- Прызнаеце сябе вiнаватым?
      - У чым? - запытаўся ў сваю чаргу Корзюк.
      - Мадэль зьдзекваецца над вамi, таварыш Палiтыка.
      Цiмошка пахопiста ўзьняўся з свайго крэсла i ў вокамгненьне апынуўся за сталом Палiтыкi, побач яго.
      - Мадэль! (Прозьвiшча вашае мяне ня цiкавiць.) Мадэль! Вы будзеце сур'ёзна адказваць на пытаньнi?
      - Калi пытаньнi будуць сур'ёзныя, - азвалася, нiбы схамянуўшыся, мадэль.
      - Абсалютная згода. У гульню гуляць мы вам не дамо. Зрэшты, нам не патрэбнае нават вашае прызнаньне. Вы - у нас, i выхаду адсюль вам няма. Вы тая мадэль, якая нам спатрэбiлася.
      - Я наогул не мадэль i мадэляваць мяне вам будзе цяжка.
      - Не, якраз вы мадэль i мы вас змадэлюем. Вы толькi ламаецеся. Але датуль, пакуль вас мы яшчэ не даламалi. У карцар!
      Корзюка адвялi ў карцар.
      - Вось гэтак трэба дапытваць, таварыш Палiтыка. Гэткая мусiць быць нашая палiтыка.
      Незадаволены паводзiнамi мадэлi, Цiмошка пакiнуў сьледчага. Ён пайшоў да iншай мадэлi, што паводля ягонай задумы мае адыйграць адну з галоўных роляў на працэсе нацдэмаў. У ягоным уяўленьнi паўставала мадэль Зьмiтра Жылуновiча Цiшкi Гартнага. Цiмошка сьпяшаўся падрыхтаваць яе. Якраз патрэбная яму мадэль была на допыце. Увайшоўшы да сьледчага, Цiмошка нават ня глянуў у бок мадэлi, што сядзела - на дзiва - у раскошным крэсьле.
      У сьледчага Пушкiна падпухлi ад ночнай працы вочы. Ён зморана сядзеў за сталом. Да ўваходу Цiмошкi ён мiрна гаварыў з Жылуновiчам.
      - Як мадэль? Працуе?
      - Iдэальная мадэль, - адказаў Пушкiн, зiрнуўшы на Жылуновiча. - Цiшка Гартны, як вы ведаеце, - беларускi пiсьменьнiк, ён сваё дазнаньне (я даю гэта яму рабiць i ў камэры) пiша беларускаю моваю.
      Пушкiн паказаў Цiмошку тоўсты сшытак, сьпiсаны рукою Жылуновiча.
      - Можаце пачытаць цi хоць глянуць.
      - Я ня чытаю пабеларуску, дый яшчэ ад рукi. Ты скажы - мадэль супрацоўнiчае з намi?
      - Цалкам.
      - Можна сьмела выпусьцiць яе на сцэну? Я пытаюся пра гэта, не зважаючы на прысутнасьць мадэлi, паколькi вы гаворыце, што яна згодная з намi. Я-ж казаў нам патрэбныя ўсьвядомленыя мадэлi, мадэлi, так-бы сказаць, добраахвотныя. Зрэшты, i мадэлям выгодна - увойдуць у гiсторыю. Хацеў-бы паслухаць з вуснаў самой мадэлi, што яна напiсала там у сваiм сшытку.
      Жылуновiч, як абрадваўшыся, пачаў:
      "Усё маё сьвядомае жыцьцё - гэта змаганьне з савецкаю ўладаю. Цяпер-жа, калi я ўсьвядомiў усю бяссэнснасьць такога змаганьня, я складваю аружжа..."
      - Гэта надзвычайна. Але вы што-небудзь пра мэты нацдэмаўскай арганiзацыi i пра ейныя сувязi з замежжам.
      Пушкiн паказаў у сшытку патрэбнае месца i Жылуновiч з усёй старэннасьцяй працягваў:
      "Нашая арганiзацыя - Беларуская Нацыянальная дэмакратычная партыя стаўляе сабе за мэту адзьдзяленьне Беларусi ад Расеi, цi iнакш - наша партыя хоча скарыстаць з легальнага права выхаду з складу Савецкага саюзу, паколькi дадзены стан рэчаў не гарантуе дэмакратычнага ладу ў ёй. Значыцца, мы за адзьдзяленьне. Але мы катэгарычна супраць усялякага далучэньня, напрыклад да Польшчы, у чым вы спрабуеце нас абвiнавацiць..."
      - Таварыш Пушкiн, Бэрман чытаў гэтыя матэрыялы? - перабiў чытаньне Цiмошка. - Гэта-ж золата.
      - Не.
      - Я забяру гэтыя матэрыялы ў вас. - I праз нейкi момант. - Ну, а якiм спосабам вы хочаце адзьдзялiць Беларусь? - запытальна, але ласкава зiрнуў Цiмошка на мадэль.
      - Пры дапамозе сiлаў Беларускай ваеннай акругi на чале з Убарэвiчам.
