Холi Рот
      ДЫНАСТАМАНIЯ
      - Ну, вось, прыехалi, - сказаў таксiст i з цiкавасцю зiрнуў у мой бок.
      Я вылез з машыны, заплацiў за праезд, прайшоў дзве прыступкi, адчынiў дзверы - i спынiўся. Усё нiяк не мог перавесцi дых i супакоiць тахканне ў грудзях. Акрамя таго, мяне бянтэжыў выгляд будынка. На iм была шыльда "Палiцэйскi ўчастак", але такой мiзэрнасцi я нiколi ў жыццi не бачыў. Потым зразумеў, што мне нiколi не даводзiлася бачыць палiцэйскi ўчастак знутры; усе мае ўяўленнi пра такiя ўстановы бралiся з кнiжак. Можа, на самай справе ўсе палiцэйскiя ўчасткi былi падобны на гэты цесны пакойчык, у якiм толькi i было, што стол i некалькi крэслаў.
      Адзiны чалавек, што знаходзiўся ў пакоi, быў ужо ў гадах, па-хатняму без кiцеля, у акулярах. Седзячы за сталом, ён чытаў газету. Калi я ўвайшоў, ён апусцiў яе, зграбна варухнуў носам, каб апусцiць нiжэй акуляры i, узняўшы бровы, глянуў паверх iх у мой бок. На ўсе тры жэсты спатрэбiлася толькi частка неабходных на гэта намаганняў - i мне варта было б пазайздросцiць такой здольнасцi зберагаць сваю энергiю, калi б не той незайздросны стан, у якiм я знаходзiўся. Я ўспрыняў узнятыя бровы як запытанне i ў якасцi адказу сказаў:
      - Я хачу заявiць пра забойства. Мне здаецца... Вось тут, ведаеце... - Я быў у глыбокiм шоку, але ўсё ж спакваля да мяне дайшло, што тыя блытаныя фразы, якiя я вымаўляў, гучалi не вельмi пераканаўча.
      Чалавек за сталом - на маю думку - палiцэйскi - спытаў:
      - Труп?
      - Не. Прынамсi - не. Яго нiколi не было. Праўда, не зусiм так. Калi дазволiце...
      - У нас звычайна не бывае забойстваў без трупаў. Я маю на ўвазе - у гэтым горадзе. Да таго ж, як правiла, у нас забойствы не здараюцца. Падазрэннi ўзнiкалi, але яны нiколi не спраўджвалiся. Але ж i гарадок вельмi малы. У яго ўсё яшчэ наперадзе.
      - Тут, ведаеце, не да смеху.
      - А я што, жартачкамi займаюся? Ваша прозвiшча?
      Я адкрыў рот, каб сказаць, што не варта марнаваць часу, але потым зразумеў, што нарэшце надышоў час традыцыйных фармальнасцей, i з удзячнасцю пачаў прытрымлiвацца звыклага парадку.
      - Уiльям Дэнтэл.
      Палiцэйскi ўзняў бровы, i я зноў назваў сваё прозвiшча, вымаўляючы кожную лiтару паасобку.
      Ён выцягнуў з шуфляды стала "гросбух" у чорнай вокладцы i, апусцiўшыся нiжэй у крэсле, намацаў недзе ў самым канцы шуфляды шарыкавую асадку. Разгарнуў свой "гросбух" недзе на палове i запiсаў туды маё прозвiшча. Почырк быў размашысты i гэтым самым сведчыў аб шырынi характару, пра што нельга было здагадацца па знешнасцi палiцэйскага.
      - Узрост.
      - Сорак год.
      - Занятак.
      - Камерсант, працую ў кампанii "Сiмсан-Блюэ".
      - Што займаецца цяжкiм машынабудаваннем? У асноўным шахтавымi механiзмамi?
      Я сцвярджальна кiўнуў галавой.
      - Прыехалi, каб сустрэцца з клiентамi на шахтах, цi не так?
      Я зноў кiўнуў галавой.
      - Спынiлiся ў гатэлi "Бентаўн"?
      Гэта быў адзiны гатэль у горадзе. Я сцвярджальна кiўнуў галавой.
      - Калi прыехалi?
      - Сёння, у другой палове дня. У пяць гадзiн. Згодна з дамоўленасцю, мяне прымуць ва ўпраўленнi шахт заўтра ў восем гадзiн ранiцы.
      - У пяць гадзiн. А ў дванаццаць - з Пiцбурга. - Гэта ўжо было не пытанне. - Такiм чынам, вы прабылi тут дзве гадзiны, i вы сведка забойства.
      - Я гэтага не гаварыў.
      - Так, вы гэтага не гаварылi. Наогул сказалi мала што. Можа, пачняце з чаго-небудзь? Хоць бы з таго, каго забiлi?
      - Ну, зразумела, так. Але - гэта здарылася пятнаццаць гадоў назад.
      Палiцэйскi паклаў на стол асадку, зняў акуляры, якiя з'ехалi на кончык носа, склаў газету i нахiлiўся ўперад, абапёршыся на складзеныя на стале рукi. У гэты момант я заўважыў на крэсле за яго спiнай кiцель. Палiцэйскi быў у званнi капiтана.
      - Дык вы лiчыце, што мне не трэба нiкуды спяшацца? Мы - вы i я - не паiмчым пад звон капытоў на абарону законнасцi?
      - Не, мы якраз i павiнны гэта зрабiць. Але я павiнен спачатку ўсё растлумачыць.
      Палiцэйскi затрымаў на мне позiрк, вiдаць, на якую хвiлiну, але яна мне здалася вельмi доўгай. У капiтана ясныя карычневыя вочы, надзвычайна ясныя на чалавека яго гадоў, а яму было, вiдаць, за шэсцьдзесят - так мне здалося спачатку. Ён яшчэ не пачынаў лысець, i галаву ўпрыгожвала шапка шыкоўных, густых сiвых валасоў. Я заўважыў, што ў яго вымаўленнi не чуваць было мясцовага акцэнту, хоць жыхароў мястэчак у гэтым канцы Пенсiльванii часам нават цяжка зразумець.
      - Я начальнiк палiцыi гэтага горада. Мой абавязак - забеспячэнне парадку. Адзiн са шляхоў адпаведнага выканання гэтага абавязку - гэта ашчадныя адносiны да ўласнай энергii, а не марнаванне яе на розных вар'ятаў. Я не прашу прабачэння за такiя словы, таму што вас я не назваў вар'ятам - пакуль што. Праўда, вы на яго i непадобны, хоць гаворыце як самы сапраўдны вар'ят. З другога боку, у "Сiмсан-Блюэ", вiдаць, не трымаюць вар'ятаў. Звычайна. Ёсць што-небудзь у доказ таго, што вы - Уiльям Дэнтэл i што Ўiльям Дэнтэл працуе ў "Сiмсан-Блюэ"?
      - Вядома, - адказаў я. - А як жа.
