Валя ўвайшла ў пакой i на злосьць шархнула сьвятлом. Усе на ложках iнстынктыўна нацягнулi на галовы коўдры, але нiхто нiчога не гаварыў, вiдавочна, баючыся чапаць Валю Камоцкую.
      - Чаму-ж вы, такiя адважныя, пахавалiся цяпер? Чаму з вас нiхто ня хоча глянуць мне ў вочы? Можа-б я ляпей разгледзела вашае аблiчча - цi чалавечае яно.
      Бяз удачы выклiкаць манашак на паядынак, Валя Камоцкая разьдзелася й легла ў свой ложак. Доўга яна не магла заснуць. Ня тое, каб яе мучыла зьнявага сябровак, - гэты канфлiкт у яе хутка ўлёгся, - з галавы ў яе ня выходзiў Раман, ён валадарна сьцёр з памяцi яе ўсё, што адклалася ў ёй не ад яго. Iхныя ўзаемадачыненьнi здавалiся Валi ня зусiм выразнымi, як-бы ня было ў тых дачыненьнях такога пункту апоры, дзякуючы якому можна было-б утрымаць i забясьпечыць памiж ёй i iм раўнавагу, нiколi ня ставiць пытаньня: што будзе далей? або цi ўсё гэта праўдзiва? Валя Камоцкая хацела-б, каб усё было ясна цяпер-жа, каб яна ведала ўсё наперад, каб была тая ўпэўненасьць, безь якой нельга плянаваць дзявоцкага жыцьця, цi жыцьця наогул. Учора яна чытала Анатоля Франса, i як-жа ён памыляецца, калi кажа, што шчасьце - у невядомасьцi. Не, невядомае - гэта найгоршая рэч. Трэба, каб невядомае было разьвязанае. Яна ўсё развязала, што да Рамана. Праўда, гэтае "ўсё" разьвязалася само па сабе, бяз плянавасьцi, стыхiйна. Раман напаткаўся ёй неспадзявана, адразу. Тры гады правучылася - не дабачала яго, потым ён як-бы аднекуль зьявiўся, вырас i, жартлiвы, нават абыякавы, знайшоў сабе мейсца ў ейнай душы. I цяпер яна нагэтулькi звыклася з iм, што нельга было-б уявiць нейкi адыход ад яго, гэтакi магчымы з ягонага боку. Гэта яшчэ больш кiдае яе да яго з такой пасьпешнасьцяй, з якой кiдаецца пад хуткiя колы дарога. Калi ўчора праходзiў пад Берасьцейскiм мастом цягнiк, здалося, што гэта ня ён адыходзiць ад iх, зьнiкаючы ўначы, а што гэта яна адыходзiць, адплывае ад Рамана. Iнакш-бы яна, напэўна, не цягнулася за iм да самае хаты, не наравiлася-б гэтак. Ёй хацелася-б, каб не яна слалася тэй дарогай перад iм, а ён перад ёю, больш пакорны i больш адданы. Але якраз тут у яе i ня было пэўнасьцi - Раман не такi. Ён нiякi. Няўлоўны, пасьпешны, ён нiколi ня будзе самiм собою, без самаўсьведамленьня, ён - толькi рух бязьмэтны. Нявядомае ў iм палохае Валю. Хто ён i што ён, як чалавек, нарэшце? Цi можна спадзявацца на яго? Спадзяваньняў гэтых ня шмат было ў яе. Найгоршае-ж, чаго яна баялася i ў чым яна не хацела прызнацца нават сама перад сабою - гэта тое, што Раман часамi выдаваўся ёй падазроным. Будучы з кiм-небудзь разам, ня з ёю толькi аднэй, Раман выяўляў новыя, невядомыя датуль рысы характару: з кiм-небудзь iншым, у сьвятле таго "iншага", ён як-бы ня той, каго яна ведае. Шмат такiх дадаткаў яна ўжо ўгледзела ў iм. Вось хоць-бы ягоны "дзядзька" - што гэта за чалавек? Ён, бязумоўна, ня цiкавiць яе сам па сабе. Яна не пазнала толькi ў сутыку з iм Рамана. Значыцца, Раман ня толькi з ёю, а й яшчэ з некiм. Раман такi чалавек, якi нiколi не гаворыць нi пра сябе, нi пра каго-небудзь, а толькi пра што-небудзь.
      Як-бы выплываючы з разважаньняў аб Раману Корзюку, у Валi Камоцкай зарадзiлася iнтрыгуючы i самую яе думка: праверыць Рамана. Не пайсьцi на экзамены (iх можна здаць яшчэ i заўтра), а пайсьцi да Раманавае гаспадынi, калi той будзе на экзаменах, i вынюхаць усё так, як толькi яна ўмее. Можа Раманава гаспадыня ведае што-небудзь пра "дзядзьку", а можа яна яго нiколi й ня бачыла. Дык гэта ўжо будзе таксама нейкай нiткай. Падставай. Нейкай асаблiвай нетактоўнасьцi ў гэтым ня бачыла. Пагатоў, калi Раман ня будзе нiчога пра гэта ведаць. У iмя iхнага далейшага трэба высьветлiць дачыненьнi Раман Корзюк - Генадзь Кандраценя.