      Тут Жылуновiч узьняў вочы на Цiмошку i паясьнiў яму:
      - У падтрымку з боку Ўбарэвiча я асабiста ня веру, але на працэсе я буду гэта сьцьвярджаць, а менавiта, што такой падтрымкай мы заручылiся. Гэта, каб вашая, а разам i нашая нацдэмаўская арганiзацыя выглядала салiдна, каб на адкрытым працэсе нацдэмаў было вiдаць, што нашая арганiзацыя сапраўды iснуе рэальна, а ня выдумка НКВД i што яна дастаткова небясьпечная для савецкай улады, каб зь ёй змагацца.
      - Надзвычайна... Надзвычайна. Мадэль патрапляе. Сьвядомая свайго заданьня мадэль, - як у трызьненьнi мармытаў Цiмошка.
      Ён, абрадваны i ўсьцешаны, узьняўся з крэсла, пацiснуў руку Пушкiну i, паляпаўшы мадэль па плячы ў знак пашаны да яе, выйшаў з пакою.
      Цiмошка прадаўжаў абход сваiх мадэляў. Змора яго ня брала, хоць ужо пачало шарэць у вокнах, наблiжалася сьвiтаньне - час, калi яму было цяжка ўстрымацца ад спакусы хоць на часiнку заснуць. У яго было вышэйшае заданьне - паставiць, выстраiць на сцэне перад аблiччам усёй Беларусi шарэнгу здраднiкаў, апрацаваных iм мадэляў, але такiх мадэляў, якiя-б не саромячыся, на ўвесь голас, як таго мы ад iх дамагаемся, заявiлi, куды i як яны хочуць пiхнуць нашую, iхную Беларусь.
      Справа ад яго адчынiлiся дзьверы (выходзiў сьледчы) i Цiмошка пачуў нейкi жаласьлiвы стогн, ён адразу даўмеў, што гэта даводзяць да парадку якуюсь мадэль, абрадваўся i яму захацелася пабачыць яе. Увайшоў у пакой. На воддалi ад сьледчага сядзела мадэль, як ён адразу заўважыў - на войстрай ножцы перакуленай дагары табурэткi. Сьледчы загадваў ёй узьнiмацца i садзiцца, зноў узьнiмацца i садзiцца, i яна, акрываўленая паслухмяна выконвала каманду сьледчага, сударгава калоцячыся ад болю ўсiм целам. Цiмошку аж страсянула.
      - У чым справа? - зьвярнуўся ён да следчага-стажора.
      - Ня прызнаецца.
      - У чым не прызнаецца?
      - Што хацеў забiць Варашылава, калi той прымаў парад войскаў Беларускай акругi. Я хачу даказаць сувязь нацдэмаў з камандармам першага рангу Ўбарэвiчам. Гэты апошнi дзеля нейкiх прычынаў хацеў збавiцца ад свайго вышэйшага начальнiка i падшукаў во гэтага сабе шэльму.
      Сьледчы паказаў пальцам на мадэль.
      - Творчая iдэя, - пахвалiў Цiмошка сьледчага-практыканта. - Практыкуйцеся далей. Дамагайцеся прызнаньня i пацьверджаньня гэтага прызнаньня на судзе, публiчна. У вас у руках вельмi важная дэталь-мадэль. Але мадэль толькi тады мадэль, калi яе ўламаеш.
      Цiмошка меў намер абыйсьцi гэтай начы ўвесь "нацдэмаўскi калiдор" i пасьпяшаўся да аднаго з "цэнтраўцаў" - да Кудзелькi - Мiхася Чарота пралетарскай мадэлi паводля свайго паходжаньня. Калi Цiмошка ўвайшоў у кабiнэт свайго сябры сьледчага Цiмахвеева, ён аж не паверыў сваiм вачам: за сталом, аблакацiўшыся на яго, драмала мадэль, штосэкунды дзюбаючы носам, як-бы кланяючыся свайму сьледчаму насупраць.
      - Дужа-ж мiласьцiвы ты, браце мой - таго глядзi, ложак загадаеш прынесьцi, каб тваёй мадэлi было зручней спаць у нас.
      Цiмошка кожнага арыштаванага нацдэма iнакш не называў, як толькi мадэляй.
      - Хай адпачне нашая Кудзелька, я за ноч досыць яго накудзелiў.
      I ўжо зусiм сур'ёзна:
      - Кудзелька - Мiхась Чарот пайшоў на поўнае з намi супрацоўнiцтва. Ён забясьпечыць посьпех адкрытага працэсу нацдэмаў. Больш таго, ён дапаможа нам схiлiць да супрацоўнiцтва з намi i сваiх калегаў, што апынулiся ў нас. Ты ведаеш, нацдэмы Касянкоў - Зарэцкi, Дайлiдовiч - Алесь Дудар, Платон Галавач пакуль што неахвотна паддаюцца нашай апрацоўцы. Ты, як адказны за ўсю нацдэмаўскую кампанiю, мусiш i iх падцягнуць да агульнага назоўнiку.
      - Падцягну. Падцягну. Ня турбуйся. Знойдзем сродкi падцягнуць i iх.