      Я пачаў выкладаць дакументы, а iх у кiшэнях аказалася значна больш, чым я думаў: вадзiцельскiя правы, вiзiтныя карткi, страхоўка на выпадак шпiталiзацыi, якая праляжала ва ўнутраным клапане партаманета не менш пяцi гадоў, пад ёй аказалася картка сацыяльнага забеспячэння. Дзве крэдытныя карткi. Я зiрнуў на капiтана, але той не падаваў знака, што гэтага дастаткова. Таму я дастаў з унутранай кiшэнi i паказаў тры лiсты. Усе яны былi напiсаны на маё iмя на адрас кампанii "Сiмсан-Блюэ", i ўсе яны мелi дачыненне да камерцыйных заказаў.
      На гэтым я спынiўся.
      Палiцэйскi ўважлiва вывучыў кожную паперу. Праверыў вадзiцельскiя правы, пазiраючы раз-пораз у мой бок, калi чытаў дадзеныя наконт "колеру вачэй, росту, дня нараджэння". Разгарнуўшы зноў свой чорны "гросбух", запiсаў туды мой хатнi адрас. Потым вельмi ўважлiва разгледзеў кожную вiзiтную картку i аддаў iх мне.
      - Ну, добра, мiстэр Дэнтэл, - сказаў ён. - Я паспеў ужо павячэраць. Дык вы хацелi расказаць гiсторыю?
      - Менавiта так, - адказаў я з удзячнасцю. - Яна доўгая, блытаная, i калi вы толькi...
      - Усё роўна расказвайце, калi ласка. - Вочы ў капiтана i былi ясныя. У такiя вочы не цяжка гаварыць праўду.
      Калi вайна закончылася, я, як i многiя iншыя амерыканскiя салдаты, падумаў, што прыйшоў час атрымаць кампенсацыю за страчаныя гады. Мне трэба было вучыцца яшчэ два гады ў тэхнiчным каледжы Карнегi, каб атрымаць дыплом горнага iнжынера, i я быў поўны жадання завяршыць курс. У маiм выпадку гэта было значна лягчэй здзейснiць дзякуючы фiнансавай дапамозе, прадугледжанай мне як удзельнiку вайны. Мае бацькi былi даволi заможныя людзi, але мне ўжо было дваццаць чатыры гады, i я з прыемнасцю ўсведамляў, што не давядзецца iх занадта абцяжарваць.
      Але спачатку... Атрымаўшы дзембельскiя грошы, я падумаў, што наперадзе вакацыi - два тыднi за кожны з шасцi год: чатыры ваенныя i два акупацыйныя. Гэта азначала цэлых тры месяцы.
      - Дзе, - спытаўся Ўiльям Дэнтэл у Ўiльяма Дэнтэла, - самае прыгожае, самае дасканалае i, апрача таго, самае вясёлае месца для адпачынку ў свеце?
      Уiльям Дэнтэл знайшоў адказ на сваё пытанне i апынуўся на Блакiтным беразе Францыi.
      Каны. Красавiк 1947 года. Мне дваццаць чатыры гады. Знаёмствы, мноства знаёмстваў. Горад кiшэў ад былых салдат, якiя, паразважаўшы, зрабiлi тое ж, што i я. Былi там i дзяўчаты - францужанкi, англiчанкi i нават амерыканкi. Што ж датычыцца людзей сталага ўзросту, дык iх было мала. Яны дабiралi тое, чаго ў свой час не хапiла ў жыццi. Але калi старыя, тыя, хто мог сабе гэта дазволiць, прыехалi, каб адагрэць на сонцы састарэлыя косцi i змораныя душы, моладзь, не зважаючы на тое, магла яна сабе дазволiць такую раскошу цi не, прыязджала ў пошуках радасцi, якую ў яе ў свой час адабралi падманам. "Раскоша" была не такая ўжо недасягальная. Прыгожы прыморскi праспект - Бульвар Круазет - амаль цалкам аднавiў свой даваенны шык, але, на жаль, пакуль што не даваенныя цэны.
      Зразумела, назбiралася ў Канах i мноства "п'явак": iгракоў, махляроў, сутэнёраў, пачынаючых мафiёзi i звычайных аферыстаў - яны таксама ў гады пературбацый былi пазбаўлены магчымасцi даць волю сваiм схiльнасцям, трымацца выбранага аднойчы шляху жыцця. I вось яны кiнулiся, як гэта заўсёды робяць людзi такога гатунку, туды, дзе жывецца проста, вольна, у лёгкай эйфарыi, ад якой да неабачлiвасцi - усяго адзiн крок.
      Спачатку была Iрэн. Яна была сама асалода. Потым былi тры iншыя - я ўжо не памятаю iх iмёнаў, - усе яны былi для мяне асалода. На iх месцы з'явiлася Валеры - англiчанка, хоць у яе было такое iмя. Валеры спецыялiзавалася на тым, што проста ляжала на пляжы. З яе фiгурай гэтага было дастаткова.
      I вось з'явiлася Эн.
      За пятнаццаць год не было такога тыдня, каб я не ўспомнiў пра Эн.
      Цяпер я жанаты мужчына. Маю двух сыноў, добрых хлопцаў. Жонка - мiлая, чароўная жанчына, якую я люблю амаль усёй душой. Частка душы назаўсёды засталася з Эн. Усе пятнаццаць год я ўспамiнаў пра яе, i сэрца маё млела, а першыя гады было яшчэ горш - я нават плакаў. Ростам я за метр дзевяноста, дзякуючы перабiтаму носу выгляд у мяне нават крыху пагражальны, мне даўно пайшоў трэцi дзесятак, а я палову начэй аблiваўся слязьмi.
      Спадзяюся, вы прабачыце некаторыя сантыменты - нiяк не магу суладаць з пачуццямi, што ахапiлi мяне. Справа ў тым, што толькi паўтор параджае стэрэатыпы, а паўтараюцца толькi глыбокiя iсцiны. Як i Ўiт'ер*, я хацеў бы сказаць, што ў высновах майго жалю былi тыя самыя сумныя словы: "Гэта магло б адбыцца".
      * Дж.Г.Уiт'ер (1807-1892) - амерыканскi паэт i барацьбiт супраць рабаўладання.
      Быў час, ведаеце, калi я пачынаў думаць пра жанiцьбу з Эн, аднак не фарсiраваў гэтай справы. Я знаходзiў сабе дзесятак апраўданняў - свой малады ўзрост, неабходнасць закончыць каледж, фiнансавае становiшча, атмасферу тых гадоў, - але ўсе гэтыя апраўданнi так i не прынеслi суцяшэння. Увесь час я адчуваў, што не толькi не змог авалодаць асаладой сваёй душы, але праз свой эгаiзм аказаўся вiнаватым, што ўзнiклi прычыны для яе гiбелi. Для забойства...
      Эн занесла ў горад чарговая хваля студэнтаў-медыкаў - як амерыканцаў, так i французаў - з Сарбоны. Кампанiя, з якой яна вандравала, была размаiстая, схiльная да ўсялякiх розыгрышаў i нават крыху iстэрычная; наколькi я разумею, студэнты-медыкi часта бываюць менавiта такiмi, а ў 1947 годзе ўсе iх звычайныя схiльнасцi былi яшчэ больш выразныя.