      З гэтай думкаю Валю Камоцкую сустрэла раньне. Яна ня выспалася i нiкому не хацела паказвацца на вочы пры дзённым сьвятле - сьляды ночных перажываньняў выразна ўдавалi яе iншай, слабой, крыху няпэўнай i не такой наважнай, чаго яна ня любiла ў сабе. Каб ужо й сапраўды ня выглядаць гэтак, а галоўнае, каб яе не палiчылi за такую, яна пусьцiла ў ход выпрабаванае сваё мастацтва падабацца ўсiм i выклiкаць зайздрасьць - наколькi можна было, яшчэ перад тым, як пайсьцi ў агульны мыцельнiк, зграбна вызвалiла з-пад свайго ранiшняга ўбору загарэлыя рукi, грудзi, шыю i акруглай формы сьпiну - няхай ад злосьцi ўкусяць яе, яна ведала - стройную, iмклiвую i плястычную.
      У мыцельнiку Валi Камоцкай давялося стаць вобак з сваiмi таварышкамi. Адна з iх, трымаючы ў роце зубную шчотку i саркастычна аглядаючы Валю, цынiчна парэкамандавала ёй:
      - Памый заадно й грудзi ды павесь iх на шнурку сушыцца.
      - Гэта ня я, а ты з радасьцяй павесiла-б, каб у цябе было што вешаць.
      Няпрыемная сутычка памiж дзьвюма жанчынамi сьцiшыла рэшту, зьмянiла настрой. Мала гаворачы, усе вярнулiся ў пакой i пачалi зьбiрацца на заняткi. Валя Камоцкая, як i заўсёды хутказьменная, зноў увайшла ў сябе, замкнулася, няпрыступная нiкому. Яна зноў вярнулася да таго, з чым i прачнулася - да Рамана. Толькi цяпер яна думала ня проста пра Рамана - ў ёй прачыналiся здольнасьцi сьледчага, якi яшчэ ня ведаў, як пачынаць цяжкое сьледства. Дзьве супярэчлiвыя акалiчнасьцi рабiлi цяжкой Раманаву справу: з аднаго боку, Валя хацела, так-бы сказаць, намацаць Ахiлесаву пяту ў Рамана, знайсьцi тое, што мучыць, дражнiць, палохае i штурхае яго на падазроныя сувязi, з другога боку, сваiм нязвычайным сьледствам яна магла пашкодзiць самыя сувязi з Раманам. Апошняга яна баялася найбольш, але-ж i не магла застацца ў тэй няпэўнасьцi, якую яна адчувае i асаблiва адчула апошнiм разам, на кватэры ў Рамана Корзюка.
      Валя выйшла з iнтэрнату разам з усiмi, але, апынуўшыся на вулiцы, адлучылася ад кампанii i стала на трамвайным спынку, што быў тут-жа, недалёка ад манастыра. Усё зьдзiўлена азiрнулiся на яе. Нават блiжэйшыя спамiж ейных сябровак, з якiмi яна, бывала, i дружыла, нiчога не папыталiся ў яе трымаючыся ўвесь час нейтральна. Неўзабаве прыйшоў трамвай, i Камоцкая лёгка ўскочыла на падножак.
      З уваходам у трамвай увайшло ў свае берагi i тое пачуцьцё, якое кiравала ёю i вяло яе да пастаўленай мэты. Яна не спакмела, калi прайшоў пад Чыгуначным мастом трамвай i калi ён дайшоў да свайго канцовага спынку. Усе вылезьлi, толькi яна адна заставалася ў апусьцелым вагоне, пакуль кандуктар не нагадаў, што трамвай далей ня йдзе. Валя Камоцкая, як i ўчора, зноў прайшла паўз Берасьцейскi мост i хутка згубiлася ў садовых вулiцах. Але цяпер яна баялася тут, на гэтай ускраiне. Учора ўвечары яна пачувала сябе тут iнакш, зацiшней, бясьпечней, а цяпер удзень у яе мог яшчэ хто-небудь папытацца, хто яна i што ёй тут патрэбна. Нiколi яшчэ яна ня йшла тут адна. Заўсёды толькi з Раманам... Што яна надумалася? Яна яшчэ нiчога не хавала ад Рамана, заўсёды ўсё яму гаварыла ў вочы - прыемнае i прыкрае. Што змушае яе цяпер хаваць у сваiм сэрцы тое, што яна надумалася? Не, гэта ня тая дарога, што вядзе да Рамана. Прыйшоў-бы час, i ён сам, магчыма, адчынiў-бы сваю душу, як ён заўсёды адчыняе мне дзьверы свайго пакою. Камоцкая зiрнула на дом, дзе жыве Раман, i не знаходзiла адвагi iсьцi далей. Вярнулася, каб ня так ужо адразу... Можа лепей зайсьцi з другога канца вулiцы... На месцы iхнага ночнага прыпынку ляжала колькi расьцiснутых яблыкаў. Валя перайшла на iншую вулiцу, яшчэ меншую за гэту. З нейчага дварку злосна кiнуўся на яе сабака, тузануўшыся на ланцугу.
