- Усе там, ззаду? - загаманiў моцна Махорка. - Не аставацца...
      Прагалам пайшлi адгалоскi.
      - Не спi, сын... - Алёша пачуў, як яго клiкнула Наста, i падумаў, што яму вунь як хочацца спаць. Не служаць нi рукi, нi ногi - нават языком не кранеш.
      Конь, iдучы, усё яшчэ скуб траву ля дарогi, i Алёша падумаў, што хочацца есцi, не праходзiць голад.
      Яны праехалi дарогай - уехалi ў самы прагал i зноў сталi. Боганчыка зусiм схаваў з вачэй туман, i невядома было, што робiцца ўперадзе. Зноў злезла з воза Наста - iшла да яго, Алёшавых, калёс, кiнуўшы аднаго Буланчыка.
      - Зноў наперадзе нешта, сын... - зашаптала яна. - Так бы не сталi. Не спi, глядзi... Помнi, што я сказала...
      Тады Насту клiкнулi. Махорка, мусiць.
      - Нехта стогне там, уперадзе... Не спi, сын... - Яна кiнула ў яго на возе на мяхах дубец, якiм паганяла яшчэ ля ракi Буланчыка, калi той не хацеў iсцi ў ваду, i пакраталася наперад, мiнаючы Януковы калёсы. Янук замычаў, мусiць, спрасоння, лежачы на мяхах, i зноў стала цiха, нават не храплi конi. Было чуваць, як iдзе дарогай Наста: дуг, дуг. Калi Наста схавалася за Танiнымi калясьмi, Алёшу хапiла стужа. Ён ссунуўся з мяхоў на дарогу i дагнаў Насту ўжо ля Махоркавых калёс. Махоркi на возе не было, не было i ля каня. Не вiдаць было нiдзе i Боганчыка.
      Ужо ля Боганчыкавых калёс Алёша згледзеў, як, сышоўшы з дарогi, у прагале стаяць мужчыны. Двое - Махорка з Боганчыкам. Панок быў ззаду, воддаль - прыхiнуўся да сасны, як прыкарэў.
      Яны падышлi з Настай да Панка.
      - Скажы ты... - загаварыў Махорка да Насты, сцiха, як шаптаў. - Не магло ж нам здацца... I мне i Iвану... Чалавек стогне.
      - Дзе чалавек? - Наста зайшла iм наперад i, натапырыўшыся, глядзела ў прагал.
      - Ды тут недзе недалёка... - паказаў Махорка рукой, усё роўна што сабе пад ногi. - Я ўжо i клiкаў... Стагнаў быў, пасля сцiх.
      - I я, Наста, чуў. Аж з калёс, едучы, - кашлянуў Панок.
      - Якi тут у чорта чалавек... Маюць жа вушы... - загаманiў быў моцна Боганчык.
      - Цiш... Сам жа чуў... - шыкаў на яго Махорка.
      - Што вы ўсё шыкаеце... Стогне, стогне... Дзяўчына на возе стогне. Ехаць трэба, калi што думаем. Ну i людзi...
      - Адыдзi... - Махорка махнуў быў на Боганчыка рукой.
      Усе тады як ураслi ў зямлю.
      Нiчога не было чуваць.
      Выплыў з-за лесу месяц i вiсеў цяпер ля цёмнай, што конь з нагамi i галавой, хмары. Павiднела. У тумане была знаць уперадзе дарога - iшла прагалам - i было вiдаць, як на моху ля ног ляжаць леташнiя белыя сасновыя шышкi.
      Пасля далёка ў прагале, на балоце, мусiць, закрычала патрывожаная кнiгаўка. Кнiгавак, вiдаць, было многа, бо адна не спраўлялася б так часта крычаць. Турчалi жабы, моцна, на ўвесь лес - аж iшлi адгалоскi...
      Алёша доўга глядзеў у прагал - у вачах ужо зрабiлася аж два месяцы: адзiн адбягаўся ад другога i кацiўся па небе да самага лесу.
      На зямлю, на голую дарогу, ад сосен падаў цень, шырокi, разгаты, i ляжаў, як на чыстым абрусе.
      Алёша пачуў, што холадна ў ногi. Пасля стала холадна за плячыма.
      - Паедзем... Дзяўчына на возе стогне. Агнём бы яно ўсё пайшло ад маёй галавы... - вылаяўся быў Боганчык i ступiў да Махоркi - невядома чаго.
      - Што затросся, як спалiржаваны? А калi чалавек там? - крутнуўся да яго Махорка.
      - Чалаве-е-к... - перадражнiў Махорку Боганчык.
      - Дык што? Мiнаць чалавека? Чалавека я нiколi не мiнаў... - Махорка адразу тады ўзлаваўся... Лапаў за кiшэнi ў штанах, як чаго там не знаходзячы.
      - Не мiнаў... А дзе дзенеш, падабраўшы? Хоць тата з таго свету - дзе дзенеш? Сваiх поўныя калёсы. I хворых i здаровых. Стогнуць. Дзяўчына вун...
      - Вiш, бацька знайшоўся. Горлам браць... Не крычы. Чалавек стогне. У сасоннiку, мусiць, - паказаў Махорка раптам зноў рукой у прагал.