      Эн нi ў якай меры не нагадвала сваiх спадарожнiкаў. Яна сядзела ў баку ад натоўпу - стройная дзяўчына, на выгляд - амерыканка. У яе была вельмi танклявая фiгура, далiкатныя формы эфектна прыкрываў незвычайны купальнiк срэбныя нiткi па ярка-зялёным полi. Тады яшчэ амаль не чулi, каб вось з такiх парчовых тканiн шылi купальнiкi. На яе твары лунала ледзь прыкметная ўсмешка размова вакол не заслугоўвала большага. Хлопцы абмяркоўвалi, на каго пасадзiць труп. Я вырашыў рызыкнуць.
      - Яны што, з iмi ездзяць?
      - З кiм?
      - З трупамi.
      - Гэта неабходны аксесуар iх жыцця.
      - Але... - i тут я зразумеў, што яна мела на ўвазе не прафесiянальнае жыццё, а iх маладосць.
      - Вы не iх кола? - спытаў я.
      Яна адмоўна пахiтала галавой, прамыя валасы, вельмi проста падстрыжаныя, веерам разляцелiся ў сонечных промнях.
      - Я каля iх, - адказала яна, - а маё кола - гэта, свет добрага старога вольнага мастацтва.
      - Але тады чаму вы каля iх?
      - Мне яны падабаюцца. Акрамя таго, можа, у мяне таксама ёсць якая-небудзь паталогiя?
      - Не паверу. Што з'яўляецца аб'ектам вашых пошукаў? - Тут я павiнен растлумачыць, што гэта просталiнейнае i ў той жа час пытальнае звяртанне да суразмоўцы было маёй манерай у 1947 годзе. У мяне склалася ўражанне, што яно iнтрыгавала дзяўчат. У той час мне бракавала сталасцi, каб зразумець, што пытаннi, якiя датычацца асабiста суразмоўцы, iнтрыгуюць i дзяўчат, i хлопцаў, i мужчын, i жанчын, i старых. А я думаў, што знайшоў новы рэцэпт.
      Аднак у выпадку з Эн гатовыя рэцэпты не падыходзiлi. Праўда - вось што было ў выснове яе ўвагi да мяне. Дзякуючы майму пытанню яна ўпершыню засяродзiла на маёй асобе надзiва пранiклiвы позiрк сваiх вачэй. Яны былi вялiкiя, ясныя, з маленькiмi зрэнкамi. Вочы былi адзiнай яе красой, але яе прывабнасць, заснаваную на кантрасце светлага i цёмнага, яшчэ больш падкрэслiваў загар, а таксама тое, што невыразныя рысы змаглi змясцiцца на худзенькiм тварыку з крыху завостраным падбародкам.
      - Я шукаю мужа.
      Такi адказ асадзiў мяне назад - як псiхiчна, так, вiдаць, i фiзiчна.
      - Гэта нязвыкла? - спытала яна з ледзь прыкметнай усмешкай.
      - Ну, не. Я мяркую, што не. Але...
      - Нязвыкла гаварыць праўду?
      - Ну, так. Я мяркую, што так.
      - Вось у гэтым якраз i рознiца памiж намi, - сказала яна. - Вы мяркуеце пра некаторыя рэчы, а я iх ведаю.
      У словах Эн гучаў рэалiзм i не адчувалася паблажлiвасцi. Яна ўстала вельмi грацыёзна, прычым без штучных намаганняў цi какецтва.
      - Прабачце, - сказала яна i пайшла да кампанii будучых медыкаў.
      Праз некалькi дзён я зноў нечакана сустрэўся з Эн. У вадзе. Гэта здарылася звычайнай ранiцай а палове сёмай на Блакiтным беразе, калi там чыстае неба, цёплае паветра, не вельмi цёплая вада i амаль пусты пляж. Цудоўны час, каб паплаваць.
      Шалёна махаючы рукамi, паказваючы тым самым калi не ўменне, дык фасонiстасць у плаваннi аўстралiйскiм кролем, я нарабiў вакол сябе столькi пены i шуму, што не заўважаў нiчога навокал, нават Эн, якая аказалася зусiм блiзка, пакуль яна не крыкнула:
      - Прывiтанне!
      Эн была за паўтара метра ад мяне, уся мокрая. Ну, канечне, яна наскрозь прамокла, падумаў я сам сабе i зразумеў, што такое ўражанне ўзнiкла таму, што на ёй не было купальнай шапачкi. Гэты раз яна была не такая прывабная падобная больш на мокрую мыш. Але вочы здавалiся яшчэ большымi на маленькiм i вузкiм тварыку.
      - Прывiтанне, - адгукнуўся я i перастаў малацiць рукамi i нагамi па вадзе.
      - Вы, вiдаць, плаваеце? - Гэта быў не камплiмент, а пытанне, шчыра зададзенае.
      Гэта шчырасць прымусiла i мяне быць сумленным.
      - Не зусiм, - прызнаўся я. - Спускаю пару - да буя i назад - амаль толькi на гэта мяне i хапае. - Я паволi перабiраў рукамi ваду, цяжка дыхаючы, дзiвячыся сваiм паводзiнам.
      - Вось як.
      Можа, мой адказ яе расчараваў? Што, калi ў яе вачах я быў героем тыпу Апалона? Я скарыстаў свой рэцэпт i хуценька памяняў напрамак гутаркi.
      - Ну, а вы? Нешта не вiдаць, каб вы вельмi стамiлiся, а адплылi мы даволi далёка.
      - Ну, я наогул не плаваю. Калi сказаць, што зусiм, дык не. Умею неяк трымацца на вадзе, крыху плаваю на баку. Магу даплыць куды захачу, але на гэта часам патрэбна цэлая вечнасць.
      - Ну, што ж, давайце працягнем нашу гутарку i пагаворым пра вечнасць, напорыстасцi ў мяне тады хапала.
      Калi яна выйшла з вады, зноў кiнуўся ў вочы блiскучы зялёна-срэбны купальнiк. (Пазней я зразумеў, што ён у яе быў адзiны.) Намоклая тканiна блiшчэла яшчэ больш.
      - А ваш купальнiк нiшто сабе, - заўважыў я.
      У адказ не пачулася рознай лухты накшталт таго, што "гэта ўсё старое i вынашанае".
      - Ён i павiнен быць нiшто сабе. Яго саткалi мне на замову. Дзеля яго я практычна паўгода эканомiла на адзеннi.
      - Ён прыгожы, але...
      - Але што?
      - Неяк, здаецца, гэта не ваш стыль.
      Яна засмяялася.
      Калi я таго ж дня запрасiў Эн павячэраць, яна спытала:
      - Вы прапаноўваеце павячэраць разам цi запрашаеце павячэраць з вамi?
      Я папярхнуўся i адказаў нязвыкла па-даросламу:
      - Разам, як культурныя людзi.
      - А, - сказала яна з той жа ледзь прыкметнай сумнай усмешкай. - Не забывайце, што я вандрую са студэнтамi-медыкамi. Калi б у iх i былi грошы, яны ўсё роўна не вельмi схiльныя на выдаткi. А ў iх грошай няма, так што пытання не ўзнiкае. Тым не менш прабачце.
      Эн, апранутая ў сукенку "на выхад", выглядала вельмi прыгожа. Яна была падобная на сапраўдную даму. Я перастараўся, выбiраючы рэстаран. Тыя тры месяцы я не мог дазволiць сабе часта хадзiць у рэстаран, але калi шыкануць адзiн раз, дык гэта не павiнна спустошыць бюджэт, разлiчаны на дзевяноста дзён, думаў я... пакуль не ўбачыў рахунку.
      Потым, стараючыся надаць твару абыякавы выгляд i ўсё ж не вельмi весела, палез за партаманетам.
      Эн не манерылася наконт рахунку. Яна, вядома ж, нiколi не манерылася. Уважлiва паглядзеўшы на лiчбу ў рахунку, якi ляжаў да яе дагары, спытала:
      - Ты багаты?
      - Не.
      - Тады гэта жахлiва многа.
      - Ага.
      - Ты не шкадуеш?
      I адразу ж пачуццё жалю знiкла.
      - Не, - адказаў я. - Вячэра была добрая.
      - Табе падабаецца добра жыць. Мне таксама, - сказала яна з сур'ёзным выглядам, кiўнуўшы галавой.
      - Я б нiколi не падумаў, што для цябе гэта мае значэнне.
      - Няўжо? Ну, тады ты зусiм памыляешся. Я хачу жыць добра, а на гэта патрэбны грошы. Таму, - усмiхнулася яна, - я хачу выйсцi замуж.
      - Хочаш выйсцi замуж за грошы? - спытаў я, уражаны яе словамi.
      - Нейкiм чынам - так, - адказала Эн. - Нейкiм чынам.
      Я сустракаўся з ёю кожны дзень i кожны вечар на працягу амаль месяца. Калi дакладна, то на працягу дваццацi шасцi дзён.
      Увесь гэты час мы разважалi, зразумела, пра жыццё. Прынамсi, я. Эн гаварыла мала. Яна слухала i, калi штосьцi яе закранала, часам выказвала сваю думку. Яна заўсёды была шчырая. Альбо здавалася такой. Калi яна не хацела быць шчырай, то папярэджвала пра гэта.
      Калi вы яшчэ не зразумелi самi, то я вам павiнен сказаць, яна была вельмi незвычайная асоба. Вельмi незвычайная як на жанчыну. I надзiва незвычайная як на маладую жанчыну. Яна гаварыла, што думала, i думала, што гаварыла, ведала, што хоча, i старалася простым шляхам гэта самае атрымаць.
      - Цi не марнуеш ты са мной часу, - спытаў я Эн, як мага стараючыся паказаць, што гавару гэта з гумарам, адчуваючы разам з тым нейкае шчымленне i ўсё большую разгубленасць у душы. (Я ўсё-такi мог дазволiць сабе ажанiцца. Нельга сказаць, што гэта было мне раз плюнуць, але бацькi з радасцю паспрыялi б адзiнаму сыну, якi цэлы i здаровы вярнуўся з жудаснай вайны... Я нiколi ёй пра гэта не сказаў.)
      - Мабыць, так, - адказала Эн, не збiўшыся пры гэтым у танцы. Я танцаваў з ёю ў той вечар у "Казiно" ў Монтэ-Карла. Яна выглядала цнатлiвай i невыказна прыгожай у доўгай белай сукенцы.
      - Давай сыдзем з круга.
      Здавалася, яна на нейкi момант здзiвiлася, але нiколькi не збянтэжылася. Грацыёзна, не вiхляючыся, пайшла да нашага столiка.
      Я сеў з такiм грукатам, што ўсё навокал страсянулася, i спытаў:
      - Няўжо ты не верыш у каханне?
      - Канечне, я веру ў каханне.
      Такi адказ мяне здзiвiў.
      - Але тым не менш ты хочаш выйсцi замуж за грошы?
      - Нейкiм чынам так.
      - Таму што ты нiколi не была закаханая?
      - Я была закаханая.
      Мяне адразу ж пачала тачыць рэўнасць.
      - З кiм?
      - Не з кiм, а ў каго. Не забывайце пра граматыку, сэр. У чалавека, не падобнага на цябе, у бедалагу, якi вучыцца на iнжынера. Ён не можа забяспечыць мяне цяпер i нiколi не здолее што-небудзь зарабiць. Ён слабы чалавек, я гэта ведаю, але ён, ну, як бы гэта сказаць, адпавядае. I ўсё ж ён не той, хто можа зарабляць грошы.
      - Я не слабы i магу зарабляць грошы.
      - Ты просiш мяне выйсцi за цябе замуж?
      - Не.
      - Я так i думала, што ты не папросiш. - I разам з тым яна ўсмiхнулася.
      - Ты б не пайшла за мяне замуж, - сказаў я, гуляючы з агнём, якога я баяўся, але, вiдаць, ад якога не мог далёка схавацца, - хаця б таму, што ў мяне такая бандыцкая морда.
      - А, гэта. - Яна не пярэчыла, толькi схiлiла галаву крыху набок i ўважлiва агледзела мяне. Потым сказала: - Гэта прываблiвае мяне.
      - Як наконт таго, што я змагу зарабляць грошы? Няўжо ты мне не верыш?
      - Я веру. Цалкам. Але грошы мне патрэбны цяпер. Мне дваццаць два гады. Я не хачу чакаць яшчэ трынацццаць год. Хачу, каб наступныя трынаццаць год былi поўныя такiх начэй, як гэта - калi весела, калi на мне прыгожае адзенне, калi вакол цудоўныя рэчы.
      - Гэта сукенка прыгожая.
      Твар яе зрабiўся непрыгожым, i я першы раз убачыў яе такой.
      - Гэта сукенка, - сказала яна, - танная i нiкчэмная. Калi яна такой не здаецца, дык толькi таму, што мне дваццаць два гады. Яна б выглядала яшчэ лепей, калi б мне было шаснаццаць. Але калi мне будзе дваццаць шэсць, дваццаць сем, я ўжо не змагу выкруцiцца з такiмi таннымi трантамi. Я не прыгажуня, а магла б ёю быць. Дзякуючы грашам. Толькi iм.
      Гэта быў якраз той момант, калi яна выглядала вельмi непрыгожай.
      - Трынаццаць год, - сказаў я. - Чаму трынаццаць год? Трынаццаць i дваццаць два - што, узрост трыццаць пяць год азначае для цябе нешта асаблiвае?
      Эн усмiхнулася i адразу папрыгажэла.
      - Азначае што-небудзь? - перапытала яна лагодна - Так, мой даражэнькi Бiл, ён нешта азначае. У трыццаць пяць я атрымаю ў спадчыну маёмасць майго бацькi. Вельмi значную. Зраблюся даволi багатай. У трыццаць пяць. Ён пакiнуў пасля смерцi вельмi дакладна абумоўленае завяшчанне - тады мне было сем год. Яго аргументам было тое што ўсе жанчыны - легкадумныя, пустыя, бязглуздыя. Гэта каб са мной не жанiлiся дзеля грошай. Але калi ў трыццаць пяць я ўсё яшчэ не буду замужам, то, можа было б лепш, каб са мной жанiлiся дзеля грошай. Нельга дараваць бацьку за яго завяшчанне, але прычыны зразумець не цяжка. Мая мацi была легкадумная i пустая. Яна збегла з другiм мужчынам. Бацька перажыў мацi, але нiколi не дараваў ёй i нiколi не дараваў мне. Ён пажадаў, каб суд апекаваўся мною, i прасiў у пасмяротным пасланнi, каб я выхоўвалася "ў сцiпласцi". На справе гэта азначала - у беднасцi. На маю думку, бацькава воля выконвалася дакладна. Калi б ён аказаўся тут, каб пацiкавiцца, як iдуць справы, ён бы, вiдаць, адчуў, што апекуны перастаралiся. - Яна нейкi час памаўчала. - Можа, ён не ведаў або не разумеў, якую жудасную рэч рабiў, што тварыў. Можа, ён сапраўды не ведаў?
      Эн глыбока ўздыхнула. Потым пачала гаварыць зноў:
      - Я не люблю гаварыць пра гэта. Я сама здзiўляюся, што гавару пра гэта. Але ты - добры хлопец. Бачыш, я хачу мець сям'ю, хачу дзяцей, але я не хачу ўвесь час выкручвацца наконт грошай i адносiцца да сваiх дзяцей так, як мой бацька адносiўся да мяне, без усялякай на гэта патрэбы. I нават болей чым дзецям, я хачу належаць каму-небудзь, да каго-небудзь, быць часткай сям'i. Гэта таксама лёгка зразумець, бо ўсё гэта ў межах нармальнай псiхалогii, той самай дафрэйдаўскай псiхалогii. Я была адна, заўсёды адна. Я адчуваю патрэбу належаць да чагосьцi ў сэнсе... - яна змоўкла i потым сказала амаль з адчаем: - Да дынастыi.
      - Дынастыi? - усмiхнуўся я. - Паслухай, Эн, я быў з табой не да канца шчыры.
      - Так? - адказала яна ў разгубленасцi, ачуўшыся ад ахапiўшых яе думак i цяпер намагаючыся ўспомнiць, хто такi Ўiльям Дэнтэл. - Вось як? - перапытала яна.
      - Ну, не зусiм так. Гэта праўда, што я бедны, але паслухай, на самай справе я магу iм i не быць. Мае бацькi - даволi заможныя людзi. I яны дапамаглi б мне. Ахвотна. Да таго часу, пакуль я змагу зарабляць гэтыя грошы, а я ведаю, што змагу.
      - А, - нарэшце яна ўсвядомiла маю прысутнасць i ўспомнiла, хто я такi. Але яе рэакцыя была не тая, якую я чакаў. Яе звычайна такiя ясныя вочы заслала смуга, а маленькiя зрэнкi зрабiлiся яшчэ меншымi. Потым яна пахiтала галавой, не таму, каб даць адмоўны адказ мне, я верыў, што не, але ў адказ на нейкую думку, на нейкае сваё ўяўленне.
      - Ведаеш, ты вельмi добры хлопец, Бiл, - сказала Эн. - Занадта добры, у нейкiм сэнсе.
      Яна перавяла позiрк з майго твару i глядзела на некага паверх маёй галавы.
      - Хто гэта?
      - Каго ты маеш на ўвазе?
      - Вунь той, прыгожы мужчына, што каля бара?
      - А, гэты. - I я расказаў ёй пра незнаёмца.
      Поль, - ну не памятаю яго прозвiшча, вiдаць, таму, што яго заўсёды клiкалi "Барон". Звычайна гаварылi "Поль", "Барон" альбо "Барон Поль". Бясспрэчна, ён быў прыгожы, хоць i па-тэатральнаму, з тых, што занадта прыгожыя, каб iм верыць, а для недаверу ёсць падставы.
      Яго мацi была каралевай нейкай маленькай балканскай краiны - я забыўся якой. Яна была самая сапраўдная каралева, з самых сапраўдных Бурбонаў. Бацька ж быў садоўнiк. I, як гаварылi з усмешкай, не галоўны садоўнiк. У сувязi з гэтым пераказвалiся жартачкi наконт палюбоўнiка ледзi Чатэрлей. Маленькая краiна пайшла прахам, i Поль, як i бацька, нiколi, як бы мовiць, не вылез з гразi. Ён зарабляў сабе на жыццё, калi можна назваць яго занятак заробкам, тым, што адкрыта i не тоячыся задавальняў пажаданнi дам.
      У яго адкрытасцi было нешта такое, што раззбройвала. На маё здзiўленне i нават крыху сорам, а таксама насуперак атрыманаму выхаванню, я нават адчуваў да яго сiмпатыю.
      - Я даўно хацеў табе сказаць: "Не будзь занадта адкрытая", i вось нарэшце, Эн, ты дала мне такую магчымасць. Не будзь такая адкрытая. Ён самы сапраўдны жыгало. Каторы раз ты мяне здзiўляеш. Я нешта не заўважаў, каб ты звяртала ўвагу на iншых мужчын. У цябе ж добрыя манеры. - Я ўхмыльнуўся. - Звычайна.
      Яна не адводзiла вачэй ад Барона, i ўхмылка знiкла з майго твару.
      - Звычайна, - паўтарыў я крыху пагрозлiва. - Але павiнен прызнаць, што ён надзiва прыгожы.
      - Так, - яна сцвярджальна кiўнула галавой. - Але перш за ўсё ён дзiвосны тым, што выглядае якраз на таго, якi ён ёсць на самай справе. Нават вопраткай. Вось гэта i прымусiла мяне спытаць пра яго. Я нiколi не бачыла самага сапраўднага жыгало раней. Ты знаёмы з iм?
      - Так, як i ўсе. Крыху.
      - Пазнаём мяне з iм, калi ласка.
      Эн паспела растлумачыць сваю цiкаўнасць. Яна здалася мне бясшкоднай. Я прывёў Поля да нашага столiка i пазнаёмiў iх.
      Праз два тыднi яна выйшла за яго замуж. Я не бачыўся з ёй на працягу тых двух тыдняў, хiба толькi на адлегласцi. I ўвесь час паўтараў сам сабе: "Дынастыя". Гэта смешнае, недарэчнае слова, якiм яна растлумачыла сваё iмкненне ў жыццi, - вырашыў я, - якраз i было менавiта тое, што вабiла яе да чалавека, якi, згодна з яе прызнаннем, быў тыповы прадстаўнiк вульгарных нiзоў.
      I ўсё ж яна выйшла за яго замуж.
      Праз тыдзень пасля шлюбу яны паплылi ў мора на невялiкай лодцы, i назад ён вярнуўся адзiн.