      Валя Камоцкая пастукалася да гаспадынi Рамана Корзюка. Тая не адразу адчынiла ёй дзьверы, у хаце была чуваць гаворка. Гэта насьцярожыла Камоцкую Раманава гаспадыня жыла адна, муж у яе памёр маладым, дзяцей ня было, раднi таксама, i хто-б мог зайсьцi да яе - нi з кiм яна ня зналася i ня любiла нiякiх наведвальнiкаў. Але мала чаго ня бывае. Валi толькi не спадабалася, што нехта зайшоў да яе тады, калi i ёй трэба было пагутарыць з ёю. Собiла ж ёй ткнуцца ў гэтую часiну, няхай-бы раней цi пазьней. Ды ня было ўжо як адступаць - дзьверы адчынiлiся: Раманава гаспадыня стаяла перад ёй спалоханая, зьбянтэжаная i як-бы злосная, хоць у голасе, калi яна абазвалася да Валi, ня чулася нiчога асаблiва варожага.
      - Добра, што вы зайшлiся.
      Гаспадыня павяла Валю ў другую палавiну хаты. Падняўшы з нейкага матэрыялу заслону ў дзьвярох, яна ўпусьцiла Валю ў досыць вялiкi пакой. На нейкай воддалi ад Камоцкай, перад вялiкiм старым люстрам на ўсю сьцяну, стаялi тры высокiя мiлiцыянэры, i адзiн з iх трымаў у руках сакваяж, падобны да таго, якi Валя бачыла ўчора пад сталом на кватэры ў Рамана. "Вось i сьледства", - хутчэй за самую думку ўспыхнула трывога ў падсьвядомасьцi ў Камоцкай. Мiлiцыянэры перш пабачылi яе ў люстры - з галавы да ног, яна як-бы наскрозь прасьвяцiлася перад iмi. Потым яны павярнулiся да яе. Асьлепленым, iм цяжка было напачатку глядзець на яе: яны ўспрыймалi яе, быццам шклянымi вачыма - гэтак шмат трапiла сьвятла ад люстра ў iхныя зрэнкi. Выцiраючы вочы, адзiн з iх, найстарэйшы, дапытлiва глянуў на Камоцкую:
      - Вы чаго прыйшлi сюды, грамадзянка?
      - Вы ня маеце права мяне дапытваць.
      Два маладзейшыя мiлiцыянэры пераглянулiся мiж сабой i моўчкi пераступiлi з нагi на нагу. Гаспадыня, бы сэкундант на дуэлi, стаяла ў баку, гледзячы больш на мiлiцыянэраў, чымся на Валю каля дзьвярэй.
      - Ваша прозьвiшча? - папытаўся мiлiцыянэр у Камоцкай.
      - Я арыштаваная?
      - Пакажэце ваш пашпарт.
      - Я атрымала яго ў мiлiцыi, i вы добра ведаеце, як ён выглядае.
      Старэйшы з мiлiцыянэраў кiўнуў маладзейшым, i тыя хутка апынулiся за плячыма ў Валi, папрасiўшы яе прайсьцi далей ад парогу.
      - Вы ведаеце гэтую асобу? - зьвярнуўся старэйшы да гаспадынi.
      - Яна часта заходзiцца да майго кватаранта.
      - Рамана Корзюка?
      - Гэта вы ўжо ведаеце.
      - Гэта значыць, студэнтка, тая самая аб якой вы гаварылi?
      - Няго-ж якая!
      - Калi трэба, я буду гаварыць сама за сябе. Прашу вас, калi ласка, ня турбавацца, - ня зусiм валодаючы сабой, адным дыхам прагаварыла Валя Камоцкая да гаспадынi i, ня саступаючы з мейсца, уставiла на яе свой узрок, калючы i злосны. Старэйшы з мiлiцыянэраў бачыў, як павернутая да яго шчака ў Валi налiвалася чырвоным колерам гневу.
      - Якое вы маеце права забараняць ёй гаварыць, хоць-бы й пра вас, хоць-бы й няпрыемнае для вас? Мы пытаемся ў яе пра што хочам i як хочам... Значыцца з усяго вiдаць - вы добра ведаеце Рамана Корзюка? А вы ведаеце, што гэта вось гэта? - старэйшы з мiлiцыянэраў паказаў на сакваяж у руках свайго памагатага, што стаяў ззаду ў Валi. - Вы хочаце, каб мы адчынiлi яго й паказалi вам, што ў iм, га?
      Валя й не спрабавала азiрнуцца назад, толькi адчула сваёю сьпiною страх, як-бы за ёю ляжала нейкая бомба, гатовая вiда-вiда выбухнуць.
      - Я нiчога не хочу ведаць, мяне гэта не дачыцца.
      - Не, гэта датычыцца й вас. Мы паглядзiм, наколькi ў вас хопiць запалу баранiцца.
      - Мне ня трэба баранiцца. Я ня ведаю, што вы хочаце ад мяне, нарэшце? Я прыйшла сюды зусiм прыватна. Можа ня ў час.
      - Вы зусiм нам не перашкодзiлi. Мы спадзяёмся, вы дапаможаце нам. Вы нам патрэбныя, i мы вам вельмi ўдячныя, што вы якраз прыйшлi сюды цяпер.