      - Ну i чорт з iм, хто дзе цяпер стогне. Зямля ўся стогне. Усiх не наслухаешся. У нас свае, вун... Вёска цэлая стогне...
      - Цiш... - махнуў на яго рукой Махорка.
      Тады Алёша пачуў, як збоку ля iх, на прагале ў соснiку, нехта стагнаў. Пасля закашляўся Панок, i зноў нiчога не было чуваць.
      Калi яны прыйшлi за Махоркам у соснiк, Алёшу здалося, што ў высокай белай мятлiцы ляжыць, выцягнуўшы ногi, конь - чорны, задам да iх. Конь быў адразу застагнаў, тады пачаў храпсцi недзе пад сябе ў густую траву... Здавалася, нават не пачуў, як падышлi людзi...
      - Ло-ось... - загаманiў Махорка. - Iдзiце блiжэй... Са спiны толькi... Ля ног не стойце... Не стойце... Ён нагой аглабню сячэ. Адступiся, хлапец, не лезь усмоль... Чаго ты тут?.. Сядзеў бы на калёсах. Пазбягалiся ўсе...
      Алёша тады адышоўся ад Махоркi i стаў ззаду за Настай.
      Махорка ступiў да лася, нагнуўся i глядзеў недзе ў траву, дзе кашляў лось...
      Лось быў кароткi i тоўсты, але здаваўся вялiкiм - каб устаў, зраўняўся б з Буланчыкам. У яго была шырокая i кароткая шыя, i на ёй расла маленькая грыва. Галава ў лася была доўгая, вузкая, з гарбом ля храп i з вялiкiм блiскучым вокам, якое глядзела некуды ўверх - на месяц. Нiжняя губа ў яго абвiсла, як мокрая ануча; вушы, круглыя i шыракаватыя, што ў каровы, натапырылiся i стаялi.
      Лось быў не чорны, як здалося спачатку. Толькi на спiне ў яго iшла чорная паласа, вузкая, на руку; ногi i галава ў яго былi бурыя, а сам ён увесь цяпер, зблiзку, здаваўся шэрым i блiскучым, бы ўсё роўна ў расе... Можа, што на яго свяцiў месяц...
      Рогi Алёша згледзеў пасля ўжо: яны, чорныя i вялiкiя, што саначкi, ляжалi ў белай траве, усё роўна як асобна ад галавы. Краталiся разам з галавой толькi, калi лось кашляў, i тады паролi зямлю...
      - Падбiлi... - зноў загаманiў на ўвесь соснiк Махорка. - Уся шыя пасечана... Аж мяса павыпiрала... Крывi пад iм чорная лужына ў траве. I з храп кроў цячэ. Не падыходзьце... Падурнелi?.. Адступiцеся!..
      Лось захроп i пачаў круцiць галавой... Угару з-пад рагоў паляцела зямля. Пасля сцiшыўся i стаў часта дыхаць, ажно хадзiў у яго хадуном жывот.
      - Не падыходзь, Наста! - крыкнуў цяпер Панок.
      Мужчыны самi адышлiся далей, i Панок пацягнуў Насту назад за руку.
      Лось раптам падагнуў пад сябе пярэднiя ногi, крутнуўся на бок, падняўшы галаву з рагамi, i ўстаў на заднiя. Пярэднiя ў яго былi цяпер сагнуты, i ён, дрыжучы, апiраўся на каленi. Пастаяўшы на каленях, ён задзёр яшчэ вышэй галаву, паклаўшы на спiну рогi, што дзве шырокiя лапаты, i зарыкаў. Моцна, як толькi мог, - прагалам далёка пайшлi адгалоскi; балюча i жаласна, што карова, калi ад яе адсаджваюць цяля; пасля цiха, задыхаючыся i круцячы галавой у бакi... Тады раптам асеў, грукнуўшы грудзьмi на карэнне i ўдарыўшы пысай аб зямлю, i сцiх, лежачы на жываце i на падкорчаных пярэднiх нагах. Пасля ўсхапiўся зноў на заднiя ногi i скочыў уперад, дзе не было людзей, неяк пiхнуў сябе аднымi заднiмi нагамi, пярэднiя ў яго былi сагнуты ў каленях i цягнулiся па зямлi, i адразу ўпаў на траву ў свежым месцы i стаў бiць нагамi па зямлi. З-пад яго паляцеў мокры мох i дзёран, тады сыпанула шорсткiм жвiрам...
      Пасля лось зноў стаў на заднiя ногi i, ужо не могучы падняць ад зямлi пярэднiя, пачаў круцiцца на адным месцы, як ушчамiўшы ў што галаву. Абвалiўшыся на зямлю, ён качаўся з боку на бок i страсаўся, як ад вады, з-пад яго зноў паляцела зямля i пырскi ад крывi. Бiў заднiмi нагамi, рвучы з карэннем малады соснiк i рыючы ля сябе яму. Ён ляжаў ужо на адным баку, не пераварочваючыся, i бiў нагамi толькi ля сябе пад бокам... Памалу - ногi ў яго дрыжалi i выпроствалiся, як ад сутаргi... Пасля ён зноў рвануўся з зямлi, хочучы ўстаць на ногi, i ссунуўся ў яму, якую вырыў нагамi збоку... Застагнаў цiха i цяжка, што чалавек.