      Праз два днi пасля гэтага яго арыштавалi. Студэнты-медыкi ўзнялi шум, i палiцыя - якая хоць i вельмi неахвотна звязвалася з амерыканцамi, а з iмi асацыiравалася ўжо само iмя Эн, i была вельмi заклапочаная тым, каб Каны аднавiлi сваю рэпутацыю сусветнага цэнтра забаў i каб пра гэты горад не распаўсюдзiлася нiякая слава, акрамя самай добрай, вельмi клапацiлася аб тым, каб запэўнiць кожнага, што такiя тыпы, як Поль, нiколi, заўважце, нiколi не ступяць нагой у iх рай, - гэта самая палiцыя вымушана была саступiць i арыштаваць яго.
      Потым, паколькi ён быў неверагодна бездапаможны, палiцыi не заставалася нiчога iншага, як перадаць справу ў суд. На пытанне аб тым, куды знiкла жонка, ён адказаў:
      - Яна вылезла з лодкi i паплыла. - Так ён i паўтараў увесь час гэта глупства. I гэта ўсё, што ён мог сказаць у сваю абарону.
      Пасля размовы са мной супрацоўнiкi следчых органаў папрасiлi не ў якасцi афiцыйнага загаду, а ў якасцi паслугi застацца, каб прыняць удзел у слуханнi справы ў судзе. Вiдаць, яны думалi, што я змагу iм дапамагчы. Я ж гэтага не разумеў, пакуль не пачаўся суд. I вось тады я ўбачыў, наколькi карысным я аказаўся, вельмi карысным.
      Суд прысяжных засядаў не больш двух месяцаў. Потым судовыя пасяджэннi перанеслi ў другое месца ўзмор'я, у Нiцу - цэнтр дэпартамента Прыморскiя Альпы.
      Так што мае тры iдылiчныя месяцы на казачнай Рыўеры аказалiся пяццю горкiмi...
      У зале французскага суда надзiва цяжка арыентавацца. Мне давялося вельмi доўга шукаць сваё месца i спатрэбiлася шмат часу, каб разгледзець сярод прысутных абвiнавачанага; яшчэ больш часу спатрэбiлася, каб прызвычаiцца да факта, што ён лiчыўся вiнаватым, пакуль не зможа даказаць адваротнае.
      Калi ж я нарэшце да гэтага прызвычаiўся, адчуў вялiкае задавальненне.
      Паказаннi былi абсалютна знiшчальныя. Усе да аднаго, у тым лiку i самога Барона. Да таго ж, нi кроплi не засталося ад яго годнасцi - i не толькi таму, што шмат што кампраметавала яго, але i сам ён надзiва ўдала прыклаў руку да сваёй дыскрэдытацыi ў час судовага разбору. Так, напрыклад, усплыў факт яго незаконнароджання. Усе гэта, зразумела, ведалi, але гаварылi пра гэта толькi шэптам, ды i пашпарт, што ён меў пры сабе, рабiў гiсторыю яшчэ больш заблытанай.
      Узнiкла пытанне i наконт яго ўзросту. Калi знiкла тая маленькая балканская краiна? У 1915 годзе. Колькi год яму было тады? Кароткiя гiстарычныя звесткi, сабраныя разам, вымусiлi яго сказаць праўду: яму было тады пятнаццаць. Такiм чынам яго пашпарт быў падроблены; чалавеку, якому на выгляд было трыццаць чатыры, а па ўласным прызнаннi трыццаць сем, на самай справе мiнула сорак сем год - а гэта прызнанне для яго мела большае значэнне, чым для iншых людзей. Маладжавасць - галоўная акцыя пры яго занятку.
      Але ж чаму ён ажанiўся з гэтай дваццацiдвухгадовай дзяўчынай? Ён надзвычайна ўразiў усiх прызнаннем праўды: ён ажанiўся з ёю дзеля грошай. А значыць, ён не ведаў, што яна зможа атрымаць грошы толькi праз трынаццаць год? - з'едлiва заўважыў пракурор (ён наогул быў схiльны да з'едлiвасцi), - тады, калi ваш узрост наблiзiўся б да шасцiдзесяцi год.
      - Яна мне пра гэта не казала.
      Памятаю, як бездапаможна ўздыхнуў адвакат.
      - Значыць, вы ажанiлiся з ёю дзеля грошай, потым даведалiся, што не атрымаеце iх раней, чым праз трынаццаць год, i таму вырашылi атрымаць iх у якасцi спадчыны?
      - Я ажанiўся з ёю таму, што яна папрасiла мяне аб гэтым, таму што яна была прыемная асоба i таму што яна была багатая. Да таго часу, як я апынуўся ў гэтай зале суда, я не ведаў нiчога наконт гэтых "трынаццацi год". Яна сказала, што загадала перавесцi грошы, але французскiя банкi вельмi марудныя. А яны на самай справе марудныя. Прайшоў толькi тыдзень пасля шлюбу.
      - Тыдзень. Толькi тыдзень, - сказаў пракурор, паволi i горка, i сеў на месца.
      Нарэшце мяне правялi да месца, дзе я павiнен быў выступаць як сведка. Я стаяў за стойкай, абапiраючыся аб парэнчу, трасучыся ад пачуцця болю, страты i раз'юшанасцi. Цi патрэбны мне быў перакладчык? Мяне аб гэтым спыталi, i я сказаў - не, хоць маё веданне французскай мовы было, па праўдзе кажучы, недастатковае. Але я не хацеў, каб памiж мной i помстай iснавала б хоць якая-небудзь заслона.
      Галоўная каштоўнасць, якую я ўяўляў для следства, была, як я потым зразумеў, у тых гарачых пачуццях кахання i жалю, што мучылi мяне. Маiмi вачыма суддзi бачылi, якая простая, якая шчырая, якая маладая, якая жыццялюбiвая яна была.
      Яны атрымалi таксама некаторыя факты.
      - Вы плавалi разам з баранэсай?
      - Часта.
      - Яна добра плавала?
      - Не. Вельмi дрэнна.
      - Вы абмяркоўвалi з баранэсай пытаннi, звязаныя з грашыма?
      - Абмяркоўвалi.
      - Гаварыла яна што-небудзь такое, што наводзiла б на думку пра валоданне ёю спадчынай? Значным багаццем - банкаўскiмi рахункамi, акцыямi, аблiгацыямi i гэтак далей - усiм тым, што тут было пералiчана i скарыстана ў якасцi доказаў?
      - Не.
      - Гаварыла яна што-небудзь адваротнае?
      - Яна расказала мне адкрыта i падрабязна, што не можа крануць нават частку сваiх грошай да таго, як ёй споўнiцца трыццаць пяць год.
      - I вы былi з ёю ў адносiнах, падобных на тыя, якiя меў пазней абвiнавачаны? Гэта значыць памiж вамi паўставала пытанне аб шлюбе?
      - Так, такое пытанне паўставала. Менавiта тады яна растлумачыла, што ў яе мала што ёсць, што жыла яна "ў беднасцi" - менавiта гэта слова яна ўжыла.
      Абаронца ўступiў са мной у кароткi дыялог, якi яго засмуцiў.
      - Вы сказалi, што плавалi разам з нябожчыцай?
      - Але.
      - Ну, значыць, яна ўсё-такi ўмела плаваць, цi не так?
      - Безумоўна. Яна плавала, як толькi што народжаны пудзель: напалову на спiне, махаючы адной лапай.
      - Меней рыторыкi, месьё Дэнтэл, i болей фактаў.
      - Гэта i ёсць факт.
      - Яшчэ адным фактам з'яўляецца тое, што вы абмяркоўвалi пытанне шлюбу з мадам?
      - Гаворка пра гэта iшла.
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - Тое, пра што я гаварыў.
      - Па-французску гэта нi аб чым не гаворыць. Я сфармулюю гэта так: вы прапанавалi ёй выйсцi за вас замуж, яна адмовiла, потым яна вырашыла выйсцi замуж за iншага мужчыну, куды больш прыгожага. Можа, яна менавiта гэта вам i сказала, таму вы i не адчуваеце спагады да абвiнавачанага?
      - Фактычна я не прапаноўваў ёй выйсцi за мяне замуж, i таму яна мне не адмаўляла. Думаю, калi б я прапанаваў, яна б, можа, i згадзiлася. I адзiны каментарый, якi я чуў ад яе пра чалавека, за якога яна выйшла замуж, дык гэта тое, што ён выглядае як сапраўдны жыгало.
      Абаронца раптоўна вызвалiў мяне ад далейшых паказанняў.
      У адвакатаў Поля заставалася ўсяго некалькi вартых жалю аргументаў i адзiн важкi доказ.
      Спачатку яны патрабавалi скарыстаць аргумент, згодна з якiм маёмасць Эн не належала ёй паводле завяшчання, бо бацька абмежаваў яе правы. У выпадку яе смерцi, напомнiлi яны суду, грошы павiнны былi адысцi нейкай жанчыне ў Штатах, што даводзiлася Эн далёкай раднёй. (Завяшчанне манатонна прачыталi ўголас i потым гэтак жа манатонна пераклалi. Я з горыччу заўважыў, што тая жанчына ў Штатах аказалася прамой спадчынiцай. Альбо ёй было даўно за трыццаць пяць, альбо негатывiзм бацькi Эн на яе не распаўсюджваўся.) Дык вось, сказаў абаронца, якi мужчына пойдзе на забойства, не паклапацiўшыся нават даведацца пра тое, цi атрымае ён спадчыну? I адказ быў занадта вiдавочны, каб яго можна было пазбегнуць: Поль, паводле агульнага прызнання, жанiўся дзеля грошай, якiя не змог бы атрымаць, i нават не паклапацiўся пра гэта даведацца. Ён - проста дурань.
      Хто будзе кiдаць чалавека за борт, а потым казаць, што яна паплыла?.. Ён проста дурань.
      - Ну добра, - было сказана, - дзе ж цела?
      Гэта якраз i выклiкала звычайную мiтусню. Паняццем corpus delicti* карыстаюцца часта, але яно нiколi не было па-сапраўднаму вызначана.
      * Склад злачынства, рэчавыя доказы (лац.).
      Людзей прызнавалi вiнаватымi ў забойстве, хоць труп так i не быў прад'яўлены ў якасцi доказу; ва ўсякiм разе, сам тэрмiн разумеецца памылкова. Corpus delicti як прававы тэрмiн не азначае фiзiчнага цела ахвяры забойцы. Гэта паняцце азначае iстотныя факты, неабходныя для ўчынення забойства.
      Абвiнаваўчы бок заяўляў, што спачатку яму было вядома менавiта гэта, а потым i iншае.
      Але спрэчкi пра гэта хутка скончылiся, бо ўсярэдзiне працэса аб'явiлася частка трупа.
      Пасля гэтага медыкi пачалi фланiраваць да месца, дзе давалiся паказаннi, i назад. Тыя, каго вызывалi адвакаты, гаварылi, што цела было пазбаўлена жыцця занадта даўно, каб быць трупам баранэсы. Тыя ж, каго выклiкаў абвiнаваўчы бок, гаварылi, што труп занадта доўга быў у вадзе, каб можна было сказаць, колькi часу цела было мёртвым.
      Абвiнаваўчы бок, акрамя таго, падкрэслiў той факт, што на няшчасных рэштках цела былi знойдзены шматкi купальнiка Эн. I нiхто - нi абаронцы, нi абвiнаваўца, нi Поль, нi я - не адмаўлялi, што кавалак серабрыста-зялёнай тканiны быў часткай купальнiка Эн.
      Барона Поля павесiлi.
      Начальнiк палiцыi кiўнуў у мой бок.
      - А вы паехалi дадому, - сказаў ён, - i потым ажанiлiся, у вас нарадзiлiся два сыны, а вы ўсё не маглi забыць дзяўчыну ў зялёным купальнiку з яснымi вачыма. Вельмi цiкавая гiсторыя, мiстэр Дэнтэл. Сумная. Але - прабачце - ну дык i што?
      - А тое, - сказаў я, - што гадзiну назад, калi я iшоў з гэтэля да таго месца каля дарогi, дзе падаюць смажанае на вуголлi мяса...
      - Шынок "Пралеска". У Доўгiм завулку.
      - Так. Па дарозе якраз там, дзе канец галоўнай вулiцы i дзе два святлафоры, побач са мной спынiўся на чырвонае святло цёмна-фiялетавы "мерседэс-бенц" з шафёрам за рулём.
      - Я ведаю гэту машыну, - кiўнуў галавой палiцэйскi. - Натуральна, бо гэта адзiная такая ў горадзе. Належыць уладальнiкам фабрыкi.
      Чаму ж ён тады не ўдакладнiў назвы галоўнай вулiцы, падумаў я, губляючы цярпенне, калi ён такi ненажэрны на падрабязнасцi? Але...
      - Уладальнiкам фабрыкi? - перапытаў я. - Я маю з ёю справы шмат год, але нiколi не думаў, што ёю "ўладаюць". Яна ж такая вялiкая - сапраўдны монстр. Хiба гэта не акцыянерная кампанiя?
      - Не-а. Сямейнае ўладанне. Але ўладальнiк - не адмiнiстратар па складзе характару. Яны больш падарожнiчаюць. Тут бываюць рэдка. Адны гавораць, што ён добры гаспадар, другiя ж - што проста дрэнны камерсант, але дастаткова разумны, каб ведаць гэта... Ну, як я сказаў, а што?
      - Тое, што на заднiм сядзеннi цёмна-фiялетавай машыны сядзела Эн.
      Шэф выпрастаўся, зняўшы цяжар тулава з локцяў.
      - Вы, - вымавiў ён паволi, - вар'ят. Хутчэй за ўсё жанчына, што сядзела ззаду, была мiсiс Фраўнфелд.
      - Гэта была Эн. Карычневыя валасы пакрылiся серабром - не па гадах, але калi колер i штучны, яны вельмi прыгожыя. Яна вельмi прыгожая i вельмi халодная.
      Палiцэйскi па-ранейшаму глядзеў на мяне як на поўнага вар'ята.
      - Трыццаць пяць? Трыццаць шэсць? - спытаў ён.
      - Ёй цяпер трыццаць сем, але выглядае на больш.
      - Мiсiс Фраўнфелд падобна на жанчыну, якая "добра захавалася". Дзiўна, бо яна даволi маладая.
      - Фраўнфелд?
      - Я ж вам сказаў.
      - Фраўнфелд. Чакайце. - Я нахмурыў бровы i раптам успомнiў. - Гэта было прозвiшча яе далёкай кузiны. Яго ўспамiналi ў судзе. Гэта было прозвiшча далёкай кузiны, якая атрымала спадчыну. Але ж - гэта была жанчына.
      - Яго iмя Марыён.
      - Ага. Дык вось яно што.
      - Я сказаў нешта смешнае, мiстэр Дэнтэл?
      - Я ўсмiхнуўся? Ну, што ж, гэта залежыць ад таго, якiм пачуццём гумару чалавек валодае. Я якраз пытаўся ў сябе, цi не ўзяла Эн гэта падобнае на жаночае iмя ў свой старанны разлiк, i вырашыў, што гэта было немагчыма. Таму што я таксама ўспомнiў той незвычайны, але не вельмi падыходзячы купальнiк. Адзiная рэч, што я бачыў на ёй, каштоўнасць якой не была заменшана. "Дзеля яго эканомiла на адзеннi некалькi месяцаў", - сказала яна мне.
      Палiцэйскi ўтаропiўся ў мяне на цэлую хвiлiну - адну доўгую хвiлiну.
      - Вы ўпэўнены, мiстэр Дэнтэл? - спытаў ён.
      - Абсалютна ўпэўнены. Пастарэла, стала больш халоднай, прыгажэйшай. Тыя самыя вочы.
      - Я звярнуў увагу на вочы мiсiс Фраўнфелд на адным дабрачынным мерапрыемстве, - сказаў паволi палiцэйскi. - Калi яна падавала мне кубак пуншу, яна была вельмi чароўная, вельмi прыемная. Але тады я падумаў, што мiсiс Фраўнфелд магла быць пад наркотыкам.
      - Не думаю. Проста зацыкленая сваёй мэтанакiраванасцю. Можа, гэта i лухта з боку гледжання медыцыны, але я заўсёды так лiчыў.
      Палiцэйскi зiрнуў на гадзiннiк, што вiсеў за маёй спiнай. На тэлефон на стале. Потым глянуў на мяне.
      - Нiчога, каб яго чорт узяў, не ведаем мы пра гэтых Фраўнфелдаў, - сказаў палiцэйскi суха. - Вiдаць, таму, што ў горадзе няма iм роўнi па сацыяльным статусе. Ходзяць чуткi - упэўнены, што гэта бабскiя плёткi, - што яна - вартая таго, чаго яна вартая, як бы сказала мая мацi. Жыве сваiм жыццём, як кажуць жанчыны. Не паважае мужа. Але ж ён - не моцны мужчына. Слабы падбародак. Завостраны. Адзiнае, што я ведаю напэўна, - ён горны iнжынер. Як i вы.
      - Як я i як чалавек, якога яна любiла, - не камерсант i не багаты, ён быў слабы, але, як бы сказаць, адпавядаў ёй. Мае востры падбародак, так? Як яго жонка i кузiна? Значыць... "Дынастыя", - сказала яна. Можа, у яе бы думка, што калi яна выйдзе замуж за адзiнага сваяка, створыць нешта накшталт дынастыi, i грошы застануцца ў сям'i.
      Рука палiцэйскага паволi пацягнулася да тэлефона, лягла на апарат i засталася там нерухомай.
      - Не толькi яе, але i яго, - сказаў ён, вiдаць, сам сабе. - Саўдзельнiк... Значыць, вы сказалi наступнае: яна не магла атрымаць спадчыну на працягу трынаццацi год. Але калi б яна "памерла", яе кузен - чалавек, якога яна любiла, - атрымаў бы спадчыну. Такiм чынам, яна арганiзуе "сваё забойства", кузен атрымлiвае спадчыну, яна выходзiць за яго замуж i адразу ж атрымлiвае грошы... Трэба праверыць дэталi, пацвердзiць тое-сёе - завяшчаннi, пасведчаннi аб нараджэннi, аб шлюбе, тую частку трупа ў шматках ад зялёнага купальнiка. I, - ён глянуў на мяне, - нетаропкасць, упэўненасць, маўчанне - пакуль мы не забяспечым дакладнасцi. Вы далучыцеся да мяне ў забеспячэннi гэтых засцярог, мiстэр Дэнтэл?
      - Так.
      - Пракурор штата, - сказаў ён задумлiва, - занадта высока для мяне. - Ён па-ранейшаму трымаў руку на тэлефоне, разважаючы аб нечым. - Вы прыедзеце, калi спатрэбiцеся нам, мiстэр Дэнтэл?
      - Я буду чакаць тут.
      Мне здалося, што палiцэйскi сумняваецца.
      - Не менш двух тыдняў. А можа, i намнога больш.
      - Я чакаў на Блакiтным беразе два месяцы.
      Ён глянуў на мяне з цiкавасцю.
      - Вы адчуваеце неабходнасць адпомсцiць?
      "Цi так?" - падумаў я i паволi сказаў:
      - Усё менш з кожнай хвiлiнай. Спачатку мне зрабiлася шкада тых тыдняў агонii, ад якiх пакутаваў малады Ўiльям Дэнтэл, а потым многiх год з iх начамi, поўнымi болю i жалю. Але цяпер я думаю толькi пра звычайную справядлiвасць. Я лiчу, што мы павiнны зрабiць гэта, каб перамагла справядлiвасць. Дзеля Поля. Як я гаварыў Эн, ён быў сапраўды сiмпатычным хлопцам i чэсным, згодна з яго магчымасцямi.
      - Гм. Ну, ведаеце, яна таксама. I я думаю, што вы маглi б таксама адчуваць у нейкай меры ўдзячнасць.
      - За што?
      - Нягледзячы на тое, што ваш твар мог бы зрабiць адпаведнае ўражанне на прысяжных, вашы бацькi былi неадпаведна заможныя. У вас не хапала матывацыi забiць яе, а матывацыя да яе забойства была адна з умоў шлюбу.
      Ён прасачыў, як мой твар асвяцiла здагадка, усмiхнуўся, а потым перайшоў на з'едлiвы тон.
      - Цi жадаеце вы, мiстэр Дэнтэл, афiцыяльна заявiць, што вы лiчыце: забойства было здзейснена над адным баронам Полем - мы павiнны даведацца яго прозвiшча - што забойства было здзейснена ў адносiнах аднаго барона Поля iмярэка, у горадзе Каны, у Францыi, у адна тысяча дзевяцьсот сорак сёмым годзе?
      - Так.
      Палiцэйскi ўзяў слухаўку.
      Пераклад: Уладзiмiр Шчасны