      Старэйшы з мiлiцыянэраў - гэта можна было пачуць па ягоным голасе i як-бы iранiчнай iнтанацыi - бачыў сябе пераможцам, i ад усьведамленьня гэтага, рабiўся яшчэ больш красамоўным. Ён i не спадзяваўся, што гэтая справа гэтак выгадна абернецца для яго - ён можна ўжо сказаць, ускрыў яе, маючы перад сабой такую цiкавую дэталь, як гэтая дзяўчына, што прыйшла сюды сама i стаiць во цяпер перад iм. Ён давядзе гэтую справу да канца, высьветлiць у ёй усё невядомае i ўзьнiмiць яе да ступенi дзяржаўнага значэньня. Бязумоўна, важная дэталь у гэтым - Раман Корзюк. Дык ён-жа таксама бадай у ягоных руках. Застаецца яшчэ толькi адно невядомае, але й яно, бясспрэчна, знойдзецца па дзьвюх першых дэталях, ужо вядомых яму. Трэйцяя дэталь будзе вышэйшым пунктам ягонай дзейнасьцi i завяршэньнем усяе справы. Адно толькi мала цешыла яго гэта тая акалiчнасьць, што гаспадыня сама прыйшла да iх i паведамiла аб усiм. Д'ябла яе прынёс - ён сам-бы выкрыў гэта ўсё без яе. Але й тут у яго ёсьць адна зачэпка - можа й сама гаспадыня ўцягнута ў гэтую справу i толькi дурыць галаву, што яна знайшла гэтыя рэчы пад сталом, замятаючы пакой Рамана Корзюка. На самай справе, хто мог-бы пакiнуць такiя цацкi пад сталом? Гэта ўсё выглядае куды глыбей, чымся здаецца на першы пагляд.
      - Вы, я думаю, не адмовiцеся, - падыйшоў блiжэй да Валi Камоцкай старэйшы мiлiцыянэр, - паехаць разам з намi й даць фармальнае паказаньне ў справе знойдзеных рэчаў на квартэры вашага знаёмага Рамана Корзюка?
      - Я нiкуды не паеду, я пайду туды, адкуль i прыйшла. Вы ня маеце нiякай падставы затрымваць мяне.
      - Не нэрвуйцеся - у нас ёсьць падстава... Зрэшты, чаго вам баяцца, калi вы нiчога ня ведаеце? Так i скажаце, што ня ведаеце, i ўсё. Але, натуральна, вы можа самi хацелi-б ведаць, чаму нам патрэбна вашае супрацоўнiцтва ў гэтым выпадку? Мы дапушчаем нават, што вы нi ў чым невiнаваты, i ў гэтым сэньсе нам зразумела вашае абурэньне. У тым вунь сакваяжы, - мiлiцыянэр зноў паказаў на свайго памагатага, - хаваецца нешта большае, чымся зброя i грошы.
      Валя ўпяршыню за гэты час павярнулася назад i зiрнула на сакваяж, але як на рэч, якая ня выклiкае ў яе нiякага ўражаньня. Тое, што сказаў ёй мiлiцыянэр, як-бы нiкалiва ня зьдзiвiла яе, i яна толькi пытальна ўзьняла вочы на гаспадыню, быццам просячы яе сказаць, скуль гэта яна ўсё ўзяла. Але гаспадыня заставалася стаяць моўчкi з выглядам, што яна ўсю вiну за гэта ўжо звалiла з сябе i ўсклала на каго iншага. "Пытайся цяпер у iх, або ў таго, з кiм знаешся. Я сваё зрабiла, а ты выкручвайся цяпер, як можаш".
      Валя Камоцкая, апусьцiўшы абедзьве рукi ў кiшэнi палiта i трымаючы iх так, што адно i другое крысо ўзьнялося ўгару, насьмешлiва i з дражлiвым тонам зьвярнулася ўжо не да гаспадынi, а да старэйшага мiлiцыянэра, што ўвесь гэты час ня зводзiў з яе вачэй:
      - Што хочаце, нiяк не магу зразумець гэтай вашай дэманстрацыi!
      Старэйшы з мiлiцыянэраў, абураны i незадаволены эфэктам, на якi ён, вiдаць, разьлiчваў, ня стрымаўся i на ўвесь голас закрычаў:
      - Рукi з кiшэняў! Да закаранелых злачынцаў у нас знойдзецца i адпаведны мэтад. Узяць яе!
      Два маладзейшыя мiлiцыянэры ўзялi пад рукi Камоцкую i вывелi яе заднiм ходам на двор, дзе на iх чакала машына.
      Гаспадыня, толькi калi яны ад'ехалiся, зачынiла за iмi дзьверы свайго дому.