      Адразу стала цiха; не грукала зямля, i было чуваць, як у лася з рагоў сыплецца на траву жвiр - шапоча - i кратаецца высокая белая мятлiца ля заднiх ног...
      Мужчыны доўга маўчалi, стоячы, тады Махорка сказаў, нiбы сам сабе:
      - Во i смерць, Наста... Падбiлi!.. Баi на Палiку пачалiся. З Палiка лось. Каля нас iх цяпер няма...
      Пацямнела на прагале: на месяц насунулася краем чорная хмара - конь з нагамi i галавой, пашырэла, распаўзлася ў бакi.
      Ля чорнага на зямлi лася вiдаць быў жоўты пясок, цьмяны, рассыпаны; здавалася, было чуваць, што пясок сыры i халодны. Запахла свежай зямлёй, як пахнуць дома ля лесу ямы, дзе хаваюць на зiму бульбу.
      Алёшу схапiлi дрыжыкi, ён пачуў, што яму холадна ўсяму i коле ў плечы; пасля пачуў, як у яго ляскаюць зубы.
      Наста была ўзяла яго за руку.
      ...Калi яго на калёсах пачало кiдаць з боку на бок i зноў сталi злiпацца вочы, яму здалося, што ён дома пад хатай на качэлях. У бульбеўнiку ля варыўнi, седзячы на каленях, зарагатала Вандзя, моцна, на ўвесь гарод. Яна нават не ўдарылася аб каменне - смяецца.
      Калi ён адплюшчваў вочы i падымаў галаву, чуў, як глуха стукалi на карэннi калёсы.
      8
      Далёка ззаду, у тым баку, дзе яны мiнулi прагал, зарыкаў лось, моцна, на ўвесь лес.
      Апёршыся на локцi, Панок усцягнуў на мяхi ногi.
      Зноў зарыкаў ззаду лось, i Панок, натапырыўшыся, слухаў. Спаць не хацелася. Але калi ён слухаў, лася нiдзе чуваць не было - ляскалi толькi калёсы i хроп конь.
      Тады Панок падумаў, што лось недзе цяпер i не рыкаў, што рык стаiць у яго, Панка, у вушах, усю дарогу: цi спiць, цi не спiць - яшчэ з Карчаватак, ад учарашняга.
      ...У Карчаватках ранiцай ён баяўся класцi агонь, хоць у Лазе стаяў туман, як дым. Сюды, у Карчаваткi, у Лазу, яны перайшлi ўчора вечарам, як сталi блiзка ззаду страляць - мiнулi кладкi i крынiцу ўсiм канцом вёскi...
      У яго, у Панка, дзецi спалi на стажар'i, якое ён зрабiў вечарам на купiне, насекшы i насцялiўшы высака, у калена, лазы, - спалi трое пад адным кажухом, накрыўшыся з галовамi... Чацвёрты, Ваня, быў у Веркi на руках, абкручаны вялiкай пяньковай Верчынай хусткай разам з падушачкай - падушачка была падкладзена яму пад плечы. Мякчэй дзiцяцi, i не так мярцвеюць каленi патрымай усю ноч, калышучы i баючыся, каб яно не нарабiла крыку... Панок сам браў хлапца ноччу на рукi, калi той плакаў: змаглася была Верка...
      Верка сядзiць з краю на стажар'i з хлапцом на каленях, апусцiла галаву, як спiць. На грудзях у яе адхiнулася нажутка - з-пад нажуткi вiдаць бутэлечка з малаком, поўная, аж у рыльца, i соска. Жоўтая, вялiкая, даваенная яшчэ; расцягнутая, з шырокай пракушанай дзiркай, яна тырчыць з-пад пахi, як палец...
      Верка хавае бутэлечку пад пахай i ўдзень i ноччу: грэе малако.
      Туман халодны, сыры, нават зблiзку вiдаць, як ён вiсiць угары над стажар'ем. Дыхаеш - здаецца, аж лiпка ад яго ўсярэдзiне, i пачынае тузаць кашаль. Панок тады прысядае i, схапiўшыся за лоб, сцiскае рукой галаву... Пасля падносiць другую руку - кулак - да рота, як рабiў ён кожны раз дома ў хаце, калi спалi дзецi i яго бiў кашаль. Глянуўшы спадылба, бачыць, як натапырылася на стажар'i ля дзяцей Верка, падняла галаву i глядзiць то на яго, то на каленi, на дзiця; пасля азiраецца ў бакi. Панок бачыць тады, як адыходзяцца ад iх людзi, цiснуцца ў лазу.
      Кашаль б'е без сцiханага, аж совае ў горла нечым вострым i сухiм, што ражном; не дае дыхаць: душыць; пасля спiрае ля горла, падняўшы ўсё з сярэдзiны... Робiцца цёмна ў вачах, i балiць, здаецца, расшчэпiцца, галава... Баляць плечы, высака ля шыi... Панку здаецца, што ён захлiпаецца... Тады яму падварочвае пад грудзi, i ён адкрывае рот, нагнуўшыся ў рудую асаку.
      Калi яго перастае тузаць, ён усё яшчэ сядзiць, прыгнуўшыся ў траве...
      У Карчаватках цiха. З вёскi страляць перасталi, як развiднела. Узышло сонца. Далёка за лесам яно халоднае i чырвонае; ад яго чырванее на лазе i на траве раса. Там, дзе яно ўзышло, папоўз угару руды туман. Ён густы, i за iм хаваецца сонца; пасля яно выбягае i зноў коцiцца над лесам у Дальву... Угары вiдаць краёк чыстага неба, i Панок думае, што будзе ўдзень горача...
      Устаючы, ён бачыць, як растаптаў нагамi ценкi стары сасновы пень. З-пад ног скача машка, яе што насыпаў хто на траву, не баiцца i халоднай расы. Ступiш - з-пад нагi як пырскi ўсё роўна. Машка лезе ў рот; ён, Панок, мусiць, папярхнуўся быў, дыхнуўшы машкой, калi яго гэтак хапiў кашаль...
      На крынiцы, адкуль яны вечарам прыйшлi сюды, у Лазу, турчэлi жабы, моцна, на ўсе Карчаваткi; пасля цiхлi, як давiлiся. У ельнiку ля лазы на сухастоiне каркала варона, моцна i дзярката; падлятала ўгару i зноў садзiлася на доўгi выгнуты рагач. За лесам, мусiць, на загуменнi ля Дальвы, кукарэкаў певень - хрыпата i рэдка.
      У вочы ўсмоль лезлi камары, жоўтыя, худыя...
      Блiснула сонца, здалося, што стала цёпла ў плечы... Запахла з-пад ног гразёю балота...
      Панок агледзеў у багуннiку ля гнiлога белага бярозавага пня, дзе сушэй, чарнiчнiк. Чорных ягад яшчэ не было... Высокi пень пакляваў дзяцел, i на ягаднiку ляжалi белыя камочкi гнiлога дрэва.
      Пень трэба будзе ўзяць на падпалку: сухi гнiляк i бяроста стануць гарэць, як смаляк.
      Ад крэсiва загарэўся цэр - ад першага разу, пасля затлеўся бярозавы гнiляк, калi Панок скацiў на яго прычарнелы кавалак цэру, маленькi, з гарошыну.
      Пасля Панок паклаў на бяросту жменьку сiвога моху, што трымаў даўна ў руцэ - мох адышоў i зрабiўся вiльготны, - i, прысеўшы, доўга дзьмуў у гнiляк, прыцiскаючы зверху пальцамi мох. Засiпела полымя. Запахла дымам, як ад яловых дроў, i смаллю: падгарэлi, мусiць, ад полымя на руцэ валасы... Тады паклаў гнiляк блiжэй да елкi i ўскiнуў наверх сухiх яловых лапак i папарацi...
      Аднекуль дыхнула халодным ветрам; агонь лiзнуў на зямлi зялёны мох; мох пачарнеў адразу. Прыгнала раптам туман, што з усяго балота. У лазе стала сiне i цёмна, людзi хадзiлi, што ўсё роўна за павучыннем. Туман хаваў з вачэй стажар'е з дзяцьмi i Верку, слаўся пад ногi на траву i ягаднiк. Было вiдаць нават, як раса ад туману кладзецца зверху на рукi, што халодны пыл... Чуваць было, як з лазы пачалi капаць кроплi вады ў балота, што ў раку...
      Яловыя лапкi не бралiся гарэць, i Панок, стаўшы на каленi, - каленi адразу зрабiлiся мокрыя, - падзьмуў падыспад у бярозавы гнiляк. Дым адагнала ўбок, i з-пад яго паказалася жоўтае полымя - дыхнула ў шчокi.
      Тады Панок адагнуўся i ўгледзеў унiзе ля купiны ў вадзе самога сябе. Вада шырака блiшчала ў траве, як шкло, i ў яе было нацярушана ля самай купiны з краю сасновага рудога шылля. З-пад шылля з цiхай вады глядзеў на Панка чалавек з перагнутым носам i вялiкiмi вушамi. Высака на галаве ў яго, на самай патылiцы, ляжала кепка з пакамечаным брылём, i з-пад яго тырчалi сiвыя валасы, аж белыя. Белыя валасы былi вiдаць i ля вушэй на скронях. Мусiць, ссiвеў ён ужо зусiм за гэтыя днi, калi белыя валасы вiдаць з вады...
      Ён пачуў, як бразнула вядром ззаду Верка - хадзiла даiць карову. Аглянуўшыся, убачыў, што дзiця ляжыць разам з усiмi на стажар'i на падушачцы. Верка стаiць ля яго, нагнуўшыся. У адной руцэ ў яе вядро з малаком - знаць зверху на вядры белыя пырскi, у другой - саганок. Невялiкi, чорны, у якiм варылi дома зацiрку на вячэру. Ён не згледзеў, калi Верка пайшла даiць карову, кiнуўшы дзiця i нiчога яму, Панку, не сказаўшы... Дзiця не спала ноччу, будзе доўга цяпер спаць, а Верка згатуе ячную зацiрку на малацэ. Калi ўскiпiць малако, яна адлiе ў бутэлечку i ў жбаночак малому, тады насыпле ў саганок мукi з белай крамнай наўлечкi. Зацiрку зварыць на адным малацэ. Дома яны нiколi на адным малацэ зацiркi не варылi, бялiлi толькi малаком.
      Ён пачуў, што яму хочацца есцi, i падумаў, што не лезуць у рот сухары i ад iх яшчэ горшы кашаль.
      Цiха замычэла ля кладак у альшэўнiку iхняя карова: пачула дым i людзей - вуглы. Глянуўшы з Лазы на кладкi, Панок убачыў, што карова стаiць навязаная на повад у дробным альшэўнiку, - падласая, вiдаць здалёку, - махае хвастом i, задраўшы галаву, глядзiць у Лазу, дзе людзi...
      У Карчаватках у Лазе толькi ў iх адных карова. Кароў усе пакiдалi ля падвод на бары, калi ззаду пачалi страляць. Адзiн ён прывёў карову сюды. У iх жа малое на руках... А ў Веркi зарвала малако. Пабыло i зарвала. Як у Даўгынаве "Жалязняк" браў другi раз гарнiзон - ад таго...
      Ён не помнiў, як перайшла карова цераз кладкi i цераз крынiцу. У Карчаваткi ў балота нiколi не пускаўся нiводзiн пастух - здаўна.
      Саганок стаяў ля агню, уехаўшы ў мох. Быў накрыты вялiкай патэльняй патэльню з саганком, мусiць, нясла цераз крынiцу ў хатулi за плячыма Верка.
      "Няскора ўскiпiць малако на такiх дрывах..."
      Тапор ляжаў ля стажар'я ў галавах, i Панок, нагнуўшыся, асцярожна падняў яго, каб не разбудзiць дзяцей. Стары, яго ўжо раз накладалi ў кузнi, з чорным у смале тапарышчам, - Панок сек перад самай блакадай жэрдзе ў соснiку, думаў ставiць ад рэчкi ў гародзе новы плот, - тапор быў цяжкi i адцягваў руку. Калi Панок, замахнуўшыся, секануў па елцы ля камля па сухiх суках, тапор зазвiнеў, i па лесе пайшлi адгалоскi. Панок тады ўзяў тапор ля самага абуха...
      - Здурнелi Панкi... Што яны робяць... - загаманiў нехта за iмi ў Лазе. Мужчына. Голасу Панок не пазнаў. Ён не ведаў, дзе цяпер у Лазе хто быў... Лаза вялiкая, а многа хто пайшоў учора, калi пачалi ззаду страляць, адразу цераз усё балота на Баркi.
      Ад стажар'я была вiдаць адна Сяргеiха з дзяцьмi - выбрала месца блiзка ля iх.
      У Сяргеiхi спалi ўсе покатам, накрыўшыся пасцiлкамi. Калi Панок зiрнуў цяпер у той бок, дзе зноў зарыкала карова, угледзеў, што многа дзе кратаецца лаза, i пачуў, што людзi гавораць адзiн да аднаго шэптам: не ўсе ўчора пайшлi адразу на Баркi...
      Нечага баяцца: дыму з вёскi нiхто не згледзiць, усюды туман. Агонь раскладзены пад самай елкай, дым iдзе ўгару па дрэве, хаваючыся ў лапках. Трэба толькi схадзiць прывясцi i навязаць блiжэй карову, а то будзе рыкаць увесь час, гледзячы на стажар'е, дзе Верка, i будуць наракаць людзi ўсёй вёскай...
      - Верка... - сказаў ён, паказаўшы на кладкi...
      - Схадзi сам... На зямлю выдаi... Няма ж у нас больш у што даiць... Не выдаiш, то яна будзе нудзiцца i нудзiцца... I тапор вазьмi... Там дзе i лапак насячэш. Мне цяжка адысцiся. Малы ўсё кратаецца. Хоць ты пабудзi вазьмi каторага, каб ганяў камароў... Ныюць i ныюць, галодныя, людзей пачуўшы. Iдзi здаi... На новае месца перавяжы... Абабiла пад нагамi ўсё за ноч... Гразь адна чорная...
      Верка гаварыла моцна, на ўвесь голас, як дома; здавалася, яна нiчога не баiцца: нi таго, што з вёскi могуць згледзець дым, нi таго, што рыкае карова... Пасля Веркi ў Лазе пачалi гаманiць i людзi; уставалi. Бразнула блiзка ў некага вядро; кашлянулi...
      Тады Панка зноў хапiў кашаль.
      Нагнуўшыся да зямлi, да самай травы, ён убачыў, як з-пад ног папаўзла ў траву гадзюка - уцякала... Ён доўга глядзеў у той бок, дзе кратаўся круглец, тады зiрнуў пад сябе. Пачуў, што зайшло ў ногi: быў абуты ў лапцi, i ногi змоклi да калень.
      У ногi холадна было ўсю ноч, намоклыя аборы рэзалi костачкi, i ён пераабуваўся аж два разы, перакручваючы анучы сушэйшым хвастом на пальцы... Мусiць, ён прастыў з начы, бо памiнутне б'е кашаль. Перш так не бiў.
      Ля Лазы на голым месцы быў высокi круглец, за каленi, i, здавалася, аж гнуўся ад расы. Панок пачуў, як стала свежа ў галёнкi - нанава моклi штаны i лiплi да цела. Ля альшэўнiку, на сушэйшым, дзе тырчала нiзкае куп'ё, расла дробненькая балотная папараць i ценкае зялёнае трысцё. Пад iм на кароткiм белым моху ляжаў леташнi высiвераны сiвы хвошч i шапацеў пад нагамi.
      Туман падняўся ўгару, з-за яго цяпер свяцiла вялiкае круглае сонца; зверху сыпалася дробная, што пыл, iмжа, як увосень.
      У дробным альшэўнiку, дзе стаяла карова, цвiла трава-рабiнка - на высокiх дудках тырчалi жоўтыя квяты - i пахла на ўсё балота.
      Карова за ноч здрабяжыла нагамi пад сабой усё на свеце - рэзалi недзе камары - i стаяла цяпер у гразi, што дома на двары ля хлева, калi яе дажджом рана прыганялi з поля.
      Повад быў шорсткi i цвёрды, стаяў, як прут, - яго была ўтаптала нагамi ў гразь карова, - i высморгваўся з рук, калi карова матала галавой. Панок акруцiў яго каля рукi, зацiснуўшы канец у жменi. Повад быў са старога леташняга павiванага пастронка; карова, тузаючыся, надарвала яго - лопнула адна столка.
      Калi затрашчала ўперадзе ў альшэўнiку, як ад перуна, i выслiзнуў з рук повад, Панок скочыў уперад i, злавiўшы яго за самы канец на зямлi ў траве, паляцеў локцямi ў ваду... Пачуў, што цягнецца па зямлi i нешта цвёрдае ўпёрлася спаднiзу ў жывот...
      "Тапор... Быў падаткнуты пад дзягу..."
      Яго адпусцiла, i ён пачуў, што ляжыць на зямлi.
      Ён ускочыў адразу на каленi i ўбачыў, што карова павалiлася на пярэднiя ногi i падкорчыла пад сябе галаву: ля капыта ў яе акруцiўся пастронак.
      Стаўшы на ногi, Панок перацягнуў пад дзягай з жывата за спiну тапор i выпусцiў з рукi пастронак. Карова не ўставала, ляжала, падагнуўшы пад сябе пярэднiя ногi...
      Тады зноў бухнула за альшэўнiкам, сюды, блiжэй, пад самую Лазу, i засакатаў кулямёт на бары ля Крынiцы, дзе яны пакiдалi ўчора падводы...
      Зарыкала, лежачы, карова, глуха - пад сябе ў гразь. Закрычалi ў Лазе бабы, i загаласiлi ў некага дзецi - не iхнiя, ён пазнаў бы, - беглi далей цераз балота.
      Ён зiрнуў у той бок, дзе было iхняе стажар'е, i ўбачыў, як ядрана гарыць у кустах агонь - угарэлiся недзе яловыя сукi, i над елкай iдзе высока ўгару дым: стаiць слупам, схiлiўшыся на вёску...
      - Карова!.. Валодзя!.. - закрычала яму здалёку Верка. - Я адна спраўлюся з дзяцьмi...
      Верка тушыла агонь: раскiдала пад елкай галавешкi, мусiць, вылiўшы на агонь малако з саганка. Па Лазе цяпер папоўз густы сiвы дым, як пара; сагнуўся, парваўшыся пасярэдзiне, высокi белы слуп, што вiсеў угары над елкай...
      - Карову лавi!.. - пачуў Панок, як зноў крыкнула яму Верка. Закiнуўшы за спiну хатуль, яна падняла са стажар'я перад сабой на руках малога. Да яе цiснулiся, ускочыўшы спрасоння, дзяўчаткi. Маленькая зусiм, не вiдаць з травы...
      Пасля Верка крыкнула яму, каб ён кiдаў карову - "Чорт з ёй!.." - i даганяў iх. Усе бягуць на Баркi.
      Ён убачыў, як Верка з дзяцьмi i з хатулём на плячах схавалася ў лазе...
      За крынiцай у бары зайшоўся кулямёт, хлебястаў без сцiханага на ўсе Карчаваткi. Па лесе, па лазе i альшэўнiку, пайшлi адгалоскi, далёка, аж у кут, дзе ў рудым тумане бегла на балота ўслед за людзьмi сонца.
      Пасля Панок пачуў, што страляюць i на Барках, i за Карчаваткамi на пасецы, i ззаду за Кладкамi - ля вёскi на загуменнi.
      Бiла заднiмi нагамi па гразi карова, не могучы ўстаць, i яго пярыў кашаль...
      Ударыла цяпер ужо далей, недзе на Барках, моцна, як громам... Ён падумаў, што рвуцца снарады, бо з вёскi згледзелi дым...
      Панок адпусцiў повад - карова ўстала на ногi i, падвярнуўшы пад сябе галаву, пацягнула яго, Панка, у альшэўнiк - назад. Ён, упёршыся ў зямлю нагамi, не пусцiў яе, пасля забег наперад i, узяўшы за рогi, павярнуў на Кладкi. Схапiўшы пасля за павадок ля самых рагоў, ён павёў карову цераз зашыек Кладкамi, учапiўшыся за рогi i прыцiснуўшыся ёй да шыi. Карова матала галавой: яе нiколi так не бралi - за рогi i за шыю... На чыстым, дзе рос круглец, яна гразла за каленi, падкiдаючы нагамi гразь i кожны раз збiраючыся скакаць. На Кладках было цвярдзей пад нагамi - лучалася карэнне i карова, скокнуўшы, страсанулася, атрасаючы з сябе халодную гразь. Панок пачуў, як яму заляпiла вочы...
      Калi цяпер на бары ля крынiцы зайшоўся кулямёт - высака ўгары засвiсталi кулi, заныўшы, як аваднi.
      Немцы стралялi з бору ўдоўж па балоце - згледзелi людзей... Трэба бегчы за ўсiмi на Баркi, туды немцы не сунуцца цераз усё балота... Там жа наперадзе, на Барках, Верка адна з дзяцьмi. Карову можна навязаць тут, на Кладках, бо ненавязаная яна збяжыць. Толькi навязаная яна будзе рыкаць увесь час, гледзячы на Баркi, дзе людзi, i сюды прыйдуць немцы...
      Угледзеўшы здалёку сiнi дымок над вогнiшчам пад елкай - тлеў, адкацiўшыся ад агню, мусiць, канец бярозавага гнiляка, Панок здумеўся: будзе галоднае дзiця. Прыйдзецца даваць сухар з анучкi, размачыўшы i пажвакаўшы ў роце, а яно, галоднае, стане крычаць на чым свет стаiць, як крычала ўчора звечара...
      За Кладкамi пайшоў рэдзенькi ценкi бярэзнiк з дробным жоўтым лiсцем i кароценькi чырвоны вербалоз - сцялiўся па зямлi. Травы тут не было: яе глушыў мох. Белы, даўгi, ён высака падняўся ад зямлi, усё роўна як вiсеў на ценкiм, пераплеценым журавiннiку, зачапiўшыся галоўкамi, i ногi пад iм правальвалiся ў балота аж на той свет. Панок ступаў, лучаючы на купiны, i, калi ехалi ў зямлю ногi, апiраўся рукамi карове на шыю... Думаў, што карова iдзе смялей за яго, бо лепш чуе, дзе цвярдзей.
      Шумела высака ўгары i глуха бiла за Баркамi на пасецы. Снарады ляцелi аднекуль здалёку, не з вёскi, мусiць...
      За Кладкамi на бары стралялi кораценька i рэдка - з аўтаматаў. Перацiхала, тады бiлi з вiнтовак, ядрана, як усё роўна секлi тапарамi па дрэве.
      Лесам, мусiць, пайшлi немцы... На Баркi яны не дойдуць па такiм балоце...
      Калi Панок правалiўся раптам па самыя грудзi, убачыў адразу, што белага моху на балоце не было, скончыўся; наперадзе блiшчала ад сонца вада, пасыпаная дробным лiсцем. Наўкола зашыпела зялёная гразь - палезла з-пад вады з балота; з-пад яе выскоквалi вялiкiя сiнiя бурбалкi i лопалiся... Стала холадна ў ногi, аж закалола... Адна рука ў яго ляжала на нечым цвёрдым - ён агледзеўся, што на шыi ў каровы... Каровы не было вiдаць тырчала толькi з гразi задзёртая ўгару галава з мокрымi рагамi. На рагах ляжаў повад, увесь у зялёнай гразi.
      Баючыся, каб не захлынуцца, Панок ухапiўся карове за шыю дзвюма рукамi; тады пачуў, што лучыў нагамi на нешта цвёрдае - стаiць, як на кладцы. Згледзеў уперадзе перад сабой сасонку з сухiм верхам i зялёнай лапкай, што расла ля самай зямлi. Убачыў ля сасонкi высокую чорную купiну. Ля яе быў паабдзiраны мох, i Панок па сiвым пяску пазнаў, што наперадзе суха... Ён, мусiць, увалiўся ў старую крынiцу...
      Карова, задраўшы ўверх галаву, раптам зарыкала моцна i жаласна, як да цяляцi...
      Панка тады аж падкiнула. Ступiўшы наперад, ён пачуў, што iдзе па цвёрдым, i гразь займае толькi да грудзей. Повад у яго быў у руках, i калi зноў, задраўшы галаву, зарыкала карова, ён замахнуўся i сцебануў ёй па галаве. Раз, другi... З-пад павадка ў вочы паляцела лiпкая, густая i халодная гразь. Убачыўшы, як, боўтаючы пад сабой у гразi нагамi, пайшла карова, ён зноў стаў бiць яе па галаве. Пасля, калi з гразi паказалася спiна, бiў па спiне - сцёбаў мокрым павадком.
      Ступiўшы на цвёрдае ля сасонкi з зялёнай лапкай, ён пазнаў, што кончылася балота, i ўбачыў, што адгэтуль iшла iмшарына аж да самых Баркоў, куды пабеглi людзi.