      Перад тым, як пакiнуць пакой сьледчага, Цiмошку захацелася зiрнуць у вочы дрэмнай мадэлi. Ды неймаверна - мадэль храпла. Сьледчы Цiмахвееў даваў ёй, як прызвычаенай да алкаголю мадэлi, трохi коўтнуць i ў часе допыту, каб яна была больш лагоднай i згодлiвай. Вось i захрапла таму. Гэта нямала зьдзiвiла Цiмошку. Ён падыйшоў да мадэлi i - сонную - ткнуў у яе пальцам, ды яна не ўзьнялася, толькi перарвала на момант дыханьне, зацягнуўшыся хрыплым сьвiстам. Гэтак i не давялося Цiмошку зазiрнуць у вочы заслужанай мадэлi. Ён папярэдзiў Цiмахвеева, каб мадэль была сьвядомая сваёй ролi на судзе. З Дударам, Зарэцкiм, Галавачом - непаслухмянымi мадэлямi - ён будзе гаварыць асабiста.
      Тымчасам ужо разьвiднелася, i Цiмошка, змораны сваiм начным абходам нацдэмаў, падаўся дахаты адпачыць.
      30
      Валя Камоцкая, выйшаўшы з турмы, не хацела вяртацца ў манастыр - яна хацела жыць адна, на прыватцы. Манастыр, з ягонымi насельнiкамi, у яе цяпер адпаў. Яна не змагла-б ужыцца з сваiмi колiшнiмi (так, цяпер ужо колiшнiмi) сяброўкамi, яны былi, здавалася, недзе ўжо ў мiнулым, перасталi iснаваць для яе. Яна i раней з iмi ня жыла ў згодзе, то было iнтэрнацкае, вымушанае сужыцьцё, цяпер немагчымае пасьля перавароту, перажытага ёю за тры месяцы сядзеньня ў адзiночнай камэры. Зрэшты, яна iшла да гэтага перавароту даўно, калi ёй кiнуўся ў вочы Раман i захапiў яе. Нi Ларыса, нi Оля Дзiчкоўская не змаглi прыручыць яго, хоць i бралi яго на прыцэл, "на мушку", паводля выразу Розы Шкляр. Валя Камоцкая пусьцiла ў ход усе свае здольнасьцi, каб авалодаць Корзюкам, адбiць яго ад Ларысы не таму, што яна ўжо яго гэтак кахала, а найболей, магчыма, таму, каб не пакiнуць яго iншым. Тут было хутчэй больш жаночага эгаiзму, чымся каханьня. У змаганьнi за Рамана, Камоцкая, можна сказаць, вырабiла ў сабе iншы, не ўласьцiвы ёй характар: сваёй уяўнай баявiтасьцяй, якая межавала з вульгарнасьцяй, сваёй настырнасьцяй, "арыгiнальнасьцяй" яна адказвала на такую-ж "арыгiнальнасьць" Рамана Корзюка, сваёй "нязгодай" адказвала на Раманаву "нязгоду". На самай-жа справе, пад "вульгарнасьцяй" Валi хавалася цiхая пяшчота, пад найгранай весялосьцяй засмучанасьць. Сваёй "вульгарнасьцяй" Камоцкая абараняла сваю душу ад вонкавага сьвету, засланялася ад яго, ня пушчала нiкога заглянуць у ейную душу. У гэтым змаганьнi за Корзюка i з самой сабой Камоцкая стамiлася, здалася, сьцiшылася, прыйшла да сябе самой, да сябе сапраўднай, да такой, якой яна была на самай справе. I ўласна, тут ня было перавароту, было толькi ўсьведамленьне сябе. Тры месяцы турэмнага жыцьця былi толькi завяршэньнем гэтага ўсьведамленьня, "перавароту". Аднак, з боку, для пабочнага вока яна магла здацца iншай, ня той ранейшай, якой яна была, а перароджанай, зламанай. Нават сьледчы не Палiтыка, а ўжо iншы, на ймя Беларус, што канчаў ейную справу быў зьдзiўлены лагоднымi паводзiнамi Камоцкай, розумам, якi яна нiбыта выявiла ў гутарцы зь iм. (Характарыстыка, дадзеная Камоцкай Палiтыкай была, на думку Беларуса, няправiльнай.) У гутарцы з Камоцкай Беларуса зьдзiвiла i iншая акалiчнасьць: Камоцкая баранiла не сябе, а Корзюка. Яна ня ведала яшчэ, што яе маюць выпусьцiць, для яе было загадкай, чаму ейная справа была перададзеная ў рукi iншага сьледчага з штучным, як ёй здалося, прозьвiшчам "Беларус".
      "Беларус", старэйшы ўзростам чалавек, спакойны i, як здавалася, разважлiвы, пытаўся ў яе з нейкай бацькоўскай спагадай у голасе пра ўсё: пра бацькоў, чым яны займаюцца, у якiм яны веку, цi быў у iх дастатак, пра ейнае маленства, пра тое, як ёй падабалася праца настаўнiцы, нарэшце - цi хацела-б яна закончыць вышэйшую асьвету i стацца зноў настаўнiцай, не ў пачатковай школе, як раней, да паступленьня ў iнстытут, а ўжо ў сярэдняй школе. Зацiкаўленьне сьледчага ўва ўсiм гэтым, ягоная спагада выклiкала Камоцкую на шчырую, рашчуленую гаворку.
      - Вы самi сабе напсавалi сваiмi сувязямi з Раманам Корзюкам i ягонай сям'ёй. Асаблiва сваiмi провадамi iх на хутар Баранкевiча. Вам хiба было няўцям, што хутар Баранкевiча - гэта шпiёнскае гняздо, - дапытлiва зазiрнуў Беларус у вочы Валi Камоцкай.