      3
      Раман Корзюк нiдзе ня мог знайсьцi сабе мейсца. Ён ня ведаў, за што яму ўзяцца, куды пайсьцi i што пастанавiць. Тысячы розных супярэчлiвых думак зьмянялiся адна па аднэй, i нiводнай з iх ён ня мог прыняць, або адкiнуць усе яны здавалiся яму правiльнымi i ў той-жа час зусiм нерэальнымi для зьiшчэньня. Яны зараджалiся недзе ў глыбiнi душы i, падагрэтыя хваляваньнем, не маглi адстоiцца i набыць сталага характару. Ён толькi адчуваў iх, яны раiлiся ў iм, але ня мог iх усьвядомiць, i ад таго ў яго ня было нiякай яснасьцi ў душы. Таго факту, што ён мусiць пайсьцi а восьмай гадзiне на допыт (навошта-ж-бы ён яшчэ быў патрэбны?), Раман Корзюк як-бы й не адмаўляў, згаджаўся з ягонай няўхiльнасьцяй i гатовы быў на ўсё. Страху ён ня меў, наадварот - калi ўжо яго выклiкаюць, ён папытаецца сам, чаго ад яго хочаць: свайго як-бы нейкага нелегальнага становiшча ён ня мог больш трываць. Але тут адразу-ж, як кантралёр, у яго зьяўлялася iншая думка i таксама высоўвала свае довады: а можа яму i ня йсьцi зусiм? Навошта? Усё ясна й так: нейчая нявiдочная рука затрымвае яго. I было-б недарэчна лезьцi самому ў пастку. Калi яшчэ нядаўна яму было шкада свайго пройдзенага, дык цяпер усё гэта ня мела нiякага сэнсу, нават болей таго - тое, з чым яму, здавалася, немагчыма расстацца, паварочваецца супраць яго самога. Дык цi варта яму даражыць i чапляцца за яго? Трэба адмовiцца ад самога сябе, каб нiчога цябе ня трымала. Якая наўда яму, калi ён упёрся ў самога сябе i стаiць перад нiчым? Трэба самым балючым спосабам адзьдзялiць сябе ад усяго, што зьвязвае й трымае, каб быць зусiм свабодным i нiчога не шкадаваць.
      I ўсё-ткi Раман Корзюк ня мог, як сьлед разабрацца ва ўсiм гэтым. Iдучы па вулiцы, высокi, ён хацеў-бы схавацца, зьнiкнуць сярод людзей, толькi-ж вулiцы выдавалiся занадта пустымi, а сам горад - замалым для таго. Нiўводнай з бiблiятэкаў, куды ён заходзiў, ён ня мог доўга заставацца: усюды баяўся аднаго - вось зараз нехта зьявiцца i павядзе яго, i нiхто яго больш не пабачыць. Для вока толькi возьме газэту цi часопiс, патрымае ў руках столькi часу, колькi трэба, каб ня выклiкаць падазронасьцi ў пасьпешнасьцi, i выходзiць, як сам ня свой, на вулiцу, ня ведаючы, куды яму пайсьцi яшчэ.
      На Карла Маркса яму папаўся трамвай, што йшоў на Ляхаўку. Раман надумаўся паехаць на фабрыку люстраў, дзе ён тры разы на тыдзень лiквiдуе няпiсьменнасьць сярод работнiцаў, маючы за гэта лiшнюю капейку. Сягоньня таксама ў яго там заняткi. Дык ён i прабудзiць там да самага вечару з людзьмi, пакуль яму iсьцi туды.
      Як у мансардзе, у пакойчыку на паддашшы, адведзеным адмiнiстрацыяй для заняткаў, Корзюк чакаў на сваiх вучанiцаў, гледзячы праз маленькае вакенца, як з вежы, на восеньскi горад.
      Заходнi вецер бесьперастанку гнаў, як-бы з нейкага iншага краю, лёгкiя хмары. У далячынi, там, дзе яны ўзьнiкалi, ад iх чарнела ўсё неба, а тут, над горадам, без дажджу, яны iмклiва расьцярушвалiся i бялявымi струменьчыкамi зьнiкалi ў чыстым прасторы. Ды толькi зноў, зусiм недалёка, спад небасхiлу, яны нарасталi яшчэ i, разрываючыся, плылi далей, невядома куды i кiм пасланыя. Шматпавярховы Дом Ураду першы сустракаў iх, як нязнаных вандроўнiцаў, разглядаючыся вакол усiмi сваiмi вокнамi - ён адзiны над горадам быў на iхнай вышынi i слухаў iхны шум i затоенае дыханьне, ахутаны iмглой, пануры i стродкi.
      Гледзячы туды, дзе набухалi, як выбухi, чорныя хмары, Раман Корзюк ня думаў, не адчуваў, дзе ён цяпер - ён хацеў быць там, па другiм баку тых выбухаў, што ўзьнiмалiся ад зямлi ўсё вышэй i вышэй, засталучваючы ад яго паўнеба. Яму здавалася - за тымi выбухамi ляжыць сонечная краiна, i калi хто й бачыць там гэтыя чорныя хмары, дык, напэўна, толькi радуецца, што яны адплываюць адтуль, а ня йдуць насустрач так, як яны йдуць погрозьлiва сюды на яго.
      За сьпiною Раман адчуў некага.
      - Сягоньня заняткаў ня будзе - усе работнiцы на агульным сходзе, - пачуў ён за сабою жаночы голас i павярнуўся ад вакна.
      Перад iм стаяла жанчына сярэднiх гадоў i ўжо вiнавата ўсьмiхалася яму, гледзячы круглымi аляiстымi вачыма некуды ўгару, праз Раманаву галаву, усё болей i болей налазячы на яго. Гэта ўзлавала Рамана.
      - Ну дык i чаго вы хочаце ад мяне?
      - Сказаць вам, каб не чакалi.
      - А хто вас паслаў сюды?
      - Я сама. Начальства не парупiцца. А бабы нашыя вас любяць, дык ня хочаць, каб вы сумавалi тут адны.
      - I, значыцца, паслалi вас забаўляць тут мяне?
      - Гэтак.
