вычувала, што нешта важнае адбываецца з Раманам, i ўжо баялася нават скрануцца з месца: як стаяла, так i засталася пасярэдзiне пакою, не падыходзячы блiжэй да сьцяны падслухоўваць, каб ня скрыпнуць.
      I толькi, калi Кандраценя з Раманам зыходзiлi з ганку, яна кiнулася да вакна. Чалавечыя фiгуры здалiся ёй няяснымi, яна не магла распазнаць нават Рамана - з пiджаком пад пахаю, ён выглядаў нiжэйшым, бачыла й таго, што йшоў з iм побач. Абодвы яны не пайшлi па вулiцы, а завярнулiся на гарод.
      6
      У мiлiцыi Валю Камоцкую дапытвалi вельмi доўга, i гэтая акалiчнасьць зусiм вывела яе з раўнавагi. Старэйшы з мiлiцыянэраў, гэтаксама, як i ў хаце Раманавай гаспадынi, разглядаў яе, як важную асобу ў ланцугу злачынства, якое ён толькi што выкрыў i якое ўзьнiмаў да ступенi дзяржаўнага злачынства. Лёгiка старэйшага мiлiцыянэра сягала да таго, быццам у тых грашох i наганах, якiя ён знайшоў у Корзюка, палягае пытаньне, быць цi ня быць савецкай уладзе. Тон старэйшага мiлiцыянэра быў нагэтулькi важны i ўрачысты, а сам ён нагэтулькi самаўпэўнены, што Валя Камоцкая не магла гэтага ўсяго сьцерпiць. А прэтэнсiя старэйшага мiлiцыянэра яшчэ й на нейкую галантнасьць, якая межавала з хамствам, даводзiла Валю да скрайняй раздражнёнасьцi. На некаторыя пытаньнi старэйшага мiлiцыянэра Валя не адказвала наогул, тым ня менш старэйшы мiлiцыянэр стаўляў iх зноў, i калi Валя й другi раз не адказвала на iх, старэйшы мiлiцыянэр зьменьваў iнтанацыю i ўсё роўна дамагаўся свайго:
      - Значыцца, вы катэгарычна адмаўляецеся адказваць на пастаўленае перад вамi пытаньне?
      - Катэгарычна!
      Старэйшы з мiлiцыянэраў пагражаў ёй, што ён пасадзiць яе ў падвал, але Камоцкая не баялася i трымалася так, як толькi яна ўмела.
      Каб, напрыклад, уся гэтая справа тычылася толькi яе аднае, каб гэта было ня ў сувязi з Раманам, яна, напэўна, надала-б усяму гiранiчна-жартлiвы ход. Але ўся загвоздка была ў Рамане, i яна, узяўшы сябе пад кантроль, ацiхла, падумала, што й сапраўды гэты маньяк, чаго добрага, можа пасадзiць яе, i такiм парадкам адцягне сустрэчу з Раманам, гэтак патрэбную ёй цяпер.
      Якое-ж было ейнае зьдзiўленьне, калi старэйшы мiлiцыянэр, выклiканы некiм па тэлефоне i, як можна было здагадвацца, атрымаў нейкi загад, пасьля кароткай паўзы, лiсьлiва зiрнуўшы Камоцкай у вочы, нечакана для яе, абвесьцiў ёй, што яна свабодная i можа йсьцi, пачаў прасiць у яе прабачэньня за ўсе турботы, прычыненыя ёй, нават сказаў, што арышт быў вялiкай памылкай. Адпускаючы яе, ён толькi папрасiў яе падпiсаць нановасфармуляваны пратакол.