Над вухам зазвiнеў камар, цененька i нудна, як усё роўна быў адзiн ва ўсiм лесе.
      Боганчык махнуў быў рукой ля вуха... Тады падняўся з муравейнiка i пачаў счышчаць са штаноў мурашак. Падумаў, што ў лесе зусiм цёмна, не вiдаць зямлi.
      Калi ён ступiў, хруснулi ў нагах косцi, што снег у мароз пад абуткам.
      Яго зноў кiнула ў стужу...
      Ён падумаў, што загiбее зусiм, калi не зменiцца ў сухое; што можна налучыць на немцаў i тады ўсё роўна капцы...
      I ён пайшоў лесам, прыглядаючыся: баяўся ткнуцца на дарогу, дзе вечарам iшлi танкi.
      Ззаду, там, дзе быў пажар, зноў загрымела, як i ўдзень. Стаўшы, Боганчык аглянуўся яшчэ раз.
      Бiлi з гармат, i снарады ляцелi ў гэты бок - на Краснае, Боганчык згледзеў iх. Чырвоныя, як жалеза з агню, яны мiльгалi на чорным небе i знiкалi адразу з воч. Бухала блiзка за ракой - мусiць, на гэты бок Краснага, - ён не пазнаваў. Пабольшала зарыва, аж вiдна, здалося, стала ад яго ў лесе.
      Боганчык надумаў, што па Красным б'юць нашы, што ў Красным немцы...
      Пацягнула сырасцю, блiзка недзе было балота: ён iшоў на Тартак, мiнаючы шашу.
      Выйшаўшы на ездавую дарогу, ён пабег, каб сагрэцца, па калдобах i па карэннi ў той бок, дзе зайшло сонца i дзе было цiха.
      У тым баку быў дом...
      Боганчык саскочыў з калёс i працёр вочы... Уперадзе, на гары ля дарогi, куды трэба было ехаць, ляжалi шэрыя валуны - аж тры - адзiн ля аднаго, а яму было здалося, што там танкi... Валуны ляжалi тут здаўна, уехаўшы ў зямлю, высокiя, гладкiя, i здалёку блiшчалi на сонцы.
      Ён, пусцiўшы аднаго жарабка, стаяў цяпер у нечай позняй бульбе на шнуры: пад нагамi з пяску толькi яшчэ вылазiлi калiўцы бульбеўнiку. Пасля сышоў на сцежку ля дарогi, дзе рос сухi, прытаптаны да зямлi сiвец, дастаў з халявы круглы слiзкi каменьчык, што рэзаў усю дарогу костачку. Згiнаючыся, крануў пашчэнкам аб калена... Пачуў, што да зубоў не даткнуцца. Пачало блажыць.
      "Закалыхала... Ля могiлак калдобы... - падумаў ён. - Не трэба было сядзець на возе..."
      Ззаду ўсе пазлазiлi з калёс i цяпер, сышоўшыся ля Януковай падводы, iшлi кучай. Махорка з Настай на самым перадзе, упобачкi; за iмi - Панок з Алёшам.
      Алёша аставаўся ззаду, не спраўляўся з Панком i даганяў яго з подбегам. Пасля наперад усiм зайшоў Пан, кашляў, сагнуўшыся i заклаўшы рукi за спiну, азiраўся ўсё назад, слухаў Махорку. Махорка, махаючы ў Насты пугаўём перад самым носам, гаманiў на чым свет стаiць.
      Боганчыку не хацелася iх чакаць, i ён пайшоў памалу сцежкай, нага за нагу. Яны дагналi яго ў самай лагчыне ля логу.
      - Што, брат, уцякаеш ад нас? Усё роўна як мы ва ўсiм вiнаваты... Махорка смяяўся. Ён, недзе, выскаляў зубы з яго, Боганчыка, ад самых могiлак, можна пазнаць. - Хрэн з iм... Было - сышло. Жывы астаўся? Астаўся. А нам, татарам... - Махорка зноў засмяяўся, тады сцiх. Пасля ўжо сказаў: Што маўчыш, як воўк у Спасаўку?
      Махорка, можа, хацеў, каб i ён, Боганчык, выскаляўся разам з iм з таго, як яму прыстаўлялi ля могiлак на дарозе наган? Махорка цяпер будзе смяяцца з яго ўсю дарогу; з'ездзiць у Краснае, вернецца ў вёску i там пачне расказваць, як ён, Боганчык, стаў на каленi, дабаўляючы ад сябе чаго хочаш...
      Боганчык пачуў, як яму стала горача, тады затраслiся рукi, i ён сказаў, не гледзячы на Махорку:
      - А тое маўчу, што далей з вамi не еду... Нi ў Людвiнова, нi за Людвiнова. Лес вялiкi, знайду i блiжэй прытулак...
      Усе адразу сцiхлi. Iшлi, падняўшы галовы, ззаду за iм - ён, азiраючыся, бачыў iх - тупалi нагамi па сцежцы, i было чуваць, як дыхалi. Нехта сцебануў па дарозе - па траве - пугай. Толькi Алёша астаўся, стаяў i чакаў падводы: яму, мусiць, балелi ногi.
      - Як гэта, брат? - спытаўся ў яго пасля ўжо Махорка. - То на Насту крычаў, то ўжо сам не едзеш?..
      Яны цяпер iшлi за iм воддаль, трое, як назiркам: Махорка, Панок i Настуля, не даганялi...
      - А та-ак!.. - адказаў Боганчык, адвярнуўшыся, са злосцю.
      Зноў усе маўчалi; сцiх, апусцiўшы галаву, Махорка - не смяяўся.
      - А так... - сказаў Боганчык iм цяпер яшчэ раз, сам. - Не панясу падстаўляць галаву пад кулю... Можаце нясцi свае... Га? - спытаўся ён пасля ў iх, бо яны ўсе маўчалi. Пачакаўшы, ён сказаў яшчэ: - I я, Махорка, быўшы на тваiм месцы, не выскаляўся б... А каб табе прыставiлi наган да галавы?.. Га?..
      - А нам, татарам, усiраўно: наган цi... Лiжба з табой, брат, не ехаць адным торам, падоскi кавалак... Давялося толькi... - Махорка сказаў цiха, сабе пад нос, але ўсе пачулi i павярнулi да яго галовы.
      - Падоска? Я падоска?.. - Боганчык стаў на сцежцы, адвярнуўся да iх i чакаў Махорку. У яго дрыжалi рукi, аж калацiлiся, i ён схаваў iх у кiшэнi ў штаны. - Падоска?.. Якая?
      - Нямецкая... Калi хочаш знаць - знай... - Махорка ўжо са злосцю махнуў галавой, нагнуўшыся ўперад.
      - Нямецкая?.. - Боганчык не стрываў, страпянуўся ўвесь, пачуўшы, як сцебанулi па лбе, рассыпаўшыся, валасы. - А ты?.. Што б ты запеў, яшчэ раз гавару, каб да тваёй галавы прыставiлi рульку?.. Татарская морда... Завыў бы... Ды я табе... - ён выняў рукi з кiшэнi i сцiснуў кулакi.
      - Не лёг бы, брат, на пясок... Не лёг... I не лягу... - буркнуў, як сам сабе, пад нос Махорка.
      Боганчык не помнiў, як учарэпiўся Махорку за грудзi - скамячыў ля шыi чорную кашулю i пачаў круцiць. На кашулi выступiла вада - пот, i Боганчык пачуў, як пацякло па пальцах. Пырснулi на поле ў пясок з-пад рук белыя гузiкi...
      - Татарская морда...
      Ён пачуў пасля, як яго нехта схапiў за валасы, збiўшы з патылiцы кепку, i цягне. Зазвiнела ў галаве. Ён выпусцiў з рук Махоркаву чорную кашулю i ўбачыў Насту. Яна, упёршыся рукамi яму i Махорку ў грудзi, распiхала iх, што мела сiлы. Пасля закрычала:
      - Што сунуўся, як бык? На свайго! На немца не сунуўся... Крычыш, што табе наган прыстаўлялi. Усiм прыстаўлялi... Усёй вёсцы... А ты, Мiрон... яна прыняла руку ў Махоркi з грудзей, трымаючы цяпер аднаго яго, Боганчыка, за рукаво, i загаварыла цiшэй: - А ты, Мiрон, не паскудзь сябе... Не знаеш, з кiм заводзiшся?
      Нагнуўшыся, яна падняла з дарогi кепку i, абiваючы ад пяску аб спаднiцу, падала яму, Боганчыку.
      - Цяпер смелы... - сказала яшчэ раз, задыхаючыся...
      Боганчыку раптам зноў стала ўсяму горача; пачуў, што дрыжаць у каленях ногi.
      - Падводы адны... - сказаў ён цiха. - Аж дзе ўжо конi... - i стаў бiць сабе па калене кепкай, выбiваў ад пяску. Сказаў пасля са злосцю, каб не падумалi, што ён, Боганчык, хоча апраўдацца: - А мая галава мне... Ды да любой прыстаў, не так яшчэ затрасецца, каб на карку астацца. Як мiленькая...
      Тады ён згледзеў, як Наста стала спопаразку, павярнуўшыся да яго, iшла наперадзе, i падняла вочы, вялiкiя, шэрыя, што спелы лубiн.
      - Нешта ты, Iван, дорага ацанiў сваю галаву перад усiмi... - сказала без злосцi, як бы яму, Боганчыку, нiчога благога не думала. - Другiя, вунь, не вярнулiся, не прыбеглi адразу дамоў... Там, можа, - паказала яна рукой уперад на дарогу, - свае галовы паклалi, не прыняслi ў вёску пакантужаныя... - Яна памаўчала, выцерла са шчок пот i аддыхалася: - Нешта я нiколi не вiдзiла, каб цябе твая кантузiя трасла, як ты ў вёсцы ачуўся, вярнуўшыся... I нiхто не скажа, не вiдзiў... I ад партызанаў выкруцiўся... Кантузiяй... Бараду адпусцiў. Пайшоў на хiтрыкi... Ты ж маладзей за мяне. Штаны б злупiць...
      - Злупi з яго, Настуля, злупi... - засмяяўся цяпер Панок i закашляўся. Панку цяжка было дыхаць у пыле, у яго аж хрыпела ў грудзях. - А так ён распышэў... У аднаго яго галава... А ў дзяцей нашых - не галовы?.. - Панок зноў закашляўся i сцiх. Iшоў ззаду за ўсiмi, дыхаючы, як рыба на пяску, ажно хаўкаў.
      Боганчык яго не слухаў: Панок яшчэ... Трухля... Кашляе, харкае - дохля нiяк не возьме... Ён падумаў, што Наста гаворыць тое, пра што гавораць у вёсцы. Наста не баiцца, скажа ў вочы. Уся вёска тады пра яго языкамi меле, што ён такi-гэтакi... А што iм усiм да таго, якi ён? Канту-узiя... С...кi ў iх ва ўсiх пакантужаны... Калi ў чалавека галава цэлая на плячах, калi ён яе на карку дамоў прынёс, дык усiм не ўгадзiў, зарохкалi, што свiннi. Трэба было прынясцi галаву пад пахай, тады б усе супакоiлiся...
      Боганчык пачуў, як яго зноў усяго трасе. "Згараць да аднаго ў агнi, падумаў ён пра вёску, - а свайго не кiнуць... Не-е..."
      - А ты, Наста... - Боганчык ужо не мог змоўчаць, чаго пражэшся? Законная такая... Не помнiш, як банку прынясла ад патронаў? Вёску маглi праз цябе спячы... Праз тваю разумную галаву. Ну, хай я ўцёк тады... Збег! А ты што знаеш? Га?! - ён не ўтрываў, закрычаў са злосцi. Пачуў, што душыць кашуля, не дае дыхаць. Хапянуў рукой за каўнер - гузiкi былi моцна ўшыты, не адскочыў нiводзiн, тады пачаў iх адшпiляць усiмi пальцамi. Чуў, што пальцы паслiзлi, сашмыкваюцца i дрыжаць.
      Ззаду, за грэбляй ля маста, затахкаў кулямёт, рэдка i глуха: здалёку.
      Усе былi адвярнулiся назад, i Махорка загарадзiў цяпер яму, Боганчыку, дарогу.
      - Ты Насты не чапай, брат... - сказаў цiха, працадзiўшы праз зубы. Знайшоў на кiм злосць спаганяць. Багамазiць на ўсё поле... Голас падняў... Ды яно, каб зацiш... Чорт бы якi з табой... - ён не дагаварыў i махнуў рукой, той, на якой не было двух пальцаў.
      Яны спяшылi сцежкай, адно за адным, даганялi коней, каб павярнуць iх з Кур'янаўшчыны на Людвiноўскую дарогу.
      Коней яны дагналi ў вiлах, дзе дарогi сыходзiлiся ў адну: з балота ад саду i з Кур'янаўшчыны ад Крыжа.
      Боганчык, сеўшы на калёсы на мяхi, глядзеў цяпер на свежы пясок ля акопаў, якiя парылi кутузаўцы ў самых вiлах. Пясок быў накiданы ад могiлак, адкуль iшлi немцы, ляжаў нават не зацярушаны, не схаваны ад вока. Вiдаць, не стрэлiлi адгэтуль нi разу; капалi, бо была каманда капаць; пасля далi другую каманду, i акопы рылi ў другiм месцы, можа, ужо ля самай Дзвiнасы...
      Ён бачыў, што нiхто не сеў ехаць, усе iшлi ззаду ля Януковай падводы, i чуў, як яны гаварылi мiж сабой, бы яго, Боганчыка, i не было на калёсах.
      - ...Дык што будзем рабiць, мужчыны?
      - Ага... Наста. I ты кажаш, каб астацца ў Людвiнове?
      - Праўда. У Людвiнове цiха...
      - А раптам немцы?
      Ляскаталi калёсы, i Боганчык павярнуў галаву, але ззаду пачалi гаварыць цiшэй.
      - А Iван?.. - гэта папыталася Наста ў Махоркi.
      - Жарабка не кiне... Я яго знаю... - Махорка гаварыў цiха, нiчога не было чуваць.
      - Ды ён кашулi сваёй баiцца.
      - Кiнь, Наста... - Махорка загаварыў мацней, зноў як сумысля. - Ён-то настойны i крычыць без сцiханага пра сваю галаву... Але ж... Ды i совiсь...
      - ...збег...
      Боганчык не пачуў, што яшчэ сказала Наста.
      - Мала, Наста, што... - забубнiў Махорка. - Дамоў прыбег... А з дому куды?
      - Можа, Мiрон, ён тады i кантужаны, калi так? У партызаны ж не ўзялi?
      - У партызаны сiлай не бяруць. А ўцячы - уцёк... З дотаў. З Дзвiнасы. Зямля дыша. Людзi вiдзiлi, як яшчэ шклункi на плячах валок. Нагроб недзе рыззя... На ўловы хадзiў, а ты думала - на фронт? Людзi, Наста, вiдзяць, не ўтоiш. Носiць жа чужыя латы. Адкуль? У Ваўкаўнi, калi нямецкая "рама" над вёскай лётала, у зямлi поркаўся. Схоў рабiў, каб багацце схiнуць... А яшчэ... мабiлiзавалi... Напiнаецца. Хацеў бы, каб яго i не мабiлiзавалi. Хай iдзе немец...
      - О-хо-хо... Што там у вёсцы? Знябудуцца, пакуль вернемся... Што гэта будзе?.. Мiрон? Ты ж, можа, ведаеш? На свеце быў...
      - Нiчога, Наста, не будзе...
      Боганчык ужо не чуў, пра што гаварылi: конi пайшлi з гары, логам, i людзi, пераймаючы падводы, чаплялiся за ляжэйкi. Было чуваць толькi, як мычэў на возе Янук, паказваючы пугаўём на лес, на Людвiнова. Ля яго воза махаў рукамi Махорка: спраўляўся ў Янука, як лучыць за руччом на Кур'янаўскi расцяроб.
      Праехаўшы добры кавалак, яны спусцiлiся да ручча, знайшлi расцяроб i, звярнуўшы на яго, паехалi даўнейшай дарогай, каб не ехаць полем - не быць на вiдку.
      У расцяробе стаяў цень. Пахла балотам сырая ў лагчыне зямля - прэла пад мохам i ягаднiкам: яе не даставала сонца. Расцяробам ездзiлi толькi летам, калi касiлi лог ля ручча, аж пад самым Людвiновам.
      Пад калясьмi шасцела старое белае асiнавае лiсце, лiпла на мокрыя ад зямлi колы. Расцяроб быў шырокi, на парку коней, i Боганчык сядзеў з краю на мяхах, выпрастаўшы ногi: яны балелi i, здавалася, ацяклi. Адлучыўшыся ад усiх, ён зноў глядзеў здалёку, як махае галавой, напiнаючыся да самай зямлi, маленькi Махоркаў Сiбiрак. Здавалася, расцягнецца на дарозе, захрапе, i яго ўжо не падымеш...
      "Пiльнаваў бы лепш сваю падлу, чымся людзей языком мыць... - падумаў ён пра Махорку. - Узяў бы ды сам на перадавую... Дык не... Без пальцаў... Усе яны такiя... Адны бязрукiя, другiя кашляюць. Iм павестак не прыняслi. Не далi формы, не заперлi ў доты... А то ўжо Боганчык збег, Боганчык уцёк... А ў фiнскую хто ў снезе сябе памарозiў?.. Яны, можа? Iм i тады павестачак не прыслалi. Як у бога за пазухай... А якая рознiца, ёсць у цябе пальцы цi не? Там у галаву страляюць... Ваюй за ўсякую сволач. Кладзiся пад танкi... А яны табе тады яшчэ жыцця не дадуць. Я з вамi разам не кашляў i пальцы ў малатарню не соваў... Героi... Наракаць толькi".
      Пад калёсамi трэскалася сучча; колы мясiлi мухаморы, што лезлi з пяску i з травы, белыя, як порхаўкi. I Боганчык падумаў: усё роўна падушаць усiх у вёсцы, як порхавак. Не сёння, то заўтра. Немцы - немцамi... Спасу, мусiць, не будзе. I так - нешта нейкае: не зачапiлi адразу, сагнаўшы... Нарыхтоўку ўзялi. Хаця, завязеш, прыедзеш - яны i цябе з усiмi да Махоркi ў хату i сярнiчку пад страху ў салому... А Наста хоча яшчэ ўсiм ратунак знайсцi... Добра, што хоць самi вырвалiся...
      Боганчык чуў, як па нагах, па старых дзiравых ботах, шастае трава: вырасла на самай дарозе ў пояс, выветрала сухатой аж да зямлi i цяпер будзе гарэць, як сярнiчка, падаткнi толькi агню. Ён падумаў, што ўсё будзе такiм летам гарэць, як сярнiчка: трава, лес, салома на стрэхах... Салома сухая, сушэй за траву на дарозе.
      Уехалi ў Людвiноўскi лес - пайшлi адны старыя елкi: гэта перад самай вёскай.
      Боганчык падумаў, што ў Людвiнове можна пераседзець усё на свеце. Каму яно трэба... Хутары на пасецы сярод лесу, хат дванаццаць, цi што - ён не помнiць. Будавалiся людзi тут нядаўна, перад самай вайной. Людвiнова далёка ад вёсак i ад шашы.
      У лесе цень засцiлаў дарогу. Пасвяжэла за плячыма, стаў часта храпцi конь, хацеў пiць: чуў, што вiльготна пад нагамi.
      У Людвiнове можна будзе адсапнуцца, напаiць каня, бо такой гарачынёй збяёдаеш жывёлу...
      Расцяроб пайшоў прамы, як пад шнур, i ўсе падводы былi вiдаць на дарозе. Ззаду паганялi, каб не адстаць ад яго, Боганчыка. Праз расцяроб ужо свiцiлася поле; Людвiнова было блiзка.
      Боганчык саскочыў з воза, каб ля лесу звярнуць жарабка адразу на загуменне - да студнi, што ў канцы вёскi: не ехаць жа iм полем праз усе хутары... Закруцiлiся былi за канец дугi ля гужа лейцы, i ён, iдучы збоку ў каня, адкручваў iх аднымi канцамi пальцаў - не даставаў цераз аглабню. Пачуўшы свабоду, жарабок замахаў галавой, гонячы з грудзей сляпнёў, зафорскаў i, нагiнаючыся да зямлi, стаў скубцi ў выбоiнах сухую смычку: быў галодны. Боганчык успомнiў, што жарабок не кормлены з начы. Вярнуўшыся ранiцай з Карчаватак, ён кiнуў яго пад асверам на двары нераспрэжанага. Не адпяў нават, забыўся. Адтуль яго i забраў, не даўшы дома пiць: нiдзе не знайшоў вядра - нi ў хаце, нi ў сенцах, нi ў варыўнi - зняслi ўласаўцы. У рацэ ля маста жарабок i не нагнуўся да вады: з ракi рэдка пiў.
      Праз лес ужо было вiдаць белае на сонцы поле. Боганчык пачуў, як пахне жыта; пасля ўлавiў, пацягнуўшы носам, смурод, як дзе гарэла сухая салома: з жыта ў расцяроб падзьмуў вецер. Тады ў тым баку, дзе было Людвiнова, нехта закрычаў нема, што меў сiлы, i затрашчалi стрэлы: кораценька, суха, як хто знянацку павёў па драбiне ў калёсах пугаўём. Ззаду па лесе пайшлi водгаласкi...
      Жарабок натапырыў вушы i замахаў галавой - рассыпалася па шыi грыва, забразджалi цуглi, б'ючы па хамуце па клешчах, - пасля таргануўся, як укушаны, i рвануў дарогай на поле.
      Боганчык, падаўшыся наперад, злавiў яго за лейцы, паспеў. Лейцы рэзалi рукi, былi шорсткiя i гарачыя, што з печы. Ён бег, б'ючы каленам аб заднюю вось; цягнуў за лейцы, накручваючы iх на руку, i чуў: нiчога не зможа зрабiць. Пасля падумаў, што трэба забегчы каню наперад...
      Учапiўшыся за ляжэйку, ён прабег i схапiўся за аглабню ля падпiнка. Лейцы вышмыкнулiся з рук, i цяпер, трымаючыся за падпiнак, ён хацеў злавiць каня за аброць.
      Калi зноў пачалi трашчаць уперадзе стрэлы, глуха, што ў бочку, Боганчык быў ужо з калясьмi на полi ў жыце. Нагнуўшыся ўперад i ўзлёгшы на аглабню, ён схапiў каня за аброць i пацягнуў што меў сiлы ўбок, каб звярнуць з дарогi. Жарабок спатыкнуўся, i Боганчык пачуў, як падкасiлiся ногi - па iх, мусiць, дало аглабнёй - i ён паляцеў галавой у зямлю, у жыта. Убачыў, ужо лежачы, што лучыў на крушню камення. Падцялежыўшыся, нахiнулiся да крушнi i калёсы, i ссунулiся на ляжэйку верхнiя мяхi. Жарабок як абвалiўся, падкорчыўшы пярэднiя ногi, так i ляжаў. Хроп, б'ючы галавой аб каменне: адграбаў ад сябе заднiмi нагамi зямлю i стагнаў: не давалi ўстаць падцялежаныя калёсы з мяхамi.
      З-пад сябе Боганчык угледзеў, што на поле выехаў Махорка - самога Махоркi не было вiдаць, матаў галавой толькi гняды Сiбiрак, за Сiбiраком мiгнулася сiвая Панкова галава...
      Тады Боганчык страпянуўся, падгробшы пад сябе локцямi каменне, устаў з крушнi i закрычаў, махаючы ў лес рукамi:
      - Назад!.. Назад!..
      Але конi iшлi на поле, i за iмi кiвалiся людзi...
      Ён схапiў жарабка за аброць - жарабок, апёршыся галавой яму на рукi, напяўся i ўстаў з зямлi - i павёў яго, аб'язджаючы крушню, наўскасяк цераз жыта да дарогi заварочваўся. Не згледзеў, калi паспелi акруцiцца Махорка з Панком - яны пагналi коней назад у расцяроб, i ён, Боганчык, астаўся цяпер ззаду за ўсiмi.
      У расцяробе ля самага поля дарогу Панку загарадзiла Таня - ехала як усё роўна iм напярэймы, лежачы на возе; за ёй паганяў кабылу Янук Тваюмаць. Расцяроб ля самага поля быў вузкi - не размiнуцца; аб'ехаць адзiн аднаго спопаразку нiхто не змог, i яны сталi.
      - Назад!.. Назад!.. - крычаў Боганчык цяпер ужо цераз усiх Танi i Януку. - Немцы ў Людвiнове... - Пасля сцiх i пабег наперад, да Панковых калёс, дзе сыходзiлiся мужчыны. Янук толькi тупаў босымi нагамi ля сваiх калёс, баючыся адысцiся, i паднялася на мяхах Таня - хацела злезцi далоў.
      Пастаўшы ля Панковых калёс, мужчыны маўчалi, гледзячы ўперад на поле. Тады Боганчык падумаў, што iх з Людвiнова не вiдаць - яны схавалiся за лазой - i стралялi не ў iх. На полi ля дарогi, што iшла загуменнем ля самага Людвiнова, расла лаза - кустамi. Праз лазу з расцяробу не было вiдаць i Людвiнова.
      Калi ён угледзеў агонь, яму здалося, што гарыць недзе зусiм блiзка: жыта на полi. Полымя ўскочыла адразу, як з зямлi, пад той канец Людвiнова, дзе была студня - адна на ўсю вёску - i куды яны хацелi ехаць; лiзнула лазу i палезла ўгару, рассыпаючы iскры.
      Глянуўшы верх лазы, ён убачыў дым, чорны, густы, не праткнуў бы, здаецца, i пугаўём.
      Боганчык быў страпянуўся i несамахоць прыцiснуўся да калёс, стаўшы побач з Настай. Пачуў, можа, што не ляскалi калёсы i маўчалi людзi, як гудзе ў вёсцы агонь, бытта дзе блiзка гарэлi бочкi з жывiцай... Аднекуль даляцеў цiхi звон на многа галасоў, што ўсё роўна пелi дзе далёка на полi ў жыце бабы... Песня была на адным тоне, лезла ў вушы як з-пад зямлi, i трэба было натапырыцца, каб яе пачуць.
      Пасля Боганчыку здалося, што ные зямля: у яго пад нагамi, пад нагамi ў жарабка i ў людзей, i ля самай крушнi камення, дзе ён быў упаў i счасаў локцi...
      - Назад! Галовы!.. - намогся крыкнуць ён зноў, ажно пачуў, што шэпча, не можа гаварыць, што яго не чуюць i ён нiчога не чуе; толькi ные за лазой, дзе пажар, зямля... Ад таго, мусiць, i звiнiць увушшу...
      Угары над Людвiновам расплылося белае воблака, што ад ветру, i ападала на лес. За лазой бушаваў агонь i мiтусiўся ў вачах палосамi: знiзу ўверх.
      На поле папоўз дым, засцiлаючы дарогу ля загумення. Не было ветру, i дым, спёрты, клаўся на зямлю, не хочучы iсцi ў неба.
      У Боганчыка звiнела, не ацiхала, у вушах, i ён падумаў, што возьме абвалiцца, не ўстоiць на нагах...
      - Наза-а-ад!.. Назад! На Завiшына... За раку. Не стойце!.. - закрычаў ён зноў.
      Затрашчаў за лазой у Людвiнове, недзе ў самым канцы ля студнi, кулямёт. Пок-пок... - чуваць былi пасля рэдкiя стрэлы, усё роўна як лопалiся сухiя порхаўкi пад нагамi на дарозе. Высока над галовамi, над лесам засвiсталi кулi. Стралялi ў гэты бок - у расцяроб.
      Ля калёс усе маўчалi; глядзелi, утаропiўшыся, на агонь, нiбыта яго, Боганчыка, не чулi. Замычаў толькi ля калёс Янук, паказваючы рукамi ў кут, на поле, i сцiх.
      Тады Боганчык пачуў, як на дарозе, што iшла з шашы ў Людвiнова i якой яны ля могiлак яшчэ ля Сушкава збiралiся ехаць, загудзелi машыны. Гудзелi доўга i моцна, iшлi пад гару, ад iх стагнаў лес. Пасля машыны паказалiся на полi ў самым куце.
      - Немцы!.. Назад!.. - зноў закрычаў Боганчык.
      Убачыў пасля, як прыцiснулiся адзiн да аднаго ля калёс людзi, збiўшыся ў кучку, i ён астаўся адзiн на дарозе, воддаль ад усiх...
      Поле засцiлаў дым аж да самага лесу...
      6
      Алёшу зноў вяла галава. Пад бокам рабiлiся мяккiя мяхi, што сена, i грэлi. Угары былi вiдаць сухiя дзiдаватыя яловыя лапкi, i Алёша падумаў, што мужчыны, абмiнуўшы Людвiнова, паехалi лесам на Завiшына.
      Калыхала на мяхах, лiплiся вочы, i яму здавалася, што ён дома, за хатай на качэлях...
      За хатай, у гародзе пад раку, у iх усягды свяцiла сонца, за хатай i паставiлi качэлi. Укапалi слупы на згон зiмы, калi яшчэ не адтала добра зямля ля прызбы i ямкi на дне трэба было дзяўбсцi старым сагнутым ломам. Дзёўб ён, Алёша, дзе была мёрзлая груда i яе не брала рыдлёўка. Слупы прывязлi з-пад Карчаватак, зрэзаўшы адумысла сасну: аскаблiлi на двары ля дрывотнi, пакруцiлi вялiкiм тэбалем, пазычыўшы ў Панка, дзiркi i, падняўшы слупы, апусцiлi iх у гародзе ў ямы.
      Апускалi ўсёй сям'ёй. Нават мацi выйшла на гарод i ўзялася за рыдлёўку, але яе адвёў пад прызбу бацька i пасадзiў на калодачку. Мацеры цяжка, яна ўжо ледзь ходзiць. Не было на гародзе толькi Юзюка: павёз у Камена за раку кутузаўцаў. Кутузаўцы прыйшлi ноччу i доўга драгалi ў дзверы, пакуль iшла адчыняць мацi. Iх было многа - пабралi коней з усёй вёскi.
      Качэлi складалi на зямлi, уставiлi вось у слупы - у дзiркi - i заклiнавалi ў ёй дубовым клiннем палкi, да якiх была ўнiзе прыбiта лавачка з яловай дошкi - ляжала на жалезных прантах. Лавачку вышчапiў бацька з калодкi, ачасаў тапаром i выгаблiў старым Панковым габэлькам.
      Апусцiўшы слупы, iх абкiдалi ў яме каменнем i зямлёй, абтапталi пасля, далi падпоркi, i Алёша стаў на лавачку, разуўшыся: кiнуў дзеравяшкi пад прызбу.
      Алёшу, калi ён узяўся рукамi за палкi, падпiхнуў бацька, упёршыся ў плечы. Алёша пачуў, як яго пацягнула ўперад, падняло ўгару ад зямлi аж да верхняй шалёўкi ў акне. Калi яго адкiнула назад - заскрыпела над галавой вось: туга хадзiла ў дзiрках, Алёша, каб не стаць, сагнуў у каленях ногi i сам падбiў лавачку...
      Чуў пасля, як кратаюцца ў зямлi слупы, не памагаюць i падпоры, як бацька сказаў: "Ну-ну..." - i адышоўся далей пад прызбу; як зноў пачала на яго, Алёшу, крычаць мацi, што ён зверне галаву.
      У вачах мiгнуўся гарод - чорная ралля ад хаты аж да логу - з паламаным з зiмы плотам, ацiснутым i паваленым ля град; апынулася пад нагамi вулiца з чужымi парасятамi, што рылiся пад парканам; закалыхаўся ўзад-уперад гародчык ад вулiцы з сукаватым бэзам i сiвымi, стаптанымi курамi i палёгшымi на зямлю яшчэ з восенi квятамi - марозам.
      Блiшчала ў акне сонца, бiла ў вочы, калi ён згiнаў каленi i ляцеў да варыўнi. Сонца зайшло з гароду, але ў ногi было холадна. У ногi холадна было i на зямлi: яна адтала яшчэ не глыбока. Ля прызбы пайшла расцi толькi адна крапiва, чырвоная, што старое шчаўе летам на Выганчыку, i вылез на раллi ля мяжы, паказаўшы белае лiсце, хрэн.
      Усюды яшчэ была чорная пасля снегу зямля.
      Чорная была i сырая сцяна ад гароду ў варыўнi, i ўвесь канец вёскi здалёку быў чорны i пусты, усё роўна як яго вымела за зiму ветрам.
      Алёшу здавалася: ён скача з самай верхняй перакладзiны ў салому ў вялiкай калгаснай пунi, што да вайны стаяла ля лесу i якую, разрэзаўшы страху, разабралi людзi, перавёзшы на загуменне сабе на пунi.
      Калi Алёша косiцца на двор, бачыць дрывотню i студню. Хлеўчыка не вiдаць, ён паказваецца толькi, як моцна падаб'еш лавачку. Вiдаць тады старая дранiца на страсе; з краю, ад гароду, дзе цякло на парасят, ляжыць разасланая шэрая яловая кара, прыцiснутая старым пашчапаным карытам, у якiм перш давалi свiнням. У тым кутку - пад вуглом ад гароду - няслiся куры.
      Учора вечарам ля курынага гнязда на зямлi пад леташнiм рудым лiсцем ад дзядоўнiку ён схаваў мiну ад нямецкага мiнамёта. Знайшоў яе на пасецы ля iмшары - ля леташнiх акопаў, якiх нарылi ўвосень, калi стаяў у вёсцы "Жалязняк". Па "Жалезняку" бiлi немцы з Сушкава, з мiнамётаў. Мiна ўехала ў зямлю, вiдаць была толькi пята з новымi чырвонымi жалезнымi крыльцамi. Пята высока тырчала з зямлi - на ўсе пальцы. На ёй было дванаццаць крыльцаў Алёша доўга не мог злiчыць, - i яны, мусiць, былi стальныя, бо, калi ён стрэпаў па iх ногцямi, яны звiнелi. Пасярод пяты блiшчаў жоўценькi капсуль, як начышчаны. У iм была ямка - вялiкая, у яе лез кончык дубчыка. Пад крыльцамi на тонкiм хвасце ў мiны чарнелi дзiркi, як вымазаныя ў сажу, маленькiя i круглыя, усё роўна што яе патачылi жукi. Ад зямлi дзiркi былi пазабiваны жоўтым пяском i чырвонай глiнай. Пясок усох, не хацеў выкалупвацца, калi Алёша торкаў у дзiркi дубчыкам. Глiны накарэла i на самым хвасце мiж крыльцаў. Тырчала мiна недалёка ад ямы, шырокай i мелкай; ля яе ўсё роўна што куры падралi зямлю.
      Каб мiна не кранулася адразу ў зямлi ад рукi, ён бы яе не зачапiў, пабаяўся б. А то яна лёгка пайшла з пяску, што моркавiна з грады, калi Алёша, сагнуўшыся, учапiўся рукой за крыльцы i пацягнуў уверх. Мiна была лёгкая, яе можна было падняць у руцэ i нясцi.
      Алёша перанёс яе ў соснiк, да ям, а з цямном, узяўшы ў падол, прынёс перад сабой дамоў i паклаў ля паркана ў дзядоўнiку. У нядзелю ён пакажа яе Юзюку, i яны пойдуць глушыць рыбу ў Верх-возера.
      На качэлях стала холадна: вецер ганяў ля плячэй сарочку; раз'ехаўся на грудзях замочак. Стары зусiм, разнасiўся: мацi да вайны купiла, калi ў вёсцы была лаўка. Мацi пашыла тады сацiнавую сарочку з замком i з кiшэнькай на грудзях. Алёша знасiў ужо дзве сарочкi з адным замочкам: мацi выпорвала замок са старой i ўшывала ў новую. Цяпер яна ўшыла замочак у сарочку з кужалю, якую пасля кiпяцiла на двары ў вялiкiм гаршку ў мучанiчнiку разам з маткамi i насiла на грэблю мачыць у руду ў канаве...
      Скрыпяць за хатай ад вулiцы вароты. Мацi клiча з двара бацьку, мусiць, стоячы на ганку, - пайшла з-пад хаты, Алёша не агледзеў калi. Павярнуўшыся, ён глядзiць на двор, але праз паркан нiчога не бачыць. Вiдаць толькi, як б'юцца на сасне, што на дзядзiнцы ля фермы, бацяны: зганяюць адзiн аднаго з голай бараны - яны толькi ўчора прыляцелi з балота, гняздо, можа, будуць рабiць сёлета. З лесу едуць на падводах партызаны, расцягнулiся ад ям аж у вёску. Гэтулькi падвод было, як вазiлi талакой з лесу бярвенне Януку на новую хату, калi згарэла ў яго старая перад самай вайной у вялiкi пажар...
      Бацька, нiчога не сказаўшы, пайшоў на двор, пасля зноў вярнуўся i крыкнуў здалёку праз паркан:
      - Марш дамоў... Паставiлi шыбенiцу... - Бацька быў нейкi iнакшы. Ля ганка пагладзiў яго, Алёшу, па галаве i, гледзячы на загуменне, сказаў: Бяжы да Насты. Гародам, дзе сушэй... Хай прыйдзе да нас. Не стой.
      На гародах Алёша пачуў, як закрычала дома на ўсю хату мацi. Аглянуўшыся, убачыў, што ходзiць па двары ля дрывотнiка бацька.
      Ногi ў дзеравяшках чаплялiся за раллю, i Алёша, скiнуўшы iх, пабег босы сцежкай, дзе ляжаў яшчэ латочынамi лёд. Да Насты было далёка.
      Вярнуўшыся з вёскi, ён сядзеў у гародзе пад прызбай i чуў, як крычала, стогнучы, у хаце мацi. Яго тады брала злосць на Насту: не можа нiчым памагчы. Бегай толькi па яе босы гародамi, язык высалапiўшы... Цягнулася, чапляючы нагу за нагу па загароддзi, што нежывая, i ўсё правiлася: печ праз яго кiнула, не засланiўшы. Ён мiнуў яе i пабег, хай сунецца, як качарга.
      У хату ён пабаяўся пайсцi. Бацькi на двары не было, i ён, адшчапiўшы ў гарод пад раку варотцы, зноў пайшоў да качэляў. Яны стаялi цяпер адны пад хатай, i ад iх пахла смалой. Ён прыхiнуўся да слупа i доўга стаяў, гледзячы ў гарод за раку, дзе на Выганчыку ў альшэўнiку ляжаў яшчэ снег.
      Калi закрычала мацi моцна i прарэзлiва, ён кулём кiнуўся ў сенцы, але ў хату яго не ўпусцiла Наста: стала на парозе, мусiць, угледзела, як ён пабег з гароду, i выпхнула з сеначак.
      Пасля прагнала з двара:
      - Каб мае вочы цябе не вiдзiлi... Гуляў не можа знайсцi. Ад вуглоў не ступiць, як на прывязi...
      Правячыся, яна вярнулася ў хату.
      Алёша зноў пералез цераз плот i пайшоў пад прызбу.
      За Выганчыкам, дзе ляжаў у кустах снег, на грэблi хавалiся падводы.
      Партызаны паехалi аж цяпер, доўга нечага стаялi ў вёсцы.
      Над Выганчыкам папаўзлi па небе хмары, рэдка, кучкамi, бы хто iх раскiдаў сушыць. Схавалася сонца, пачарнела ў гародзе ралля. Зрабiлася нудна. Алёша ўспомнiў, што яму гэтак было нудна, калi бацька вазiў партызан пад Краснае... Здалося, ён i цяпер сядзiць i чакае яго з грэблi.
      Кiнула ў стужу, i Алёша зашпiлiў аж уверх на замочак сарочку i схаваў рукi ў кiшэнi ў штаны. Убачыў, як iдзе ад ракi па плоце iхнi рабы кот, памалу, круцячы галавой у бакi. Пасля кот сеў на жэрдцы i доўга глядзеў на яго, Алёшу.
      Зноў у хаце закрычала мацi... Алёша быў падскочыў, стукнуўшыся галавой у шалёўку. Пачуў пасля, што крычаць у хаце ценкiм дзяркатым голасам, усё роўна як да iх прыйшла Панiха са сваiм малым i яно заходзiцца ў яе на руках. Было чуваць яшчэ, як гаворыць Наста, моцна, на ўсю хату, мусiць, нечага да мацi, пасля смяецца.
      Яго зноў схапiла злосць на Насту: смяе-ецца...
      Зноў зайшоўся нехта цененькiм голасам у хаце, голас аж пералiваўся, i гаварыла мацi. Ён адышоўся з-пад акна да плота, па якiм iшоў ад ракi кот. Кот усё нiяк не мог дайсцi да варыўнi: доўга нечага глядзеў на мяжу ў леташнюю траву, паклаўшы на жэрдку выгнуты хвост, што серп. Ля варыўнi яго, Алёшу, i знайшла Наста: падышла, не клiкаўшы, мусiць, праз акно сачыла за iм.