      - Ня трэба, дзякую.
      Корзюк добра ведаў сваiх вучанiцаў i зразумеў iхны жарт - паслалi самую "пiсьменную", якая кожнага разу на занятках толькi ўсяго й рабiла, што з усёй стараннасьцяй выводзiла ў сваiм сшытку два няхiтрыя словы, далёкiя ад цэнзурнага характару.
      - Добра, дык я й пайду, калi вы ня хочаце... Заставайцеся здаровенькiя.
      Гэта яна сказала так, быццам хацела запалохаць Корзюка сваiм адыходам, але пагроза выйшла ў яе слабой, i яна ўсё не адыходзiлася, мулiлася каля дзьвярэй з выглядам, што анi не разумее свайго дзiўнага настаўнiка.
      Ад учарайшага Корзюк нiчога ня еў i адчуў голад, як-бы апамятаўшыся, ён успомнiў, што ён-жа й ня спаў - аб усiм гэтым яму прагаварыла стомленасьць, якая прыцiшыла яго i вярнула здольнасьць адчуваць сябе самога.
      З мансарды ён выйшаў сьледам за тэй "пiсьменнай" на фабрычны двор, хацеў зазiрнуць у сталоўку, дзе ён, здаралася, абедаў з работнiцамi, але тут-жа, яшчэ на двары, яго спынiла загадчыца клюбу, немаладая ўжо, на вельмi кароценькiх нагах (з аднаго толькi тулава) моцнага складу дзяўчына.
      - Я адмыслова лiчыла на гадзiньнiку, колькi часу вы былi адны ў школе з нашай работнiцай - цэлыя паўгадзiны лiквiдавалi няпiсьменнасьць! Добры настаўнiк!
      - Даражэнькая, ня турбуйся, мяне ён не папсаваў! Цi хiба зайздросьцiш? адсеклася работнiца, што не пасьпела яшчэ далёка адыйсьцiся i знарок спынiлася, каб паслухаць гутарку загадчыцы.
      - Iдзi, iдзi, ведаем мы цябе. А вы, таварыш Корзюк, у нас болей не настаўнiк. Прымiце гэта, як афiцыйнае паведамленьне. Разьлiк атрымаеце ў пару.
      Раман Корзюк нiчога ня здолеў на гэта адказаць - паведамленьне на яго падзеела так, быццам наступна яго ўжо схопяць, як злачынца, страх рэальнай небясьпекi зноў апанаваў iм, i тое адпружаньне, якое толькi што прыйшло яму, зьмянiлася нювым прадчуваньнем нечага нямiнучага. У сталоўку ён не пайшоў, i адразу апынуўся на вулiцы. Разам з фабрычнымi варотамi, здавалася яму, зачынiлася за iм i нейкая частка белага сьвету, i Раман нават узрадваўся, што яна зачынiлася - прынамся, сьвет павузеў i, такiм парадкам, зьменшылася магчымасьць блуканьня ў iм.
      Корзюк паабедаў у сваёй, студэнцкай сталовай на Фабрыцыюса, калi ўжо там нiкога ня было. Купiў дзесяць талерак макарону-баланды, зьлiў з iх ваду, атрымаўшы талерку гушчы. Усю гэтую апэрацыю ён прарабiў на доўгiм стале, i афiцыянткi зьдзiўлялiся ягонай "някультурнасьцi".
      А сёмай гадзiне Раман Корзюк пайшоў у манастыр, дзе ён спадзяваўся засьпець цяпер Валю Камоцкую. Дзiўная рэч - тая акалiчнасьць, што за гадзiну ён пераступiць парог НКВД як-бы зусiм не турбавала яго цяпер: ён доўга чакаў на гэты момант, i чаканьне змарыла яго. Да таго-ж, уяўленьне сустрэчы з Валяй азвалася ў iм з новай сiлай. Ён iмкнуўся цяпер да яе, як з далёкай дарогi. Валя была цяпер для яго тым адзiным сьветам, якi яшчэ яму не зачынiўся i ў якiм ён можа знайсьцi сабе прытулак. Ён хацеў быў не паказвацца ёй на вочы, пакуль ня сходзiць туды, але цяпер наважыўся абавязкова пабачыць Валю. Ён нiчога ня скажа аб тым, куды яго выклiкаюць, але пайсьцi туды яму будзе лягчэй ад яе. Страх, што ён можа страцiць яе, быў мацнейшы за страх, што ён ня вернецца адтуль.
      Як бадай i заўсёды, Раман ня стукаючыся ўляцеў у манастыр. Спалохана скрыкнула студэнтка. Стоячы на ўвесь свой рост на сваiм ложку, голая, у вадных толькi трусiках, яна беспарадна прысядала i, ўхапiўшы сукенку, сьпяшалася надзець яе праз галаву, але, зьбянтэжаная, не магла i ўсё крычала Раману: "Адвярнiся, не глядзi!" Раман адвярнуўся i чакаў, пакуль яму не сказалi, што ўжо можна глядзець.