      - Хутар той мне паказаўся падазроным i самой, але я хацела дапамагчы мацi i сястры Рамана, нi ў чым невiнаватым i пакiнутым жанчынам.
      - Вашая спагадлiвасьць заслугоўвае пахвалы, але вам, савецкай студэнтцы, савецкай грамадзянцы, не да твару было апынуцца ў цянётах злачыннай шайкi-лейкi. Добра, што мы выцягнулi вас з гэтых цянётаў. Вы мусiлi-б у нас на сьледстве катэгарычна адмежавацца ад Рамана Корзюка, рашуча заявiць аб сваёй непрыналежнасьцi да справы Корзюкаў. Вы гэтага не зрабiлi, толькi бяз дай прычыны тармазiлi сваiмi паводзiнамi выясьненьне вашай справы. Вы не дапамагалi, шкодзiлi сьледству. Што-ж тычыцца Рамана Корзюка, вы мусiце заняць да яго выразную лiнiю. З iм вам можа яшчэ давядзецца сустрэцца ў абставiнах, ня вельмi прыемных для яго.
      - Я не магу зьмянiць сваёй лiнii да яго, - заявiла Камоцкая. - Мае асабiстыя дачыненьнi да яго, думаю, ня цiкавыя для вас... Пра ягоную-ж вiну... ён не вiнаваты.
      - Я не вяду яго сьледства. Але ягоная сувязь з польскай дэфэнзывай вiдавочная. Перайшоўшы ў Польшчу, ён здрадзiў сваёй радзiме.
      - Ён вярнуўся на сваю радзiму, - адказала Камоцкая.
      - Так. Вярнуўся. Але ў якасьцi каго? Падумайце, для чаго польская дэфэнзыва вярнула яго да нас? Хiба-ж не для таго, каб, выбачайце, пабачыцца з вамi? Ды я не хачу тут займацца справаю Рамана Корзюка. Я выклiкаў вас ня ў сувязi з iм, цi можа меней за ўсё ў сувязi з iм.
      - Мне крыўдна ўсё-ж... Раман не хацеў iсьцi ў Польшчу. Ён пайшоў быў туды ня хочучы... Абкруцiў яго Кандраценя, "дзядзька" ягоны. Якi ён дзядзька яму? Раман - ахвяра, але ён ня ведае гэтага, - у Камоцкай нечакана для сьледчага заблiшчэлi на вейках сьлёзы. У яе варухнулася жаласьць, страсянула ўсiм яе целам, яна зайшлася сьлязьмi, гатовая заплакаць наўзрыд. Камоцкая не магла супакоiцца, вусны ў яе сударгава дрыжэлi i толькi праз нейкi момант, выцершы даланёю сьлёзы, яна саўладала з сабою...
      Калi сьледчы зноў пачаў распытваць пра бацькоў, Камоцкая няўстрымалася i яшчэ болей закалацiлася ад плачу.
      - Дазвольце спатканьне з бацькамi або хоць напiсаць iм...
      - Пiсаць вам ужо ня трэба. Мы вас выпiсваем - вы свабодны.
      Камоцкая недаверлiва зiрнула на сьледчага. Той, злавiўшы ейны погляд, паўтарыў:
      - Сьледства ў вашай справе спыняецца. Вы адноўленыя ў правох студэнта ў установе, у якой вы навучаецеся. Стыпэндыя за мiнулыя тры месяцы будзе выплачаная. Жадаем вам найлепшых посьпехаў. Мы спадзяёмся, што да нашых органаў вы ня будзеце мець асаблiвай крыўды. Даруйце iм, дапушчаную iмi памылку. Я хацеў-бы сказаць - мы спадзяёмся на вашую прыхiльнасьць да гэтых органаў, да нас, iхных працаўнiкоў.
      Беларус дастаў з шуфляды паперчыну, папрасiў, уручыўшы Камоцкай, прачытаць яе i падпiсаць. У паперчыне гаварылася аб "неразглошении" бачанага i чутага ў НКВД з папярэджаньнем аб магчымай кары за недатрыманьне ўмоваў.
      Камоцкая, не вагаючыся, падпiсалася, усё яшчэ ня верачы, што яе напраўду выпускаюць.
      На заняткi Камоцкая вярнулася толькi на другi дзень. Былыя ейныя кампанкi па манастыры сустрэлi яе ветлiва, хоць i насьцярожана: нагэтулькi нечаканы для iх быў ейны зварот, яны яшчэ ня ўспрынялi, як сьлед, падзею i ня ведалi, як да яе паставiцца. У часе перапынку Камоцкая ня выйшла, як гэта яна рабiла раней, на карыдор, заставалася сядзець за незанятым у кутку столiкам. Да яе падыйшла найперш Лагоўская, прывiталася, пытаючыся, цi ня трэба ёй якая-небудзь дапамога. За ёю падыйшлi Аўсеева i Роза Шкляр з Голдзiнай. Шкляр хацела была запытацца ў Камоцкай пра Каплеўскага (прыйшла-ж з турмы i можа ведае што пра яго), але адумалася, адкладваючы гэта на вечар. Сьцяпан Мялешка, незадаволены паваротам Камоцкай, схадзiў у канцэлярыю да дырэктара ўпэўнiцца, цi Камоцкая сядзiць у класе легальна. Яму прыкра было, што яна тут, у ваднэй зь iм групе, што яе, супольнiцу Рамана Корзюка, выпусьцiлi такiя аўтарытэтныя органы, як НКВД, ён нават дапускаў нейкую памылку з боку гэтых органаў. Цяпер яна будзе глядзець на яго яшчэ з большай пагардай, як раней. Ён баяўся - таго глядзi што i хлопцаў яшчэ павернуць: зьняў-жа дырэктар з дошкi абвестак свой загад аб выключэньнi iх з iнстытуту... I ўсё-ткi Мялешка ня мог не падыйсьцi i не прывiтацца з Камоцкай. Нясьмелы i як-бы вiнаваты ў чым, ён падыйшоў да яе i ўжо гатовы быў ёй нешта сказаць, як наскочыла Оля Дзiчкоўская, локцем адпiхнула яго, прагаварыўшы:
      - Няма чаго табе, братка, цяпер вiтацца. Хiба потым, пасьля мяне.