      Ля сасонкi з-пад мокрага сiпаку тырчаў востры шэры валун. Стаўшы на яго, Панок цягнуў карову за повад, пакуль яна, перабiраючы нагамi ў гразi, не ўпёрлася галавой у купiну. Тады ён зноў даставаў i сцёбаў ёй павадком па спiне, бо карова не магла ўзлезцi на сухое. Увесь у лiпкай гразi, ён ёрзаў нагамi па каменi i махаў рукой, у якой быў павадок, аж пакуль не схапiў кашаль...
      Ужо на Барках, у ельнiку, Панок падумаў, што карова, мусiць, адсапнулася, пакуль яго бiў кашаль, i вылезла сама ля каменя на сухое. Карове няма цаны...
      У ельнiку ён згледзеў людзей. Збiўшыся ў кучу, яны цiснулiся назад, пад балота, i наперадзе была Верка з малым на руках - нясла, прыцiснуўшы да грудзей, як ад каго хаваючы. Дзяцей не было вiдаць...
      Калi, натапырыўшыся на людзей, зарыкала карова, ён страпянуўся, падумаўшы, што карова пазнала Верку, бо глядзiць уперад, задзёршы галаву i лiжучы языком па носе... Ён хацеў крыкнуць здалёку Верцы, чаму яны iдуць назад, але ўбачыў раптам, што ўсе пасталi i стаяць, згледзеўшы яго... Цiснуцца адзiн да аднаго, збiваючыся яшчэ больш у кучку... Пад балота бегла толькi адна Верка, трымаючы перад сабой малога - хавала яго некуды пад паху, закрываючы падушачкай... З галавы ў яе з'ехала на плечы белая хустка, i рассыпалiся валасы. Яна нешта цiха крычала яму, азiраючыся назад, але ён нiчога не чуў.
      Калi, сунуўшыся да Веркi, зноў зарыкала карова, блiзка, за Баркамi на пасецы, чырканулi кароценька з аўтамата, усё роўна што там зламалi сухое дрэва...
      "Немцы... - страсанула яго. - Iдуць з пасекi..."
      Тады ён пачуў, што на руках у Веркi плача, аж заходзiцца малы, i ўбачыў, што яна цiсне яго пад паху, каб хаця не было чуваць крыку.
      Зноў замычэла карова, нюхаючы пад сабой зямлю i цягнучы ў яго з рук повад - рвалася да Веркi.
      - Вало-о-дзя! - крыкнула Верка; было зусiм ужо блiзка да яе, i ён пачуў. - Людзi... - яна паказвала назад.
      Стралялi цяпер блiжэй, недзе ля Кладак.
      Панок неяк тады адразу падумаў: перастраляюць усiх у балоце... Усю вёску...
      Зноў зарыкала карова, i загаманiла да яго, Панка, Верка...
      Ён выпусцiў з рук павадок i забег наперад карове.
      Тапор быў ззаду, ссунуўся аж за спiну, i Панок выцягваў яго з-пад дзягi абедзвюма рукамi.
      Карова кратала вушамi, натапырыўшыся, задзiрала галаву i глядзела ўперад, дзе былi людзi. Ён убачыў быў яе вока, цёмнае, вялiкае, i рогi, закручаныя наперад...
      Ён ударыў абухом памiж рог - з усёй сiлы...
      Карова асела на пярэднiя ногi, як спатыкнуўшыся, тады ўскочыла i пачала круцiцца на адным месцы, што сляпая.
      Другi раз ён зноў лучаў памiж рог...
      Пасля стаяў, трымаючы тапор у руцэ, i чуў, што тапарышча ўсё ў буграх ад смалы - нядаўна сек жэрдзе загарадзiць плот, каб у гарод ад ракi не лазiла скацiна. Карова ляжала ля яго на баку, выпучыўшы жывот, руды ад гразi i ў дробным зялёным лiсцi, што было насыпана на вадзе на крынiцы.
      Ззаду за iм, за плячыма, стаяла Верка з малым на руках; воддаль былi людзi - уся вёска: ён убачыў iх, азiрнуўшыся.
      Тады яго хапiў кашаль; тапор вывалiўся з рук i грукнуў аб цвёрдую зямлю ля каровы - ля галавы...
      Стала холадна, i Панок падцягнуў вышэй ногi.
      Уперадзе была белая дарога, як зацярушаная густа iнеем увосень, калi iней кладзецца на сухую груду. Конь ступаў па пяску - не грукаў нагамi; шапатаў пад коламi жвiр, дзе цвярдзей, i трашчаў, насыпаўшыся ў колы.
      Дарога гэтым месцам была прамая, i далёка было вiдаць. На ёй на якiх паўганей наперадзе краталiся дзве падводы: Боганчык з Махоркам. Ён, Панок, быў астаўся ад iх яшчэ на прагале, усё ззаду гаманiла Наста, клiкала - не ад'едзешся.
      Калi калёсы ўз'ехалi на пясок, здалося - нiкога паблiзу няма: не лескаталi ўперадзе колы, не гаварылi адзiн да аднаго людзi. Хроп i форскаў недалёка, мусiць, Насцiн Буланчык.