      Валi Камоцкай ня было - гэта Раман спасьцярог адразу, не пасьпеўшы яшчэ азiрнуцца. Ён i не папытаўся нi ў кога, дзе яна, што з ёю, або калi яна прыйдзе, неяк пасмутнеў i не па сабе спаважнеў. Але студэнткi пачалi з iм жарты, назнарок кпiлi з яго. З Раманам яны ўсе былi пасяброўску свабодныя i маглi сказаць яму, што хацелi - такiя дачыненьнi склалiся ў iх даўно, ён быў для iх свой, хоць i належыў, як яны казалi, Валi Камоцкай.
      - Дзе-ж гэта дзелася нашая Валечка, мы яе ня бачылi ўвесь гэты час з самай ранiцы?
      Пра тое, што было ўначы i рана ў мыцельнiку, нiхто нiчога Раману не сказаў, можа таму, што, спадзявалiся, што Валя сама зрабiла ўжо гэта лепей за iх самiх. Яны толькi наводзiлi яго на тую тэму, усяляк зачаплялi яго, чакалi, як ён зарэагуе на гэта сам, i сумелiся крышку, калi не пачулi ад яго нi слова. Раман нiколi ня быў з iмi маўклiвым, па дурноце сваёй ён гаварыў iм, як сваiм, часам болей, як трэба, нават i пра Валю. Гэтая акалiчнасьць давала некаторым з iх магчымасьць думаць, што Раман не кахае Валю i што, значыцца, ён яшчэ свабодны для iх самiх. Дык тым болей дзiвiлiся яны Раманавай маўклiвасьцi цяпер, - нiхто з iх, вядома, ня думаў, што Раман так доўга ня бачыўся з Валяй.
      - Даўгавата ты яе трымаеш там у сябе ў хаце. А можа яна не ад цябе прыходзiць так позна?
      Нават i такая шпiлька не кальнула Рамана. Раман быў цяпер на сваёй кватэры, выразьлiва бачыў пад сталом сакваяж, шкадаваў, што нiкуды яго не закiнуў, выходзячы з хаты. Што там ёсьць, ён i не паглядзеў, хоць Кандраценя i гаварыў, што там.
      Ды час быў Раману пакiдаць манастыр - наблiжалася восьмая гадзiна, дзеля якое ён гэтулькi перажыў i якое трэба было чакаць гэтулькi часу. Студэнтка, што крычэла на яго "не глядзi", угаворвала яго пайсьцi з ёю ў кiно, навошта-ж яна так прыбiралася?
      Абое яны йшлi ўжо па Савецкай. Вецер памякчэў. Як вясьняны, густы, тузьлiвы, ён уздымаў настрой у студэнткi, падпiхаў iх ззаду, i яны, здавалася, ня йшлi, а беглi. Студэнтка ўзяла Рамана пад руку, i, баючыся, што вецер можа адарваць яе ад яго i некуды панесьцi, яшчэ болей тулiлася да яго, i, калматая, вiсела на Раманавай руцэ, як кошык. Раман маўчаў, а студэнтка думала, што ён пачуцьцёва слухае яе i ня горнецца больш наважна да яе толькi таму, што саромiцца пешаходаў. Якi ён дзiўны, гэта-ж зручна пры ветры!
      Галоўны корпус Унiвэрсытэцкага гарадка i Дом ураду былi ўжо адзаду iх.
      - Тымчасам, Ларысачка, мне трэба, нажаль, завярнуцца сюды, на вулiцу Ўрыцкага. Нажаль, вельмi кароткая дарога ад унiвэрсытэту да Ўрыцкага. Няма калi й пагаварыць з табою.
      - Ты баiшся Колькi?
      - Я не баюся твайго Колькi. Толькi мне трэба сюды. Выбачай.
      I Раман Корзюк адарваўся ад Ларысы, завярнуўся налева, каб перайсьцi Савецкую. А Ларыса, гледзячы назiркам за Раманам, пастаяла з часiнку яшчэ на месцы, i, як-бы зразумеўшы ўсё, раптам, з падскокам, як дзiцянё, пабегла далей па Савецкай.
      Раман Корзюк пераступiў парог НКВД першы раз у жыцьцi. Дасюль ён нават добра ня ведаў гэтага будынку, хоць i праходзiў бадай штодня паўз яго. Нават таго чырвонаармейца з вiнтоўкай, што толькi дапытлiва зiрнуў на яго пры ўваходзе, ён толькi цяпер пабачыў, як рэальную, а не сымбалiчную рэч.
      Не пасьпеў, увайшоўшы, Раман Корзюк зрабiць у ненаважанасьцi колькi крокаў ад парогу, як у ваддаленай насупраць яго сьцяне адчынiлася маленькае вакенца, i нехта, пабачыўшы яго знутра, паклiкаў да сябе пальцам. Раман падыйшоў. Той, хто яго паклiкаў, нiчога не гаворачы высунуў яму з вакенца картку з нумарам 72-СПО, i вакенца само па сабе, аўтаматычна мякка зачынiлася перад самым носам Корзюка. А перад iм ужо стаяў, усьмiхаючыся, нехта iншы ў гарнiтуры i, як выраслы з зямлi, вёў яго, бяз рук i словаў, як-бы аднымi гэстамi, па доўгiм карыдоры. Дарожка была мяккой, i крокаў ня чуваць было зусiм, усё глухла, i Раман меў пачуцьцё, быццам ён iшоў у тарычэльлевай, беспаветранай пусьцiнi, падхоплены мяккiмi, як дарожка, крыламi анёла-абаронца.
      Раман Корзюк i чалавек-анёл у гарнiтуры супынiлiся ў канцы карыдору. I дзiўная рэч - з правага боку, з адчыненых, як на чвэрць, дзьвярэй, даляцеў да Раманавага слыху, цi яму толькi так здалося, голас Генадзя Кандраценi. Затым дзьверы зачынiлiся, а адначасна з левага боку, якраз насупраць, адчынiлiся iншыя, i ў тых дзьвярох стаяла ўжо маладая i вельмi прыгожая на першы пагляд жанчына, уся ў белым, з залацiстымi накручанымi валасамi, што ясьнiлiся й пералiвалiся ад электрычнага сьвятла i ад белага колеру сукенкi. Чалавек-анёл здаў ёй Корзюка. Жанчына зачынiла дзьверы ў калiдор i павяла Рамана праз зырка асьветлены пакой у iншы, сумежны, што ўжо як-бы чакаў на яго сваiмi адчыненымi дзьвярыма. Перад сабою Раман пабачыў за сталом чалавека ў вайсковым. Жанчына, прапусьцiўшы Рамана наперад, дзесьцi зьнiкла, а чалавек за сталом прывiтаў, здавалася, ужо нарыхтаванымi словамi, Рамана Корзюка:
      - Заходзьце, заходзце, таварыш Корзюк, i сядайце вось тут, гутарка будзе ў нас, здаецца, доўгая.
      Раман Корзюк не чакаў, што нехта ў НКВД загаворыць да яго пабеларуску. Сеў.
      Чалавек за сталом ёрзнуў на крэсьле, i новыя рамянi праз плячо й на поясе адазвалiся сырамятным скрыпам.
      - Нам дасканала ведама, таварыш Корзюк (чалавек у вайсковым нацiскаў на слове таварыш), што ў Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце (ВПI) у Менску актыўна дзейнiчае нацдэмаўская, контррэвалюцыйная, шпiёнска-дывэрсыйная групоўка, да якой належыце й вы. Што вы скажаце нам на гэта?
      Чалавек у вайсковым абвёў сваiмi круглымi яснымi вачыма Корзюка, тымчасам, як ягоная правая рука сама па сабе, мiжвольна легла на кабуру. Адкiнуўшыся на спiнку крэсла i выцягнуўшы пад стол ногi, ён цяперака ня спушчаў сваiх вачэй з Корзюка.
      - Я чакаю на ваш адказ, таварыш Корзюк, - зьмянiў строгую iнтанацыю на больш лагодную чалавек у вайсковым.
      - Нажаль, мой адказ не задаволiць вас, - ня думаючы, надпрыродна спакойна адказаў Раман.
      Адвага, з якой сказаў гэта Корзюк, абыякавасьць у тоне нiмала зьдзiвiлi чалавека ў вайсковым - ён гэтага не чакаў, гатовы быў на круты паварот, але ўпару стрымаўся, не выяўляючы нiчым свайго незадавальненьня цi ўзрушанасьцi.
      - Усякi ваш адказ будзе добрым i задаволiць нас. Скажэце, калi ласка, хто на вашым факультэце чытае лекцыi па фальклёру? Пiятуховiч, гаворыце? Добра ведамая й нам асоба. Выдатны лектар... А лiтаратуру? Так, так, з Барысенкам я асабiста знаёмы. Хаця й камунiст, але паганы лектар... Ну, а што вы скажаце пра вашага выкладчыка беларускай мовы?
      - Я ня зьбiраў нiякай пра яго iнфармацыi.
      - Мы й не патрабуем яе ад вас.
      - Што-ж вас тады цiкавiць? Я-ж прыйшоў сюды на ваш выклiк.
      - Мы выклiкалi вас сюды, як чэснага савецкага чалавека, як сумленнага студэнта, на якога выдаткуе грошы нашая дзяржава i на якога гэтая дзяржава спадзяецца, разьлiчвае.
      Крыху памаўчаўшы:
      - Ня важна, што вы належыце (калi не фармальна, дык iдэялягiчна) да гэтай кантррэвалюцыйнай ячэйкi. Скажу вам нават болей - добра, што сярод кантррэвалюцыянэраў - i вы. Нам нiякая кантррэвалюцыя тады ня страшная!
      - Мне здаецца, што я нiчым не заслужыў гэткага даверу да мяне.
      - Я не спадзяваўся, што вы нагэтулькi наiўныя...
      Сьмяючыся, ён дадаў:
      - Хай вам будзе ведама, што якiх-небудзь фармальных (з сяброўскiмi кнiжкамi) кантррэвалюцыйных арганiзацыяў i быць ня можа. Тым страшней для нас такая неаформленая кантррэвалюцыя. Стыхiйная. Як вы... Афармляем i распраўляемся з ёй ужо мы. Вы дапамажэце нам у гэтым афармленьнi. Або вы споўнiце гэтую вашую сацыяльную мiсiю, - i тады перад намi чэсны, надзейны савецкi чалавек, або вы ня споўнiце - i тады... тады вас проста ня будзе. Вы станецеся для нас у тысячу разоў небясьпечнейшым, чым нашыя замаскаваныя ворагi.
      - Вы мусiце мяне спачатку арыштаваць, а потым дамагацца i пагражаць. Цi я ўжо арыштаваны?