      Мялешка апешыў, стаяў моўчкi, ня ведаючы, што яму рабiць.
      - Бачыш, адны толькi дзяўчаты засталiся - хлопцаў ты ўсiх упёк. Iх няма. Застаўся ты адзiн. Лягчэй табе?
      Дзiчкоўская ашчаперыла Валю i праз колькi сэкундаў, адарваўшыся, адыйшлася ад яе са сьлязамi на вачох.
      У аўдыторыю ўвайшоў выкладчык нямецкай мовы Зэмэль. Дзяўчаты ўсё яшчэ не адыходзiлiся ад Камоцкай, толькi Сьцяпан Мялешка, сагнуўшыся, памуляў на сваё месца, апынуўшыся перад самым носам выкладчыка (ён заўсёды сядзеў на вiдавоку ў кожнага з iх).
      Нарэшце, уселiся i дзяўчаты. Дзiчкоўская, узьняўшыся, i паказваючы выкладчыку пальцам на Камоцкую, голасна прагаварыла:
      - Ганс Рудольфавiч, сёньня ў нас, бачаце, на адну студэнтку болей вярнулася.
      - Я вельмi рады. Zehr gut, - адказаў Зэмэль, але хутка, як-бы спалохаўшыся сваiх слоў, пачаў тлумачыць Partizip II. Ён баяўся свайго нямецкага паходжаньня i быў дужа асьцярожны ў сваiх гутарках з студэнтамi.
      Ларысы i Басi Цыпiнай на занятках ня было - прастудзiлiся i засталiся з грыпам ляжаць у пасьцелi, а ў iх якраз i мела патрэбу Валя Камоцкая, выходзячы з будынку Галоўнага корпусу ўнiвэрсытэцкага гарадка.
      31
      Адчынiлiся дзьверы камэры, i Раману Корзюку сказалi зьбiрацца з рэчамi.
      - Можа дахаты? - пачалi гадаць, як-бы абрадваныя, камэрнiкi.
      - Гм-м... Лёгка так, думаеш...
      - А можа на суд?
      - А можа ў iншую камэру?
      - Добра, што хоць бяруць, нейкi рух усё-ткi, а то сядзiш во паўгоду i яшчэ нi разу ня выклiкалi на допыт.
      Корзюка выправаджвалi ўсёй камэрай, жадалi яму ўсяго найлепшага, прасiлi калi будзе магчыма - паведамiць iм пра сябе, а калi на суд - колькi далi. Узрушэньне ў камэры было такое, быццам Корзюк iшоў на волю. Камэрнiкам здавалася, што пачалося нешта такое, што можа закрануць i iх, што можа дзесьцi на вярхох нехта-ж, нарэшце, адумаецца i пачнецца роспуск нявiнаватых людзей. У камэры ажыла на момант радасьць, кожнаму хацелася паверыць у тое, у што ён хацеў верыць.
      Корзюку не сказалi, куды яго забiраюць. Яго зьдзiвiла, што яго прывезьлi на вакзал. Толькi ўжо ў вагоне канваiр яму сказаў (хоць яму забаранялася ўваходзiць у гутарку з арыштаваным), што яны едуць у Заслаўе.
      На ранiцу яны былi ўжо там. Корзюк доўга чакаў у цесным пакойчыку на турэмным двары, пакуль яго ня ўзялi адтуль i не прывялi да нейкага начальнiка. Той паведамiў яму, што яго прывезьлi на суд бацькi ў якасьцi сьведкi. Корзюка такое паведамленьне ашаломiла. Калi яго ўвялi ў салю суда, ён пабачыў там Кандраценю, Шаркевiча i нейкага незнаёмага. Яны сядзелi направа ад уваходу з канваiрамi адзадзя. Корзюка пасадзiлi налева ад уваходу, тварам да тых, што сядзелi направа. Хутка з боку, з вузкiх дзьвярэй, увайшлi ў салю судзьдзi, як выявiлася пазьней - Спэцыяльная Калегiя Вярхоўнага суду БССР пад старшынствам Карпiка.
      - Суд идет! Встать! - скамандваў старшыня Калегii.
      Трое - Кандраценя, Шаркевiч i незнаёмы - узьнялiся, але заставаўся сядзець Корзюк.
      - Конвоир, поднять!
      Корзюк, ня хочачы, каб яго паднiмалi, узьняўся сам.
      Старшыня Калегii агаласiў:
      - Сёньня мы судзiм здраднiка радзiмы, забойцу i шпiёна Савосту Корзюка. Судзiм завочна. Забойцу ўдалося схавацца ў ваднэй замежнай, варожай нам дзяржаве, пад крылом ейнай разьведкi. Спэцыяльная калегiя Вярхоўнага суду БССР прыбыла сюды на месца злачынства, каб на падставе дадзеных сьледства i паказаньняў сьведкаў дэмаскаваць сапраўдны твар злачынцы, паказаць навочна, у чыiх руках ён быў знарадзьдзем i паводля пралетарскай, сацыялiстычнай законнасьцi, з усёю строгасьцяй нашых законаў, пакараць злачынцу. Сьледствам i паказаньнямi сьведкаў устаноўлена, што кулак Савоста Iгнатавiч Корзюк, году народжаньня 1883-га, у сваёй азьвярэласьцi i заюшанасьцi, усялякiмi спосабамi супрацьставячыся мерапрыемствам партыi i ўраду, у прыватнасьцi вядучы падрыўную дзейнасьць супраць калектывiзацыi, пайшоў на скрайнюю форму барацьбы з савецкай уладай - на тэрор. Сьледствам дакладна ўстаноўлена, што 13 лiстапада гэтага году, у момант, калi першы сакратар Заслаўскага райкому партыi Ленскi накiроўваўся, каб зламаць кулацкi супрацiў у вёсцы Залесьсе, па дарозе туды быў застрэлены куляй, выпушчанай бязьлiтаснай, памсьлiвай рукой кулака Савосты Корзюка. Усьведамляючы сваё злачыннае действа i баючыся панесьцi кару, кулак Савоста Корзюк, з дапамогай агентаў польскай дэфэнзывы, уцёк у Польшчу. Каб не пакiнуць у нас нават семя свайго, ён забраў з сабой i сваiх дзяцей - сына Рамана i дачку Наталку. Сына польская разьведка вярнула да нас назад з мэтай правядзеньня падрыўной дзейнасьцi. Але нядрэмнае вока нашых органаў бясьпекi перагарадзiла дарогу такой дзейнасьцi, i шпега чакае таксама заслужаная кара.
      Пасля паўзы, Старшыня Калегii Карпiк усё тым-жа высокiм, урачыстым тонам працягваў:
      - Абвiнавачваны Кандраценя! (Кандраценя ўзьняўся.) У сваiм папярэднiм дазнаньнi вы прызналi свой удзел у афэры Корзюка Савосты - у перакiдцы яго за мяжу, у Польшчу. Пацьвярджаеце сваё прызнаньне?
      Кандраценя, пераступаючы з нагi на нагу, цягнуў з адказам на пытаньне. З ухмылкай на твары ён як-бы зьдзiўляўся, што яму было пастаўленае такое пытаньне. Старшыня Калегii, занепакоены адцяжкай з адказам, гатовы ўжо быў паўтарыць пытаньне, як Кандраценя, хiтра ўхмыльнуўшыся, з нейкай весялосьцяй адказаў:
      - Пацьвярджаю... Пацьвярджаю...
      - Сядайце! Абвiнавачваны Шаркевiч! (Ён узьняўся.) Вы тая асоба, што практычна пераправiла сям'ю Корзюкаў у Польшчу? Вы прызнаеце гэта?
      - Я не асоба. Я чалавек, i каб мяне ня змушалi я не рабiў-бы таго...
      - Чаго?
      - Таго, пра што пытаецеся.
      - Канкрэтна - вы пераводзiлi Корзюкаў праз мяжу?
      - Ну што-ж тут круцiцца - пераводзiў. Але змушаў мяне гэта рабiць пан Кандраценя, што сядзiць во побач.
      Кандраценя нават не зварухнуўся на сваiм месцы.
      - Пра "пана Кандраценю" я ў вас ня пытаюся. З нас хопiць вашага пацьверджаньня. Сядайце!
      Старшыня Калегii зьвярнуўся да iншага члена Калегii, цi ў яго ёсьць якое-небудзь пытаньне да падсуднага. Той запытаўся ў Кандраценi:
      - Вам вядома было, што, перапраўляючы Корзюка праз мяжу, вы ратавалi забойцу?
      - Не.
      - Вы супярэчаце сваiм паказаньням на папярэднiм сьледстве. У пратаколе допыту ад 21 верасьня, падпiсаным вамi, вы пацьвердзiлi факт выкананьня акту забойства Савостам Корзюкам.
      - Я не пацьвердзiў-бы, каб НКВД не прасiла мяне зрабiць гэта.
      - Вы хлусiце, узводзiце паклёп на органы НКВД.
      - Дазвольце ў вас запытаць: хто я сьведка, цi я падсудны? Паводля ўмовы я - сьведка.
      - Адказвайце на пытаньне: Савоста Корзюк забойца цi не?
      - Я ўжо адказаў на вашае пытаньне. Адкажэце вы на маё.
      - Паклiкаць сьведку! - спынiў палемiку старшыня Калегii.
      У салю суду ўвялi суседа Корзюка, таксама хутаранiна, Платона Грамовiча, аброслага шчацiнай да самых вачэй, ад чаго яны блiшчэлi як з нейкага падпольля. Зьдзiўляла, аднак, што ён быў добра апрануты i пры гальштуку.
      - Якiя ў вас доказы таго, што першага сакратара райкома партыi Ленскага застрэлiў Корзюк Савоста? I што аб гэтым забойстве ведаў падсудны Кандраценя?
      - Ведаючы пра антысавецкiя настроi кулака Савосты Корзюка, а больш за ўсё як зацятага працiўнiка калгасаў (ён, каб не забралi ягонага дабра, як у кулака, гатовы быў-бы забiць ня толькi сакратара райкома партыi, а й самога Сталiна), я ўвайшоў з iм, Савостам Корзюкам, у цесныя сувязi, быў ягоным (я йграў гэтую ролю) "саўдзельнiкам", "прыхiльнiкам" усiх ягоных дзiкiх актаў помсты. Не захаваю перад судом - iдэя забойства Ленскага, якi асабiста кiраваў раскулачваньнем Корзюка, належыць нiкому iншаму, як Генадзю Кандраценю. Ён дастаў для Савосты зброю, навучыў яго страляць, распрацаваў ува ўсiх дэталях, з указаньнем часу i месца, усю апэрацыю забойства. Кандраценя абяцаў Савосту Корзюку вялiкую ўзнагароду за выкананьне акцыi i гарантаваў яму абсалютную бясьпеку, пацяшаючы яго, што за iм, Кандраценем, стаiць цэлая партыя - "Саюз вызваленьня Беларусi", якая, з падтрымкай Польшчы, здольная будзе ўзьняць усебеларускае паўстаньне супраць калектывiзацыi. Калектывiзацыя будзе адмененая (Сталiн маўляў ужо б'е адбой у сваiм артыкуле "Головокружение от успехов"). У вынiку ўсяго гэтага Савоста Корзюк, абяцаў Кандраценя, атрымае сваё багацьце назад. I Савоста Корзюк пагадзiўся на забойства, пайшоў на яго i выканаў яго. Седзячы ў засадзе разам з Корзюкам, я быў сьведкам гэтага забойства.
      Кандраценя сядзеў спакойна, нiчым не паказваючы свайго ўзрушэньня, спадзяючыся, што калi яго i судзяць, дык толькi фармальна, для паказу толькi, што - ня можа-ж таго быць - каб Органы не ацанiлi ягоных заслугаў перад iмi.
      - Усё ясна. Неаспрэчныя, важкiя доказы. Паклiкаць наступнага сьведку!
      У залю ўвайшоў чалавек сярэдняга веку ў новенькай форме мiлiцыянэра.
      - Што вам вядома пра забойства Корзюкам сакратара райкома партыi Ленскага? - зьвярнуўся да яго ўжо iншы член Калегii.
      - У мяне ёсьць неаспрэчныя доказы таго, што сакратара застрэлiў Савоста Корзюк.
      - Якiя канкрэтна доказы?
      - Зброя, якой быў забiты сакратар.
      - Больш ясней.
      - Я маю на ўвазе зброю, якой карыстаўся Савоста Корзюк i якой ён страляў у сакратара.
      - Ня можаце больш падрабязна?
      - Пры вобыску на кватэры Рамана Корзюка, сына Савосты, мы знайшлi ў яго два наганы i дзьве гранаты i ў вялiкай колькасьцi савецкiя грошы. Судовая экспэртыза ўстанавiла, што адным з гэтых наганаў быў застрэлены сакратар Ленскi.
      - Як апынулася гэтая зброя на кватэры Корзюка Рамана ў Менску? Забойства-ж мела месца ў Заслаўскiм раёне?
      - Яе перакiнуў туды грамадзянiн Генадзi Кандраценя пасьля ўжытку. На допыце ў нас гэта пацьвердзiла гаспадыня Рамана Корзюка i нават ягоная сяброўка Валя Камоцкая.
      - Падсудны Кандраценя! Пацьвярджаеце вы паказаньнi сьведкi?
      - Я пацьвярджаю ўсё, як i дамовiлiся. Служу да канца. Але прашу не зьвяртацца да мяне, як да падсуднага.
      - Суд разьбярэцца, хто вы. Паклiкаць наступнага сьведку!
      У салю суду ўвайшла Раманава гаспадыня, нясьмелая, згорбленая, у чырвонай хатняга вырабу хустцы, што хавала амаль увесь ейны твар. Калi яна азiрнулася i ўгледзела Рамана, яна спалохалася, ссутулiлася, i гэтае ейнае ўтрапеньне было ацэненае судзьдзямi, як знак таго, што яна не надзейны сьведка.
      - Як вы "обнаружили" зброю ў вашага кватаранта?
      - Як падмятала хату.
      - I заявiлi аб гэтым мiлiцыi?
      - Спачатку я не хацела, але падумала, што Раману можа быць кепска i... сказала. Раман тут нi пры чым.
      - А хто-ж "пры чым"?
      - Я ня ведаю.
      - Вы чулi што-небудзь пра дзядзьку Рамана Корзюка?
      - Заходзiўся да яго нейкi чалавек, але я ня ведаю яго.
      - Вы маглi-б яго пазнаць? Ён тут, сярод нас, - член Калегii паказаў на Кандраценю. - Пазнаеце?
      - Здаецца, ён.
      Кандраценя заўважна для ўсiх заварушыўся на сваiм месцы.
      - Вы свабодны. Паклiкаць наступнага сьведку!
      У салю суду ўвайшла Валя Камоцкая.
      - Вы ведаеце Рамана Корзюка? - запытаўся ў яе старшыня Калегii Карпiк.
      - Ведаю.
      - Былi вы ў яго на кватэры?
      - Была.
      - Добра. У нас да вас такое пытаньне: бачылi вы зброю на кватэры ў Рамана Корзюка?
      - Не. На кватэры ў Корзюка зброi я ня бачыла. Мне яе паказалi толькi ў мiлiцыi.
      - Чаму вы былi затрыманыя мiлiцыяй?
      - Мне тады было няясна, чаму.
      - А цяпер?
      - Цяпер я разумею. Але... магу быць я шчырай... праўдзiвай перад судом? Мяне мучыць усё гэта. Я доўга над гэтым думала... Пашто гэта ўсё штучнае? Зьлеплiваць, калi яно ня лепiцца? Колькi на гэта трацiцца сiлы... жыцьцяў? Чаго можна дасягнуць гэтай выдумкай? Мне сорамна i страшна гаварыць пра гэта. Каму гэта ўсё патрэбна? Няўжо нашай краiне? Хто гэта ўсё робiць?.. Тут я хацела-б сказаць, - Камоцкая зiрнула на Рамана, якi ўвесь час сядзеў, скамянелы, маўклiва, - адно: нi ён, нi я нiколi не належылi да якой-небудзь антысавецкай арганiзацыi. Мая сувязь з iм нiчога ня мае злачыннага. У маiм выпадку органы разабралiся. Хацела-б, каб яны гэта зрабiлi i ў выпадку Рамана Корзюка.
      - Зашмат вы хочаце. Вы свабодны.
      Камоцкая выйшла.
      - Корзюк Раман! (Той усхапiўся.) Вы пацьвярджаеце, што зброя, якой ваш бацька, Савоста Корзюк, застрэлiў кiраўнiка раённай партарганiзацыi, знаходзiлася ў вас, на кватэры ў грамадзянкi Цылi Дзялiбы? - сфармуляваў пытаньне старшыня Калегii Карпiк.
      Замест адказу Раман Корзюк паставiў контрпытаньне:
      - Скажэце, паважаныя судзьдзi, можна з нагана застрэлiць каго-небудзь на адлегласьцi, патрэбнай для таго, каб вас не заўважылi? Мой-жа бацька мусiў хiба цэлiцца, каб яго нiхто ня прыкмецiў, на досыць вялiкай адлегласьцi, з лесу, з засады, калi сакратар iмчаўся на машыне. Хiба ня так?
      Пытаньне Рамана Корзюка было для судзьдзяў такiм нечаканым, але настолькi правамоцным, што яны не адразу маглi апамятавацца. Гэта дало магчымасьць Раману гаварыць далей:
      - Мой бацька нiякi не забойца. Як сын ягоны, я пратэстую супраць зьдзеклiвага суду над iм, наверх яшчэ завочнага. Ня маючы магчымасьцi абаранiць ягоную чалавечую годнасьць (я зьняволены), я крычу на ўвесь сьвет: спынеце гвалт над чалавекам! Мой бацька пайшоў у Польшчу не таму, што ён забойца, баяўся кары, а таму што, вы шылi яму гэтае забойства. Я разумею, нашым слаўным органам - каб iм было што рабiць - трэба было стварыць арганiзацыю з усiмi, патрэбнымi для гэтых органаў атрыбутамi: нацыяналiстычную, тэрарыстычную, шпiёнскую арганiзацыю. I вы яе стварылi, я й сам нявiдочным спосабам уцягнуты ў яе. Шкада, што гэтай арганiзацыi няма на самай справе. Але яна вамi падказана i яна будзе, ня сёньня, дык заўтра.
      Кандраценя, слухаючы Корзюка, радаваўся ў душы стойкасьцяй Корзюка нарэшце, як яму я й казаў, узьняўся-ткi на ўвесь свой рост. Прыйшоў бо-ж ягоны судны дзень.
      - Вашае выступленьне тут, грамадзянiн Корзюк, будзе ўлiчана i залiчана. Будзьце пэўны. Мы зашмат далi вам гаварыць. Але не сьпяшайцеся - да вашай справы мы яшчэ дойдзем!
      Наступiла няпрыемная паўза. Судзьдзi перакiнулiся колькiмi словамi мiж сабой. Выраз iхных аблiччаў, iхныя гэсты сьведчылi аб незадаволенасьцi i нейкай нязгодзе памiж iмi.
      Ды ў хуткай, рашучай наважнасьцi, звонкiм голасам старшыня Спэцыяльнай калегii Вярхоўнага суду БССР Карпiк, нiбы пагражаючы каму, страсянуў магутным голасам, - як выстралам - паветра прасторнай з высокай стольлю салi:
      - Нiякiмi выкрунтасамi ворагу ня ўдасца апраўдаць сябе! Яму ня выкруцiцца з нашых рук!
      Пераходзячы на iншы тон, Карпiк зьвярнуўся да асобы, што сядзела яшчэ неапытаная: