Баляслаў Прус
      Стасевы прыгоды
      Пераклад: Янка Брыль
      Герой апавядання - асоба, крыху больш за локаць ростам, каля трыццацi фунтаў вагi, i жыве яна на свеце толькi паўтара года. Гэтую катэгорыю грамадзян людзi дарослыя называюць дзецьмi i наогул адносяцца да яе недастаткова сур'ёзна.
      Таму я трохi пабойваюся рэкамендаваць чытачам маленькага Стася i перш за ўсё прашу iх быць цярплiвымi. Дзiцёнак гэты такi прыгожы i чысты, што яго магла б пацалаваць кожная дама, якая носiць пальчаткi на чатыры гузiкi. Валасы ў яго льняныя, вочы вялiкiя i сiнiя, кашулька зрэбная, а зубоў столькi якраз, колькi патрэбна, каб пайсцi на свой хлеб. Апроч гэтага, ёсць у Стася калыска, на жаўтлявым фоне якое намаляваны чорныя i зялёныя кветкi, а таксама вазок, з адзiным недахопам - кожнае кола яго, сказаў бы, коцiцца ў свой бок.
      Я не змог бы суцешыцца, калi б усе названыя станоўчыя якасцi не здабылi сiмпатыi да Стася, якi, на жаль, не мае якой-небудзь незвычайнай рысы. Стась дзiця законнае, не падкiдыш; не выяўляе ён нават найменшай здольнасцi красцi або iграць на якiм-небудзь iнструменце, яшчэ горш - няма ў яго анi крышачку дурнаватасцi, якая дала б яму права лiчыцца дзiцем знатнага роду.
      Аднак дзiця гэта незвычайнае; прынамсi, так сцвярджаюць яго бацька, Юзэф Шарак, па прафесii каваль, яго мацi, Малгажата, да замужжа Ставiньская, i дзед Ставiньскi, млынар, ужо не лiчачы кумоў, сяброў i ўсiх тых, хто быў на хрысцiнах i не змог там застацца халодным.
      Само Стасева нараджэнне залежала ад незвычайных камбiнацый i фактаў. Перш за ўсё пану богу трэба было стварыць дзве сям'i - кавалёў Шаракоў i млынароў Ставiньскiх; па-другое - зрабiць так, каб у адной сям'i быў сын, а ў другой дачка; а па-трэцяе - сапсаваць у млыне адну жалезную штуковiну i для рамонту яе запрасiць маладога Шарака якраз у тую пару, калi Малгосiна сэрца распусцiлася, нiбы белы гарлачык на сажалцы яе таты. "Проста цуд!.." - як слушна гаварыла старая Гжыбiна, трохi знахарка, трохi жабрачка, а, як вядома, дзве такiя спецыяльнасцi даюць вясковым бабулям права разбiрацца ў цудах.
      Паколькi згодна аднагалоснага акрэслення шматвопытных жанчын Стась "пайшоў па маме", мы асмелiмся першае слова сказаць пра яе. Гэта тым больш неабходна, што кавалiха будзе выконваць ролю ў здарэннi, якое (прызнаемся з сумам) не будзе нi крымiнальным злачынствам, нi раманам з гарачай малiтвай пра помсту.
      Каля грэблi, немаведама калi не гразкай, над вялiкай сажалкай, у якой багата рос трыснёг i адлюстроўваўся прыбярэжны алешнiк, стаяў млын. Стары, счарнелы будынак з маленькiмi шыбкамi вокан; з правага боку яго былi два вялiзныя колы, дзякуючы якiм будынак гэты ўжо трыццаць гадоў тросся i клекатаў, наганяючы ў кашалёк уладальнiка, Ставiньскага, шчодрыя грошы.
      У млынара былi сын i дачка, якраз Малгося. Сына Ставiньскi паслаў у людзi, каб навучыўся добра пытляваць, а дачку трымаў дома. Ёй хапала ўсяго, бацька грошай не шкадаваў нi на дзявочыя ўборы, нi на хатнiя патрэбы. Не хапала ёй толькi ласкi.
      Стары не быў благiм чалавекам, аднак халаднаватым, гаварыў мала i востра, увесь быў заняты справамi. Пiльнаваў парабчукоў, каб не кралi людскога збожжа, клапацiўся, каб парсюкам, што парохквалi пад падлогай млына, спраўна адсыпалася дзесятая частка вотруб'я, падлiчваў працэнты за пазычаныя грошы, што спаганяў, а што пускаў у рух...
      У такiх умовах Малгося жыла толькi з прыродай, а кахала - свой млын... Калi яна ўдзень працавала ў агародзе або кармiла курэй i вялiкiх тлустых качак, а то пагладжвала кароў, якiя на голас яе iшлi, як сабакi, - млын шумеў i тарахцеў сур'ёзныя, незвычайныя мелодыi. У тарахценнi яго перагуквалiся ўсе iнструменты: скрыпкi, бубны, арганы; аднак iгралi яны штосьцi такое, чаго нiводзiн аркестр, нiводзiн арганiст не змог бы паўтарыць.
      Прырода здавалася Малгосi вельмi вялiкiм возерам, люстра якога даставала аж да неба, а кроплямi былi: вёскi, параскiданыя ў палях, алешнiк, луг, млын, грушы на межах, кветкi ў яе агародзе, птушкi i яна сама... Часамi, прыглядаючыся да аблокаў, што выходзiлi з-за чорнага тыну лясоў, алюстроўвалiся ў сажалцы i ўцякалi за ўзгоркаваты далягляд, слухаючы шум ветру, што моршчыў ваду i збожжа на полi, слухаючы, як енчыць пад ветрам трыснёг на балоце, дзяўчына пыталася: цi не з'яўляецца яе жыццё толькi адлюстраваннем усяго, што яна бачыць i чуе, як тыя вобразы дрэў i неба, што адлюстроўваюцца ў хвалях сажалкi?.. Тады на вочы яе набягалi зусiм беспрычынныя слёзы. Яна пацягвалася, як быццам з плячэй мелiся вырасцi крылы, якiя падхопяць яе, панясуць аж пад воблакi, i спявала на невядомую мелодыю такое, чаго не чула ў нiводнай народнай песнi. Ажно бацька выходзiў з млына замаркочаны i казаў:
      - Што ты, дзеўка, спяваеш?.. Лепш памаўчала б, бо людзi ж смяюцца!..
      Малгося сарамлiва змаўкала, але затое сябар-млын паўтараў кожнае слова яе, кожную ноту, толькi што яшчэ складней ды прыгажэй. I як тут было не любiць яго, хоць i падобны ён да галавы несусветнага звера, асаджанай на мностве ног, хоць з яго зяпы патыхала гарачынёй i пылам, а выў ён i тросся так, нiбы хацеў усiх людзей, што наблiжалiся па грэблi, патрушчыць вялiзнымi клыкамi!..
      Святамi млын маўчаў. Толькi ржавыя сцяжкi на даху парыпвалi жаласна, а каля заставак шамацелi тонкiя вадзяныя патокi, з плачам ападаючы на аслiзлыя колы. Тады, калi летнi вечар быў цёплы, Малгося сядала ў човен i выплывала на сярэдзiну вялiзнай сажалкi, адкуль вiдаць быў толькi верх млына.
      Тут, задумаўшыся над глыбiнёй, у якой, нiбы ценi, праходзiлi круглавокiя рыбiны, яна прыслухоўвалася да пошуму аеру на астраўках, да пераклiчкi вадзяных птушак, або схiлiўшыся за борт лодкi, сачыла, як са дна сажалкi адна за адной выплываюць зоркi, а на паверхнi хваляў дрыжыць доўгi сноп месячнага святла. Часамi яна бачыла танчэйшыя за павуцiнне шаты, якiя русалкi развешвалi на кроплях начное расы... Гэта фата... гэта плашч... а гэта павалочыстая сукня... Яна плыла туды, але вецер адганяў тыя шаты на луг, над якiм раптам уставала цэлае возера сярэбрана-белай iмглы, у якiм кружылiся, танцавалi бляскi ды ценi... Хто там гуляў i чаму яе не пускалi туды?..
      Тым часам насоўвалася поўнач. Лодка пачынала дрыжаць, памiж аброслымi астраўкамi чуваць было цiхае плюхаценне, за трыснягом загаралiся слабенькiя таямнiчыя агеньчыкi. Здрадлiвая iмгла засцiлала Малгосi дарогу, i чутно было, як хтосьцi шаптаў у астраўках: "Ага! Ага, не выйдзе дзяўчына адгэтуль!.."
      Але над ёю, самотнай, апекаваўся верны прыяцель млын. Яго драбнашыбыя вочы кiдалi раптам у заслону iмглы агнi, чорная, шматногая звярына пачынала трэсцiся, i ў той момант да слыху атуманенай дзяўчыны далятала вядомае ёй пагукванне, голас, якi спяшаўся, клiчучы:
      - Малгась!.. Малгась!.. Малгась!.. Малгась!..
      Цяпер дзяўчына спакойна адкладала вясло, бо плынь, якая iмкнулася ў вялiзную зяпу млына, сама несла човен да заставак. Малгося лажылася на дне лодкi, як соннае дзiця ў лагодна пагойдванай калысцы, з усмешкай глядзела на слабенькiя вогнiкi, што злосна скакалi над балатамi, i на халодныя, вiльготныя сеткi русалак, якiя хацелi аблытаць яе. А стары млын усё больш ды больш злаваўся i крычаў: "Малгась!.. Малгась!.. Малгась!.. Малгась!..", непакоячыся за сваю дзяўчыну. Нарэшце нос лодкi торкаўся ў палi моста.
      Неяк ноччу, выскачыўшы пасля такой вандроўкi на бераг, яна ўбачыла на мосце бацьку. Ён стаяў, абапёршыся на парэнчы, i ўважлiва глядзеў, як вада прасяваецца цераз застаўкi. Малгосiна сэрца задрыжала ад думкi, што гэта i ён не спiць, думаючы пра яе, хоць з выгляду такi абыякавы. Узбегла на мост i, прытулiўшыся да бацькавага пляча, размарана спыталася:
      - Каго ж гэта вы, татачка, выглядвалi тут?
      - Думаў, што мужыкi рыбу крадуць, - адказаў стары i пазяхнуў. Пасля, пачухаўшыся, памалу павалокся ў хату.
      Нiколi яшчэ Малгося не адчувала сябе такой самотнай, акiнутай, як у той момант, i нiколi так моцна не хацелася, каб i яе хто-небудзь палюбiў. Цяпер ёй здавалася, што сталяр з мястэчка, скупы i брыдкi ўдавец, якi еў за трох, грудзi ў якога плоскiя, а ногi раскiрачаныя, нiбы вiлы, што сталяр гэты зусiм прыстойны чалавек. А пра млынара, якi арандаваў вятрак дзве мiлi адгэтуль, часта смяяўся i наогул лiчыўся прыдуркам, яна ўжо не магла думаць без хвалявання!.. Нават падобныя да прадаўгаватых мяхоў мукi бацькавы парабчукi, хлопцы грубыя i сварлiвыя, у сённяшнiм душэўным настроi здавалiся ёй асобамi з мноствам станоўчых якасцей, хоць месяцаў некалькi таму назад яна не магла глядзець на iх без агiды.
      * * *
      У гэтым цяжкiм становiшчы млын зноў вырашыў дапамагчы дзяўчыне, i вось аднойчы ўнутры яго штосьцi лопнула - з вялiкiм трэскам... Ажно запыленыя мукой парабчукi пабялелi са страху, а Ставiньскi пляснуў шапку аб зямлю!.. Ваду як найхутчэй спынiлi i пачалi раiцца, нават загаворваючы з людзьмi, што ехалi па грэблi. Ва ўсiм доме запанаваў безлад. Хлопцы перабрэхвалiся на мосце, даючы дрэнны прыклад праезджым. Стары не захацеў абедаць i пачаў лаяцца на чым свет стаiць, што вось i памiраць пара, а парсюкi, што жылi пад млынам, бачачы, што нiхто не падсыпае iм вотруб'я, скуголiлi, як перад канцом свету.
      У такiм бязладдзi разоў са сто было названа прозвiшча каваля Шарака, i нарэшце адзiн з хлопцаў запрог каня i паехаў у бок горада. Малгосю ахапiў страх, як у той дзень, калi яна, прастудзiўшыся, чакала фельчара, што меўся паставiць ёй банькi. Яна прычасалася, абула новыя чаравiкi i выбегла да млына, якi, нарабiўшы столькi клопату ўсiм, сам развалiўся над грэбляй i вышчарыў зубы - такi задаволены!..
      Сцямнела, павеяў халодны вецер, i дзяўчына павiнна была iсцi ў свой пакойчык. Толькi лягла, а тут на дварэ затарахцела i нейкi чужы голас пачуўся ёй ад млына. "Ах, божачка!.." - падумала Малгося i, хуценька апрануўшыся, давай шукаць гарэлкi, распальваць у печы, падаграваць верашчаку з каўбасой. Хвiлiн праз пятнаццаць было гатова ўсё, з чым сонная служанка не справiлася б i за гадзiну.
      Тым часам каваль, агледзеўшы млын, як бабка-шаптуха хворага, увайшоў са Ставiньскiм у хату. Ужо ў сенях Шараку пачуўся пах смажанiны, i чалавек ажно ўсмiхнуўся, так прыемна было, што млынар шануе яго, да поўначы чакаючы з вячэрай. Здзiвiўся аднак, убачыўшы ў хаце стол цудоўна застаўлены, з парай над посудам, i два крэслы абапал стала, а гаспадынi - анiзвання!
      Заклапочаны млынар чокнуўся з госцем, папрасiў частавацца, а сам еў моўчкi, па свайму звычаю. Толькi пасля вячэры азваўся:
      - Малгась! Пашлi ў млын падушку i дзяругу, бо пан каваль будуць у нас начаваць.
      Малгося выйшла зачырванелая, ажно самой ад гэтага сорамна. Са злосцi на сябе камячыла рукамi фартух i глядзела пад ногi. Аднак калi падняла вочы i ўбачыла малады, вясёлы кавалёў твар i вочы, што паблiсквалi з-пад чорных броваў, яна не вытрывала, пырхнула смехам i выбегла ў сенi аддаць загад служанцы. Каваль таксама смяяўся, сам не ведаючы чаго, а ўвесь час заклапочаны Ставiньскi замармытаў пад нос:
      - Ат, каза, дый толькi!.. Рэдка бачыць людзей, вось i хiхiкае... Дурное яшчэ, васемнаццаць гадкоў...
      На свiтаннi наступнага дня Шарак узяўся за працу, але толькi ён паспеў прыладзiць кавадла, горан i мех - паклiкалi снедаць. Упершыню ў жыццi Ставiньскi прызнаў, што дачка яго добрая гаспадыня, умее прыняць госця! А млынароўскае сэрца яго не магло не расхвалявацца, калi ён убачыў, як Малгося зацiкаўлена млынам, як часта яна бегае туды, пра ўсё распытваючы Шарака. Менш падабалася яму тое, што каваль многа гаворыць, працуючы, а то i прыштукi паказвае, хапаючы голымi пальцамi распаленае да белага колеру жалеза. Аднак стары маўчаў, бачачы, што ў майстравых руках работа тая гарыць i што хоць хлопец любiць трохi пабалабонiць, куе ён так, што аж зямля стогне!..
      Рамонт iшоў некалькi дзён. За гэты час каваль i млынароўна вельмi пасябравалi, а вечары праводзiлi разам i толькi ўдваiх, бо супакоены Ставiньскi зноў пачаў займацца справамi i менш звяртаў увагi на дачку. I вось у апошнi вечар, седзячы каля хаты на лаўцы, маладыя вялi такую гутарку, праўда, пацiху, бо так iм было найзручней.
      - Дык пан Юзаф жыве за паўмiлi ад горада, на ўзгорку? - спыталася дзяўчына.
      - Ага, ага! На ўзгорачку, што каля лугу. I плот-плецянiк, i дрэў штук некалькi, - адказаў каваль.
      - От каб там агарод быў! Я насадзiла б там буракоў, бульбы, фасолi i кветак, каб гэта маё было!
      Каваль маўчаў, спусцiўшы галаву.
      - I хата ў пана Юзафа харошая. Гэта тая, што каля яе калодзеж з жураўлём?
      - Вядома ж, тая, але не харошая, зусiм не харошая!.. Бо няма каму яе даглядаць...
      - Каб гэта мне давялося, - гаварыла дзяўчына, - дык я б яе пабялiла як след, на вокны - фiранкi i вазоны, у хаце павесiла б усе мае абразы... Чаму пан Юзаф так не зробiць - адразу было б весялей?..
      Каваль уздыхнуў.
      - Эх! - сказаў ён. - Каб гэта мы блiжэй жылi, дык Малгося мне дадала б ахвоты, параiла б, як што рабiць...
      - Уга!.. Сама ўсё зрабiла б, калi пан Юзаф будзе ў кузнi...
      - Але ж у далеч такую, - сказаў каваль, беручы дзяўчыну за палец, Малгося не пойдзе, пакiнуўшы бацьку?
      Цяпер замоўкла млынароўна.
      - Страшэнна мне Малгося спадабалася, праўду кажу!.. Халера!.. Цяпер вось чалавек дахаты вернецца i сам сабе рады не дасць... А што Малгосi да таго!.. Ёй каб якога аконама?..
      - Я ж ведаю, чаго пан Юзаф варты! - прыкрыкнула на яго дзяўчына, трохi адвярнуўшыся. - Пра нiякiх я аконамаў не думаю, толькi пра тое, каб...
      Зноў замоўкла, але каваль цяпер ужо ўзяў яе за ўсю руку.
      - Ну, - спытаўся ён раптам, - а пайшла б Малгося за мяне?..
      Ёй нiбы дух заняло.
      - Я не ведаю!.. - адказала.
      Шарак рыўком абняў яе i пацалаваў у расхiленыя вусны.
      - Яшчэ чаго!.. Такiя жартачкi!.. - сыкнула яна пакрыўджана, вырвалася з яго абдымкаў i, убегшы ў хату, замкнула за сабою дзверы.
      Гэтай ноччу абое яны не заснулi.
      Назаўтра былi закручаны апошнiя балты i падняты застаўкi. Вада з шумам абрынулася на засохлыя з нудоты колы, якiя захiсталiся i пачалi круцiцца. Млын iшоў як мае быць!..
      Ставiньскi, каб не выдаць хвалявання, прыкусiў губу, аднак рукi яго дрыжалi ад радасцi. Агледзеў усё, аблаяў парабчукоў, а тады ўжо запрасiў каваля ў хату, па грошы, i паставiў бутэльку мёду.
      Калi ён выклаў на стол новенькiя паперкi, Шарак пачухаў за вухам i неяк сумна ўсмiхнуўся. Млынар заўважыў гэта.
      - Што, сынок, - спытаўся ён, - табе i крыўдна яшчэ, што дваццаць тры рублi з кiшэнi маёй выпудзiў?
      - За такi рамонт млына мне ад вас можна было б i дачку ўзяць! - шапнуў Юзаф.
      - Што? - крыкнуў стары. - Хочаш дачку замест грошай?
      - Мне б i тое, i тое...
      Ставiньскi быстра зiрнуў яму ў вочы.
      - Але ж я за ёю грошай цяпер не дам, толькi пасля мае смерцi, - сказаў ён.
      - Мне жыць даўжэй, чым вам, - адказаў каваль i пацалаваў яго руку. - Без пасагу дзеўку вы ж не аддасце, а мне самому так сумна, асаблiва зiмою...
      У адчыненым акне мiльганулася Малгосiна галава.
      - Ану, iдзi сюды! - паклiкаў бацька.
      - Я не пайду, - адказала дзяўчына, засланiўшы вочы, - няхай татка самi ўсё вырашаюць!..
      Ставiньскi пакiваў галавой.
      - Ой, каваль, каваль! - сказаў ён. - Часу ты тут, бачу, дарма не трацiў. Што ж, калi такая ўжо божая воля, дык аддам я табе дзяўчыну, бо майстар ты добры, i, ведаю, з дастаткам... Толькi дзiця маё не крыўдзь, бо гэтага я табе не дараваў бы...
      Праз некалькi тыдняў адгулялi Малгосiна вяселле з кавалём - папелi, папiлi, наскакалiся. Пры выпадку памiрылася двух, даўно пасвараных суседзяў, а пасварылася чатырох. Адзiн з парабчукоў Ставiньскага, трохi падпiўшы, кляўся, што з вялiкага гора ўтопiцца, але абмежаваўся яшчэ большай выпiўкай. Затое адзiн гаспадар, якi даўно меў намер адмовiцца ад гарэлкi, увалiўся нехаця ў сажалку, за што яго жонка добра такi паўшчувала. Ужо ў першы дзень вяселля сталяр з раскiрачанымi, як вiлы, нагамi i вечны рагатун, уладальнiк ветрака, два канкурэнты на Малгосю, пачалi даводзiць знаёмым i незнаёмым, што дзяўчына з ганьбай, а бацька яе лiхвяр, i таму ў млыне iхнiм страшыць i збожжа ў памольнiкаў прападае з мяхоў. Кожны з гэтых няўдалых канкурэнтаў бажыўся, што нiколi не ажанiўся б з млынароўнай... А маладыя тым часам паехалi да каваля...
      Тут Малгося выдатна спраўдзiла свае абяцаннi. Пабялiла хату, апляла яе дзiкiм вiнаградам, упрыгожыла ўсярэдзiне абразамi i мэбляй i завяла прыгожы агарод на ўзгорку, што спускаўся да ракi. Пад яе наглядам пабольшаў ды вылюдзеў кавалёў набытак, хата выглядала як шляхецкi дворык, а сам Шарак справiў сабе новы скураны фартух, такi вялiкi, што з яго можна было б выкраiць двух ладных варшавякаў i засталося б яшчэ трошкi на варшавянку...
      * * *
      У такiх клопатах i прайшоў для маладое пары год. Вясной прыляцелi буслы, аселi ў старой буслянцы на гумне, пачалi клекатаць, клекатаць i, нарэшце, выклекаталi маленькага Стася. У гэты дзень каваль не пайшоў у кузню, а дзед Ставiньскi прыехаў за мiлю з гакам верхам без сядла i расплакаўся, як бабёр, убачыўшы поўненькага, ружовага ўнука, якi страшэнна галёкаў, а на ручках i ножках яго было столькi ж ямак, колькi i костачак.
      У такiх выпадках шаноўныя дамы асланяюць вокны тоўстымi шторамi, наймаюць на дапамогу сабе розных мамак, штучных i натуральных, i некалькi тыдняў адпачываюць у вышываным неглiжэ, як быццам гэта яны стварылi свет, прымаюць вiншаваннi паняў i паноў, якiя шэпчуцца каля iх па-французску. Таму, аднак, што ўсе гэтыя цырымонii былi Малгосi невядомыя, яна праз двое сутак узялася за працу, а дзед пахварэў за яе - разумеецца, ад радасцi. За некалькi дзён ён грунтоўна ўведаў свайго ўнука, адкрыў у iм вялiкiя здольнасцi да млынарскае справы i першы прызнаў, што яму яшчэ не здаралася бачыць такога, як Стась, разумнага дзiцяцi, нават сярод шляхецкiх дзяцей!..
      А немаўлёнак тым часам праходзiў цiкавую, поўную таямнiцаў пару найранейшага маленства, няясныя ўспамiны якога мы калi-нiкалi бачым у снах, якiя прыадчыняюць дзверы падсвядомага жыцця.
      Уявiце сабе простага чалавека, якога раптам засыпалi справамi ўсёй грамадскасцi. Там i пытаннi мастацтва, i прамысловасцi, фiласофскiя i сельскагаспадарчыя, там злачынствы i подзвiгi, а памiж iмi мноства спраў, ад якiх залежыць яго ўласнае iснаванне. Яму трэба ўсё гэта прывесцi да ладу, свае справы аддзялiць ад чужых, у гэтую гадзiну навучыцца, што трэба рабiць у наступную i не ўпасцi пад цяжарам працы!..
      У гэтым становiшчы аднойчы апынуўся Стась. Пасля доўгага сну, якi папярэднiчаў свядомаму жыццю, на яго абрынулася паводка ўражанняў. Паветра раздражняла яго скуру i лёгкiя, у вочы скакалi барвы белыя, шэрыя, блакiтныя, зялёныя, чырвоныя - ва ўсiх камбiнацыях i адценнях, а разам з iмi тысячы формаў ажыўленых або мёртвых. Ён чуў людскую гутарку, ляскат свае калыскi, булькатанне закiпаючай вады, гудзенне мухаў i паскавытванне шчанюка Курты. Ён адчуваў цiск пялёнак, хваляванне тэмпературы, што мянялася штохвiлiнна, нарэшце голад, прагу, санлiвасць i рух сваiх канечнасцей. Усё гэта, бязладнае, хаатычнае, настырлiвае, кiпела ў глыбiнi яго маленькай, толькi што абуджанай iстоты. Хлопчык не ўмеў паказаць, адкуль прыходзiць голад, а адкуль белы колер або грукат малатоў у кузнi. Адчуваў толькi стому i пахныкваў, дрыжучы ад холаду. Адна пацеха была ў яго - сон, якi яму зачаста абрывалi, i магчымасць ссаць. I ссаў ён, як тая п'яўка, ссаў i крычаў, а дарослыя людзi кiвалi галовамi над яго бездапаможнасцю. Вы чулi? Бездапаможным называлi асобу, якая трапiла ў такi страшэнны вiр i павiнна была вырашаць столькi спраў!..
      У гэтую пару Стась яшчэ не адрознiваў сваю мацi ад самога сябе i, калi яму вельмi хацелася есцi, ссаў вялiкi палец свае нагi - замест матчыных грудзей. З яго смяялiся, хоць мы i ведаем людзей дарослых i разумных, якiя замест сваёй капеечнай палачкi могуць узяць чужыя рублёвыя галёшы...
      Пасля цяжкай працы i шматтыднёвых вопытаў Стась дайшоў да вялiкiх вынiкаў. Яму ўдалося ўлавiць рознiцу памiж сваёй нагой i краем калыскi, нават памiж матчыным лонам i сеннiчком. У гэты час ён быў ужо вельмi разумны. Ведаў, што голад дакучае яму з боку ног, што ў адным месцы галавы гуртуецца ўсялякi шолам, у другiм - усе колеры, а трэцяе месца смокча, ссе.
      Праз некалькi месяцаў ён зрабiў яшчэ больш адкрыццяў. Адрознiваў ужо здарэннi дрэнныя ад добрых i рэчы прыгожыя ад брыдкiх. Раней усмешка i плач, зморшчванне лба i выцягванне рук або ног iшлi адно за адным без усялякага ладу; ён карыстаўся iмi як пачынаючы iгрок клавiшамi фартэпiяна, - той датыкаецца да iх, не ведаючы, што з гэтага выйдзе. Цяпер Стась смяяўся, убачыўшы мацi, якая кармiла яго; плакаў пасля купання, супраць якога пратэставалi ўсе яго двухногiя iнстынкты, моршчыўся - убачыўшы пялёнкi, што не давалi яму свабодна рухацца, а да гаршчочка з падсалоджаным малаком выцягваў ручкi i ножкi.
      Цяпер у iм пачалi ўзнiкаць сiмпатыi i антыпатыi, страхi i спадзяваннi. Ён любiў Курту, таму што шчанюк быў цёплы, лiзаў яго i датыкаўся аксамiтна-мякенькай мордай. Баяўся цемры, у якой можна было выцяцца; тужыў па садзе, дзе дыхаецца на ўсе грудзi i дзе мiлагучны пошум дрэў, паўтараючы матчыны песнi, закалыхваў яго. Колеры шэрыя нагадвалi цвёрдую падлогу або не заўсёды сухi сеннiчок i таму не падабалiся яму. Затое колеры чырвоныя i блакiтныя, прадметы блiскучыя - узбуджалi смех. Ён ужо ведаў, што агеньчык свечкi, хоць i прыгожы i скача, няветла абыходзiцца з дзiцячымi пальцамi. Памятаў таксама, што бацькавы ногi цвёрдыя, чорныя i большыя за ўсяго Стася, а матчыны ножкi такiя нiзкiя, што пачынаюцца i канчаюцца каля самай зямлi.
      Да мацi ён адчуваў любоў бязмежную, бо ад яе было найбольш прыемнасцей. А бацька карыстаўся Стасевай сiмпатыяй таму, што ў яго былi вусы i найспакуслiвейшая на свеце рэч - гадзiннiк. Затое татавы пяшчоты не спакушалi яго; той меў звычай якраз тады забаўляць малога, калi яму хацелася спаць або есцi, бязлiтасна калоўся шорсткай барадой i вялiзнымi нязграбнымi рукамi цiскаў яго маладыя, кволыя костачкi. Было толькi адно, з-за чаго Стась, убачыўшы бацьку, часамi працягваў ручкi i смяяўся: гэта - гойданне. Праўда, нязручна было малому ў гэтых магутных руках, але затое як яны высока падкiдалi яго, якi рабiўся вецер навокал, як растрасаў яго валасы i паддзiмаў кашульку!..
      Стась умеў ужо забаўляцца i сваволiць. Часамi мацi брала яго на каленi, а бацька сядаў насупраць i прасiў:
      - Iдзi, Стась, да мяне, iдзi!..
      Той як быццам iдзе, выцягвае рукi, але раптам адварочваецца i - хоп! тварыкам у мамiна плячо. I ўжо таго Стася няма, зусiм-зусiм няма ў хаце, прынамсi, сам ён нiкога не бачыць!
      Часамi бацька стаўляў яго на стале i трымаў пад пашкi, а мацi хавалася. Мацi схаваецца за бацьку з правага боку, а Стась - шмыг галаву направа i ўжо знайшоў яе... Схаваецца мацi за бацьку з левага боку, а Стась - шмыг галоўку налева i зноў знайшоў яе. Дзiця забаўлялася б так увесь дзень, але што ж, калi бацьку трэба было iсцi ў кузню, а мацi да сваiх кароў! Тады малога клалi ў калыску i ў хаце паднiмаўся такi крык, што ажно Курта пачынаў брахаць!..
      Часамi хлопец станавiўся на галаве, аднак неўзабаве ўцямiў, што гэта нязручна i што хадзiць чалавеку найбольш адпаведна на карачках. Дзякуючы такой хадзе ён пераканаўся, што сцены, крэслы i печ не сядзяць у яго воку, але дзесьцi навонкi, значна далей, чым на даўжыню рукi.
      Магутна ўзрасталi мускульныя сiлы, што прымушала яго да пэўнай працы. Часцей за ўсё гэта датычылася пераварочвання зэдлiка, бiцця лыжкай па падлозе i пагойдвання калыскi. А таму, што нейкi час яны спалi ў ёй з Куртам, шчанюк, убачыўшы пагойдванне, ускокваў на сяннiчок i лажыўся сабе, як граф! Гэтае нахабнае злоўжыванне правамi даводзiла Стася да зайздрасцi, i ён крычаў датуль, пакуль сабаку не праганялi i самога яго не клалi ў калыску.
      Пасля яго пачалi вучыць вельмi нялёгкаму майстэрству - хадзiць. Хлопца забаўляла тое, што ён так высока ўздымаецца над зямлёй; але ж разумеў ён i спалучаную з гэтым небяспеку i вельмi рэдка рызыкаваў iсцi без дапамогi старэйшых. Тады ён спачатку станавiўся, потым падымаў левую руку i правую нагу, выгiнаў яе ўсярэдзiну i правым краем ступнi - плясь аб зямлю! Тады паднiмаў правую руку i левую нагу, выгiнаў яе ўсярэдзiну, падкручваў пальцы i левым краем ступнi - плясь аб зямлю! Зрабiўшы некалькi такiх складаных рухаў, ён анi на крок не кранаўся з месца, затое галава ў яго кружылася i хлопец падаў. У той час думалася яму, што хоць хада на дзвюх нагах i даспадобы чалавечаму самалюбству, толькi поўзанне на карачках мае практычнае значэнне. Убачыўшы, як хтосьцi ходзiць на дзвюх нагах, ён адчуваў нешта падобнае да таго, што адчувае сур'ёзны чалавек, апынуўшыся сярод тых, што ходзяць па канаце. З гэтай прычыны ён вельмi шанаваў Курту, якi карыстаўся ўсiмi чатырма канечнасцямi, i марыў хлопец толькi пра тое, каб дараўнаць свайму сябру ў беганнi.
      Бачачы незвычайнае развiццё духоўных i фiзiчных уласцiвасцей малога, бацькi пачалi думаць пра яго адукацыю. Навучылi яго гаварыць "тата", "мама" i "Курта", якi нейкi час называўся таксама як "тата"; купiлi яму высокае крэселка з папярэчынай i падарылi прыгожую лiпавую лыжку, якою Стась з бяды мог бы i галаву накрываць. Бацька, ва ўсiм пераймаючы мацi, хацеў таксама зрабiць свайму першынцу падарунак i з гэтай мэтай прынёс аднойчы цудоўную нагаечку на казiнай ножцы. Калi Стась узяў у рукi гэты каштоўны падарунак i пачаў абгрызаць чорны раздвоены капыцiк, мацi спыталася ў бацькi:
      - Навошта ты, Юзiк, прынёс гэта?
      - А на Стасiка.
      - Як гэта? Ты яго будзеш лупцаваць?
      - А чаму не, калi ён будзе такi самы свавольнiк, як я.
      - Вы бачылi яго! - закрычала мацi, атульваючы сына. - Адкуль жа ты ведаеш, што ён будзе свавольнiк?..
      - Няхай толькi не будзе... я б яму тады паказаў!.. - адказаў дабрадушна каваль.
      А таму, што якраз цяпер Стась пачаў крычаць, мама ўзлавалася i схiлiлася да татавай думкi. Бацькi ўжо больш не спрачалiся - павесiлi нагайку на сцяне, памiж святым Фларыянам, якi з немаведама якога часу тушыў нейкi пажар, i гадзiннiкам, якi ўжо дваццаць год дарма намагаўся добра iсцi.
      * * *
      Незалежна ад першых прынцыпаў маральнасцi, што апiралася на казiнай ножцы, каваль пачаў старацца сыну настаўнiка. Праўда, у вёсцы быў стары настаўнiк, але той займаўся больш пiсаннем даносаў i дэгустацыяй моцных напiткаў, чым букваром i дзецьмi. Сяляне i жыды пагарджалi iм, а што ўжо казаць пра Шарака, якi i не думаў нагружаць настаўнiка вучобай свайго сына, а адразу звярнуўся да арганiста.
      "Цяпер Стасiку пятнаццаць месяцаў, - думаў каваль, - гады праз тры мацi навучыць яго чытаць, а праз чатыры - трэба яго аддаць арганiсту..."
      Толькi чатыры гады!.. Трэба ўжо сёння пастарацца пра ласку ў божага слугi, якi галiўся, як ксёндз, насiў доўгi чорны сурдут, гаварыў гартанна, сяды-тады ўжываючы лацiнскiх слоў з касцельнай службы.
      Не зацягваючы справы, Шарак аднойчы запрасiў арганiста да Шулiма на мядок. Напоўнены павагай, касцельны маэстра высмаркаўся ў клятчастую хустку, адкашляўся i, з выглядам чалавека, якi хоча выступiць з пропаведдзю супраць алкагольных напiткаў, сказаў Шараку, што сёння, i заўтра, i ва векi вякоў гатоў хадзiць з iм да Шулiма на чарку.
      Арганiст быў ганарлiвы, лёгка раздражняўся, а перш за ўсё - са слабой галавою. Ужо пры першай бутэльцы пачаў штосьцi бэрсаць, а пры другой расчулiўся i паведамiў Шараку, што лiчыць яго амаль роўняю.
      - Яно, ты бачыш... Божа моцны!.. Яно так. Мне, арганiсту, мехам надзiмаць, i табе, кавалю... божа моцны!.. таксама мехам... Дык вось... ты ўжо i ведаеш, што я хачу сказаць? Ды тое, што каваль i арганiст - браты... Ха, ха!.. Браты!.. Я, арганiст, i ты - капцюх!.. Misereatur tui omnipotens Deus!*
      * Няхай над табой злiтуецца ўсемагутны бог! (лац.)
      Шарак, заўсёды вясёлы, за чаркай рабiўся панурым. Ён не змог ацанiць камплiменты свайго сабутэльнiка i адказаў так гучна, што i Шулiм i яшчэ дзядзькоў некалькi пачулi:
      - Браты - не браты!.. Каваль - ён хутчэй да слесара падобны, а арганiст... вядома ж, арганiст - да старца!..
      - Што?.. Я - да старца? - закрычаў абражаны арганiст, пранiзваючы позiркам каваля.
      - Ды яно так!.. Вы ж i молiцеся за грошы, i граеце прыгажэй, калi вам хто...
      Шарак не дакончыў, бо ў гэты момант атрымаў бутэлькаю па цеменi, ажно асколкi шкла пырснулi ў столь, а лiпкая медавуха разлiлася па твары i святочным адзеннi каваля.
      - Дзяржы яго! - гукнуў пакрыўджаны, не ведаючы, цi абцiрацца, цi даганяць арганiста, якi драпануў па лiнii, як яму здавалася, найкарацейшай, аднак жа i звiлiстай.
      Прысутныя кiнулiся разбараняць. Выкiнулi за дзверы арганiста, а каваля пачалi разважаць, бо ён ажно калацiўся са злосцi.
      - Я пакажу табе, божая дудачка! - крычаў Шарак, убачыўшы праз акно фiзiяномiю арганiста, больш чым заўсёды ўрачыстую.
      - Юзэф!.. Кум!.. Пане каваль!.. - сунiмалi яго пасрэднiкi. - Пакiньце вы! Што вам злавацца на п'янага?.. Ён жа дурны, сам не ведае, што робiць...
      - Я яго задушу, разбойнiка!..
      - Пакiньце, пане Шарак!.. Што там душыць?.. Душыць не кожнага можна... Ён жа асоба духоўная, першы адразу ж пасля ксяндза!.. Яшчэ вас бог за гэта пакарае...
      - Нiчога мне не будзе! - адказаў каваль.
      - Вам, можа, i нiчога... Ды ў вас жа жонка, малое!..
      Апошнiя словы паўплывалi цудоўна. Падумаўшы пра жонку i дзiця, раз'юшаны каваль супакоiўся i нават намагаўся прыглушыць у сабе жаданне помсты. Што праўда, дык праўда, - арганiст iдзе адразу пасля ксяндза; а што, калi адлупцуеш яго, а пан бог узлуецца i на жонцы або на дзiцяцi адплоцiць за крыўду?..
      Выйшаў ён з карчмы страшэнна сумны.
      "Ох, гэтыя дзецi, - думаў, - колькi з iмi клопату!.. У мяне ж толькi адзiн, а ўжо трэба галаву марочыць, шукаць настаўнiка, на чарку трацiцца... Ды яшчэ мяне за гэта на людзях ганьбяць, а я не магу адплацiць, бо за дзiця баюся... Ой, Стах, Стах!.. Каб ты ўжо хоць ведаў потым, колькi я за цябе адпакутаваў!.. Дай бог, каб хоць ужо баба не лаяла!
      Дома без крыку не абышлося, але з таго часу Шарак яшчэ больш любiў свайго сына, пра адукацыю якога думаў так рана, з-за чаго вось i пляшку мёду на галаве расхвасталi. Прастадушны каваль за некалькi месяцаў забыўся пра сваю крыўду, але ж надта прыкра было, што пасварылiся з арганiстам, вучоным мужам, якi адзiн мог пакiраваць выхаваннем сынка, што ўжо сам хадзiў, мог гаварыць i наогул выказваў незвычайныя здольнасцi.
      Тым часам прыйшло лета, а разам з iм i хвiлiна, у якую неспадзявана добра мелiся закончыцца кавалёвы бацькоўскiя клопаты...
      * * *
      Аднойчы мацi палажыла Стася ў садзе пад грушай, падаслала яму дзяружку, падгарнула кашульку i кажа:
      - Спi тут, хлопчык, i не дзярыся, ягадка мая найсаладзейшая з усiх, якiя толькi пан бог стварыў i сонейка выграла!.. А ты, Курта, лажыся каля яго i пiльнуй, каб яго курыца не дзюбнула, або пчала не ўджалiла, цi нейкi нядобры чалавек не зрок. Я пайду палоць буракi, а як вы тут не будзеце добра сябе паводзiць, дык вазьму частаколiну i ўсе вам костачкi пералiчу!..
      Але толькi ад думкi такое - пра страшнае пакаранне - яна схапiла хлопца на рукi, затулiла, нiбы ад крыўды якое ратуючы, пачала цалаваць, калыхаць на руках i прыгаворваць пяшчотным голасам:
      - Гэта каб я цябе частаколiнай!.. Гэта Курту, сабачага сына, а не цябе!.. Мой ты клубочак, мой галубочак... сынулечка мой адзiны, залаты!.. А ты не смейся, Курта, кудлач ты!.. Не прыплюшчвай свае слепакi, не матлашы хвастом, бо я хутчэй з цябе, сам ведаеш, тры скуры здзерла б, чым на яго, майго Стасiка роднага, хоць галiначку абламала... Лю-лi, лю-лi, лю-лi!..
      А Курта хвост пад сябе падгарнуў, зяпу ад гарачынi разявiў, язык чырвоны, як хустку, налева высалапiў. Сабака кемлiвы, хiтры!.. Сам сабе думае: "Гавары здарова, а я што ведаю, то ведаю. Колькi разоў прыходзiлася Стасеў сеннiчок сушыць, столькi разоў яму так пападала, што ажно ў кузнi чуваць было!.."
      Так сабе думаў брахлiвы Курта, аднак маўчаў, бо ведаў, што за ўсе довады найлепшы бывае кiй, якiм усе сямейнiкi, а гаспадыня першая, адказвалi на сабакавы прэтэнзii.
      А Стась тым часам цёр вочы тлустымi жменькамi, а льняную галаву так i прыкладваў да мамiнага пляча. Каб толькi мог разважлiва гаварыць, дык i сказаў бы ёй:
      - Калi ўжо кладзеш, дык i кладзi, бо пасля гаршка малочнай кашы чалавеку спаць так хочацца!..
      Хлопец ужо i сам, па сваёй ахвоце заснуў бы, але матцы здавалася, што яго трэба закалыхаць, i яна калыхала, спяваючы:
      Што ты блукала,
      Чаго шукала
      У дуброве зялёненькай?
      Я не цягаўся,
      Дык адаспаўся
      На пярыне пуховенькай!..
      Толькi калi ўжо ён пацяжэў на руках i прымасцiўся галоўкай памiж плячом i грудзьмi, яна палажыла яго на дзяружку, тузанула Курту за мокры язык i, азiраючыся, пайшла ў свае буракi.
      Зрэбная дзяружка, а пад дзяружкай зямля здалiся Стасю халаднаватымi i цвёрдымi пасля мамiных абдымкаў. Ногi яго выдатна спалi, а галоўка раптам прахапiлася, i ён узняўся на тлустых ручках. Хацелася зiрнуць, дзе мацi, а можа, i паплакаць услед? Але таму, што Стась быў яшчэ малы, добра разглядацца не ўмеў, ён, замест таго каб глядзець наперад, глядзеў пад сябе, на траву. Тым часам Курта добрасумленна лiзнуў яго раз i другi раз па загарэлым твары i пачаў шукаць у галаве, ды так шчыра, што Стась упаў на левы бок i падлажыў сабе пад шчаку тоўсценькi локаць. Хацеў яшчэ прыўстаць, нават успёрся рукой на дзяружцы, намагаючыся разблытаць ножкi. Але ў гэты самы момант пальцы яго ручкi разбеглiся, вiшнёвыя губкi растулiлiся, вочы заплюшчылiся надта хутка, ён заснуў. У ягоным узросце сон бывае дужы, як здаравенны мужчына: паложыць чалавека раней, чым пачне з iм дужацца...
      Тады ад нядаўна скошанай сенажацi, дзе доўгiмi радамi стаялi задуменна насупленыя i пукатыя копы, павеяла ветрам, гарачым, як подыхi сонца. Вецер паказытаў прысадзiстыя копы, пасвiстаў у дуплах спарахнелых вербаў, што дарэмна старалiся адпалохаць яго памахваннем галiнак, працадзiўся цераз пляцень i павалокся па кавалёвым агародзе. Зялёнае бацвiнне буракоў з чырвонай аблямоўкай, танклявы кроп i пёрыстая пятрушка пачалi трэсцiся, як ад лiхаманкi, вiдаць, са злосцi, бо гэта гультаi - не любяць, каб iх зачапалi. А раскудлачаны бульбоўнiк, яркiя сланечнiкi i бледна-ружовыя макаўкi пачалi кiвацца, як жыды ў сваёй школе-бажнiцы, абураныя, вiдаць, легкадумнасцю ветру, якi адганяў пчол ад вулляў, а самой кавалiсе перакруцiў на галаве чапец, нягледзячы на тое, што хоць ёй i дваццаць адзiн год, а ўсё ж Стасева мацi i гаспадыня ўсяго, што ёсць у агародзе, у хаце, у хляве i на полi!..
      - Ах, свавольнiк, свавольнiк!.. Ах, што ён тут вырабляе! - наракалi чырвонагаловыя макаўкi, загледжаныя ў неба сланечнiкi i буйны бульбоўнiк.
      А круглыя лiсточкi грушы, пад якою мацi палажыла Стася, як старанныя нянькi, шапталi:
      - Цiха, цiха, цiха!.. Вы ж мне дзiця разбудзiце!..
      Курце, якi любiў дзейнiчаць, i, калi чаго лепшага не было, дык хоць парасят пацягаць за адвiслыя вушы, цяпер было нудна.
      "Што гэта за парадак у свеце, - думаў ён. - Дзецi толькi спяць, гаспадыня забаўляецца зрываннем лiсця, дрэвы, замест сумленна працаваць, кiваюцца ды шалясцяць, бусел надрываецца клёкатам, а гаспадар з хлопцамi не робяць у кузнi нiчога, толькi мехам дзьмуць ды куюць?.. Ён малым малатком па кавадле: дзiнь, дзiнь, дзiнь, дзiнь!.. а хлопцы вялiкiмi малатамi па жалезе: бум, бум, бум, бум!.. Ажно iскры ляцяць. Я стаяў перад кузняй, дык бачыў..."
      I, смуткуючы ад усеагульнай ляноты, працавiты Курта павалiўся на бок, аж зямля застагнала, распластаўся i ногi выцягнуў, а каб лепш выказаць сваю пагарду да ўсяго свету, прыплюшчыў вочы, толькi б нiчога не бачыць...
      Тады перад позiркам яго нястомнай душы распасцерлася поле гаспадаровай капусты, дзе жыравала мноства зайцоў, якiя перабiралi лапкамi i настаўлялi вушы, як пальцы...
      - Ох, i дам жа я вам дыхту, нягоднiкi! - гаўкнуў Курта i давай ганяць шкоднiкаў на ўсе бакi!..
      Ганяўся, ганяўся, а поле распасцiралася бясконца, зайцы размнажалiся, як кроплi навальнiчнага дажджу, а гаспадар, гаспадыня i хлопцы, гледзячы на яго беганiну, крычалi: "Ай, Курта, якi працавiты сабака, нi хвiлiны не адпачыне!.."
      А Курта выпрастаўся i так ужо бег, што ажно хвост, не паспяваючы за iм, застаўся недзе далёка ззаду. Ледзь дыхаў Курта, але пёр.
      Раптам над галавой разаспанага сабакi пачала кружыцца муха i лаяцца тоненькiм галасочкам:
      - Ах ты, кудлач, абiбочына!.. Наеўся парасячага цеста, увесь свет варушыцца на сонцы, а ты ляжыш, як калода, дрэмлеш!..
      Сабака прачнуўся i ляснуў зубамi на муху:
      - Бачылi дармаедку!.. Вякае, што ляжу, а я тут зайцоў з капусты ганяю!..
      Не хочучы трацiць час на абарону сваёй годнасцi, ён выцягнуўся яшчэ выгадней i - вярнуўся да карыснай дзейнасцi. А муха ўсё кружылася над iм, хоць ён i моршчыўся, i кiпцюры настаўляў.
      - Ах ты, кудлач, гультаiна!.. - пiшчала яна. - Сказалi табе дзiця даглядаць, а ты тут адсыпаешся, завала!..
      З гэтага моманту кроп i пятрушка, бульбоўнiк, мак i сланечнiк, вецер у небе, дыханне соннага Стася, буслы на адрыне i малаты ў кузнi - усё паўтарала ў такт:
      - Курта гультай!.. Курта гультай!.. Курта гультай!..
      Аднак працавiты Курта выцягнуўся пад грушай i ўсё ганяў ды ганяў тых зайцоў!
      * * *
      Пакуль Стась i Курта хораша спалi сабе пад подыхi цёплага ветру, кавалiха абабрала вусеняў з капусты, прапалола буракi i пачала рваць у рэшата салату на полудзень. Зелейка гэтае жыло сабе ў кутку агарода, каля пляценнiка ад дарогi. Гаспадыня асцярожна прыкленчыла i, выбiраючы маладыя лiсты, думала, як гэты салат усцешыцца, калi яго адмыюць у гарачай вадзе ад пылу, пальюць воцатам i акрасяць салам...
      Нарвала ўжо з палавiну рэшата, амаль столькi ўжо, колькi трэба, i тут на дарозе пачулася шалясценне дробнай, павалочыстай хады i пастукванне кiя ў зямлю. Разам з гэтым кавалiха пачула як быццам гутарку.
      - Супакоiшся ты ў мяне калi-небудзь цi не? - пытаўся стомлены жаночы голас.
      Кавалiсе здалося, што ў адказ на гэтыя словы пачуўся невыразны шэлест, як быццам хтосьцi цягнуў кiй па пяску. Пасля зноў некалькi крокаў i пастукванне, спалучанае з тым асаблiвым шэлестам.
      - Сукiн сын! - гаварыў злосны голас. - Так ты мне дзякуеш, што я табе столькi свету паказала!.. Згнiў бы недзе пад плотам або згарэў, як грэшная душа, каб не я... Дурань!..
      Зноў зашалясцела.
      - I дурны, вядома ж. З пастухамi табе найлепш кампанаваць, а не са мной... Вось тады ўжо ты быў бы разумны, каб цябе сабакi пагрызлi або хто-небудзь на свiных касцях паламаў. Клышаногi!..
      Кавалiха выпрасталася i за некалькi крокаў ад плота ўбачыла на дарозе згорбленую бабулiну з кiем у руцэ. На плячах у старое была поўная чагосьцi дзяруга, а з-пад хусткi вылезла некалькi сiвых касмылёў, якiя трэслiся разам з галавой.
      - Каго гэта вы, матуля, так лаеце?.. Гжыбiна!.. - гукнула, смеючыся, Шарачыха.
      Старая павярнулася да яе.
      - Гэта вы, кавалiха? - спыталася, падыходзячы да плота. - Пахвалёны вам!.. А я якраз хацела i да вас зайсцi. Ад бацькi слова. Зусiм забылася б з-за гэтага юды!..
      Кажучы гэта, яна ўзняла свой кiй i страсянула iм.
      - А што ж там тата мне наказвалi? - хутка спыталася Шарачыха.
      - Ды вось... блытаецца ў маiх нагах i не толькi не памагае, але ж яшчэ перашкаджае хадзiць. За тое, што я яго з гною падняла!..
      - А што татка наказваў вамi? - нецярплiва паўтарыла кавалiха. - Былi вы сёння ў млыне?..
      - Ды была, была... Лажыся, падлюга! - злосна сказала яна свайму кiю, кiнуўшы яго на край пляценнiка. - Замаўляла Салтысiку лiхаманку, што калоцiць яго ўжо другi тыдзень, а па дарозе ўчора зайшла ў млын.
      - Татка здаровыя?..
      - Уга!.. Толькi казаў, каб Малгося заўтра прыехала да яго са Стасiкам, а ваш - каб таксама быў у нядзелю ў млыне...
      Бабуля, вiдаць, забыўшыся пра свой кiй, абаперлася на плот i гаварыла далей:
      - Яно, бачыце, так: гэты ваш арганiст, Завада, зямлю купляе i хоча ў Ставiньскага, ну, у таты вашага, пазычыць пяцьсот злотых. Быў у сераду ў млыне i прасiў, але Ставiньскi кажа: "А чаму гэта я вам буду грошы пазычаць, калi васпан пакрыўдзiў каваля i ў злосцi з iм?.."
      - Добра татка сказалi яму! - перапынiла Шарачыха.
      - Тады арганiст кажа яму: "Я з кавалём памiруся i буду сына яго вучыць". А стары яму: "Ну дык памiрыся, васпан". А той на гэта: "Калi ж баюся я ў кузню зайсцi, бо ён мяне аддубасiць. У вас я быў бы смялейшы, яшчэ б i пару бутэлек мёду паставiў, каб памiрыцца..."
      - Круцель! - перапынiла кавалiха. - А цi даўно ён казаў, што ў святой бiблii напiсана: кавалi i камiнарнiкi ад Каiна i ад Хама паходзяць, з iх нараджаюцца братазабойцы?.. Каб ён удушыўся!..
      - Ну, а калi ў святой бiблii так напiсана, дык арганiст не вiнават, сказала старая.
      - Брэша! - усхадзiлася кавалiха. - Мы i самi ведаем, дзе што стаiць... Ад Хама паходзяць мужыкi, а мой жа не мужык, а ад Каiна - туркi, а мой жа не турак. Нiкога не забiў!..
      Гжыбiна любiла пахвалiцца сваiмi ведамi пра "патомкаў Хама", але цяпер яна далiкатна маўчала, памятаючы, што справу мае з асобай пiсьменнай, а да таго ж - з дачкой млынароў Ставiньскiх!
      - Зайдзiце ў хату, адпачнiце, - сказала раптам гасцiнная Шарачыха, гледзячы на стомленую старую.
      - Не магу, - адказала бабуля i схапiла свой кiй. - Трэба iсцi да Матэвушыхi, карову абкурыць, бо апушыла... Ну, - дадала яна, страсянуўшы кiй, - а ты мне добра спраўляйся рэшту дарогi, а то я цябе...
      - Што вы гаворыце? - спынiла яе кавалiха.
      - А як мне не гаварыць?.. Няхай, зладзюга, проста падскаквае, а не валачэцца, як п'яны...
      - Гэта вашы ногi, бабуля, не спраўляюцца, кiй не паможа!
      - Ат! - нецярплiва махнула бабуля рукой. - Хадзiлi ж яны восемдзесят гадоў, чаго ж iм цяпер падводзiць?.. Заставайцеся з богам!..
      - Iдзiце з богам! - сказала ўслед бабулi кавалiха.
      Калi яна засталася адна, зноў узлавалася на арганiста.
      "Бачылi вы, - думала, - чалавека майго пакрыўдзiў, вопратку яму паплямiў, а цяпер ужо хоча мiрыцца, калi грошы спатрэбiлiся... Няма дурных! - шапнула, пагразiўшы кулаком у той бок, дзе шэрая званiца. - I грошай не дастанеш, i зямлi не купiш, i яшчэ я табе на людзях усё выгавару!.. Скулу табе, жабрацкi павадыр!.."
      Хочучы як найхутчэй выказаць свае меркаваннi мужу, яна пераскочыла цераз плот i пабегла ў кузню. Ёй здавалася, што ўвесь свет ужо ведае пра арганiставу крывадушнасць, бо нават пукаты, палаплены мех зласней, чым заўсёды, соп i сыпаў з зяпы гаручыя iскры.
      Малгося выклiкала мужа i перадала яму прынесеную бабуляй вядомасць.
      - I дзякуй богу, калi арганiст хоча памiрыцца, - адказаў дабрадушна замурзаны асiлак, праслухаўшы жончын расказ.
      Маладая гаспадыня ажно рукi заламала ад жаху.
      - I ты i з iм памiрыўся б? - гукнула яна.
      - Само сабой...А хто будзе вучыць Стасiка? Можа, прафесар?..
      - Ты з iм памiрышся за тое, што ён табе на мазгаўнi разбiў бутэльку?
      - Дык жа не мазгаўня лопнула, а бутэлька...
      - За тое, што ён цябе капцюхом назваў, з камiнарнiкам параўнаў?
      - Калi я не памыюся, дык i капцюх. Усе пра гэта ведаюць, а ты найраней, гаварыў каваль, не цямячы, чаго яна так расхадзiлася.
      Шарачыха страсянула галавой.
      - Галоўка мая бедная! - залямантавала. - Во, долечку я сабе выбрала!.. Хiба ж ты мужчына?.. Твой жа бацька з маiм дзядзькам у войску служыў, а ў цябе анiякага гонару?.. Я баба, - гаварыла яна задыхана, - а вочы яму выдзерла б, а ты мiрыцца хочаш?.. Гэта ты - муж Ставiньскай, жонку з гнязда шляхецкага ўзяў, а сораму ў вачах няма?..
      Каваль нахмурыўся.
      - Чаму гэта ўжо i сораму няма? - мармытнуў ён.
      - Бо з арганiстам мiрыцца хочаш...
      - А чаму гэта я хачу?
      - Ты толькi што сам гэта казаў?
      - Чаму казаў?.. Гэта ты казала, што бацька так загадаў, ну, а нам яго слухаць належыцца...
      - А цi ж мой татка - твой бацька?.. Не табе яго трэба слухаць, а мне... Ты не павiнен мiрыцца з арганiстам, калi б я нават i хацела па таткаваму загаду...
      Паколькi хлопцы ў кузнi, чуваць было трохi, пачалi ўжо вадзiцца за чубы, кавалю захацелася туды, да працы, а можа, проста вызвалiцца ад клапатлiвай гутаркi з жонкай, i таму ён сказаў энергiчна:
      - Ну, калi так, дык i не будзе мiру з арганiстам! Бацька як сабе хоча, мне ўсё роўна. А я не хачу!.. Не буду мiрыцца!.. Не паеду ў нядзелю ў млын, i ты заўтра не паедзеш са Стасiкам - не!..
      - А вось жа i я заўтра паеду, i ты ў нядзелю наедзеш! - перабiла жонка.
      - Ну? - спытаўся Шарак i хацеў ужо ўзяцца рукой пад бок, але ў пару стрымаўся.
      - Абое будзем у млыне, i няхай арганiст прыедзе, але на тое, каб ён пры людзях пачуў, што я яму скажу!.. Вось так!..
      Муж зiрнуў на яе скрыва, можа, хацеў нават плюнуць праз зубы, аднак устрымаўся i, пачухаўшы галаву, пабрыў у кузню. Там хлопцы яшчэ валтузiлiся, аднак Шараку лягчэй было супакоiць iх, чым толькi што зразумець сваю жонку.
      Калi кавалiха вярнулася ў сад, Стась ужо не спаў, а качаўся з Куртам. Мацi пацалавала шустрага хлопчыка i пакiнула яго пад наглядам сабакi, а сама пайшла з салатам у хату, канчаць абед. Амаль да ночы яна ўсё рыхтавалася да заўтрашняга падарожжа, строiла планы адпомсты. Абы ўдалося, дык арганiст будзе зняслаўлены навек!
      * * *
      Назаўтра ў кавалёвай хаце мiтусня пачалася на досвiтку. Гаспадыня на двое сутак iшла да бацькi, вось i трэба было грунтоўна агледзець гаспадарку. Здавалася, што ўсё навокал адчувала яе адыход. Курта неяк мала еў i ўсё бегаў навокал Стася. Каровы, адыходзячы на пашу, рыкалi вельмi жаласна, а парсюкi ажно выварочвалi дзверы хлеўчука, так iм хацелася развiтацца з гаспадыняй.
      Звыш таго, трэба было раней падрыхтаваць абед i ўсё сварыцца з мужам, якi раз-пораз прыходзiў з кухнi i мармытаў:
      - Якога лiха iсцi дарма! Калi будзем мiрыцца з арганiстам, дык хадзем у млын, а не будзем мiрыцца, дык i не трэба iсцi. Навошта нажываць яшчэ большага ворага?.. Яшчэ пракляне нас у касцёле i агонь на хату наклiча або хваробу на нас i на жывёлу?..
      Тады кавалiха брала мужа за руку i, вытурваючы з хаты, гаварыла:
      - Толькi ўжо ты не мяшайся... У цябе кавальскае сэрца, а ў мяне шляхецкi розум, i я так дагаджу арганiсту, што хутчэй ён згарыць ад сораму, чым мы ад пажару!..
      Пасля абеду, памыўшы разам з дзеўкай посуд, Шарачыха яшчэ раз абышла ўсе закуткi, прычым яе джыганула пчала, ды так, што ажно слёзы закруцiлiся ў вачах. Потым яна выцягнула на двор вазок, палажыла на дно яго сеннiчок, на сеннiчок падушачку, а зверху Стася i, пацалаваўшы мужа, рушыла ў дарогу.
      Уся гэтая падрыхтоўка страшэнна ўзрадавала Курту, а калi ўжо гаспадыня ўзяла ў рукi дышаль, сабака як ашалеў. Скокнуў спачатку да Стася i здзёр з яго галавы хусцiнку, потым амаль не адарваў кавалю вус, а калi той шугануў яго ад сябе, Курта з вялiкай сiлай кiнуўся на гаспадыню i ледзь не перакулiў яе.
      Такое бурнае праяўленне радасцi не пайшло Курце на карысць. Бо кавалiха раптам прыпомнiла, што нельга пакiдаць усё без сабакi, i загадала ўзяць яго ў хату. Дзеўка Магда з немалым намаганнем занесла Курту ў кухню, але сабака ў момант выскачыў на двор праз акно i разгуляўся яшчэ больш. У вынiку гэтага бедаку папала ад гаспадынi хусткай па мордзе, пад бок нагой ад гаспадара, па спiне нейкiм кiем - ад дзеўкi, пасля чаго яго занеслi ў хлеў i зачынiлi на затычку. Сабака выў так страшэнна, што не адна баба, пачуўшы ў полi гэтае выццё, падумала пра наблiжэнне бяды i загадзя памалiлася за душы нябожчыкаў.
      Дзень быў спякотны. Там i сям на небе стаялi белыя аблачынкi, нiбы раздумваючы, дзе iм схавацца ад гарачынi. Пад нагамi Шарачыхi i пад коламi вазка цiха пасквервалi зярняты цёплага пяску. Незаўважальны ў небе жаўранак вiтаў сваiм шчэбетам падарожнiкаў, мацi i сына, а з калосся цiкаўна выхiлялiся мак i васiлькi, як быццам хочучы праверыць, цi не едзе хто знаёмы.
      Малгося стала i азiрнулася. Вунь iхнi дом на ўзгорку - як у зялёнай сукенцы ад дзiкага вiнаграду. Вунь журавель схiлiўся над калодзежам: вiдаць, Магда бярэ ваду. Каля кузнi стаiць нейкi чалавек з конiкам, але каваль iх, вiдаць, яшчэ не заўважыў, бо малаты грукочуць няспынна, а праз увесь гэты грукат ды бразгат чуваць жаласнае скавытанне Курты...
      Як на малюнку ўсё! Шарачыха, паглядзеўшы на той малюнак, як быццам сiлы набралася i, цягнучы свой вазок, весела збегла з узгорка.
      Дарога была крутая i пакручастая. Раз-поразу ўздымалiся ўсё большыя ды большыя ўзгоркi. Найвышэйшы - цераз бярозавы гай, якi так блiзка ўнiзе, што, здаецца, рукой дастанеш, схопiш за галiнку. А ў сапраўднасцi трэба туды тупаць з паўгадзiны.
      Памалу хата i кузня знiклi, нават Куртаў лямант змоўк. Пясок паглыбляўся, сонца прыпякала яшчэ больш, воблакi стаялi на адным месцы, як пустыя паромы пры беразе Вiслы, i толькi ўсё iншы ды iншы жаўранак жадаў вандроўнiкам шчаслiвай дарогi.
      У Шарачыхi было цяпер так добра на душы, што нават i злосць на арганiста праходзiла. А каб i праўда памiрыцца з iм?..
      - Не дачакаецца! - мармытнула яна. - Не дзеля гэтага я пакутую ў спякоце, каб зарабiць яму пяцьсот злотых...
      А Стась ляжаў сабе ў вазку, зачараваны новымi ўражаннямi. Упершыню перад яго вачыма быў неабмежаваны далягляд i невымерная глыбiня сiняга неба. Ён не ўмеў яшчэ пытацца, што гэта, анi здзiўляцца, толькi адчуваў сябе незвычайна. Зямля, па якой ён дагэтуль хадзiў, знiкла; куды нi зiрнеш - неба. Хлопцу здавалася, што ён ляцiць, топiцца ў велiчы, якую не ўмеў яшчэ назваць прасторай. Душа яго поўнiлася зместам неакрэсленым i спакойным.
      Ён быў як анёл - толькi крылы i галава, насiўся ў бязмежжы, не памятаў мiнулага, не думаў пра будучыню, але ў кожнай хвiлiне адчуваў бясконцасць. Такую форму павiнна мець вечнае жыццё.
      Раптам далягляд засланiла мноства зялёных галiнак, вазок апынуўся ў цянi. Яны ўехалi ў лес i наблiжалiся да найвышэйшага ўзгорка.
      Спёка, цяжкi вазок i злосць на арганiста паўздзейнiчалi на кавалiху. Яна адчула стому. Хацела сесцi памiж дрэў i адпачыць, але баялася апазнiцца ў дарозе, а да таго ж... у лесе... Калi б яна была адна, лесу не пабаялася б, а Стасева прысутнасць настройвала яе на асцярожнасць... Хоць пра ваўкоў i разбойнiкаў нiхто тут не чуў. Ды маладзiца спалохалася б i зайца, каб той выскачыў...
      Ах, гэты лес!.. Расцягнуўся - на дзесяць малiтваў... Хоць бы ўжо Курту з дому ўзяла, было б весялей... Ён там плакаў недзе, зачынены, i ў гэты час нават сабачая крыўда лягла на душы кавалiхi цяжарам.
      Ах, каб жа хутчэй выехаць з гэтага лесу!.. Каб хоць на той узгорак узабрацца!.. Шарачыха зняла хустку i палажыла яе на вазку. Малая палёгка. Пот аплываў яе патокамi, а разам з iмi ападалi i сiлы. Ёй здавалася, што да ўзгорка, вiдаць, не дацягне, а што ўжо казаць пра тое, каб узняцца на яго!
      Перад самым узгоркам, направа ад кавалiхi, з лесу выходзiла iншая дарога, i вось якраз цяпер на той бакавой дарозе пачуўся ляскат лёгкай брычкi. Шарачыха павесялела - цяпер яна, прынамсi, не будзе адна!.. Пайшла хутчэй i неўзабаве ўбачыла штосьцi накшталт двухколкi, вельмi спраўнай, са скураною стрэшкай. У гэтую рысорную двухколку быў запрэжаны прыгожы гнеды конь; усярэдзiне сядзеў нейкi пан, якога Шарачыха не паспела добра ўбачыць, бо экiпаж якраз павярнуў на шлях i аказаўся задам перад ёю.
      "Ой, каб ты ж мяне ды падвёз!.." - падумала кавалiха, аднак не паспела папрасiцца, хоць i iшла блiзка за дрындулетам.
      У гэтай двухколцы, такой адмысловай, ехаў пан Лоскi, памешчык i гмiнны суддзя. Ён вяртаўся з суда дахаты i напэўна ж ахвотна падвёз бы стомленую i прыгожую жанчыну, калi б заўважыў яе. Як на тую бяду, пан суддзя сядзеў глыбока задуманы i не толькi не заўважыў Шарачыху на паваротцы, але нават не чуў яе паспешлiвага дыхання.
      Падарожнiкi дабралiся да падножжа ўзгорка. Двухколка валаклася памалу; следам за ёю кавалiха цягнула свой цяжар.
      Да вяршынi ўзгорка было крокаў з дзвесце, - нялёгка. I кавалiха вырашыла зрабiць сабе палёгку за кошт каня. Доўга не думаючы, яна прычапiла дышаль свайго вазка да восi двухколкi.
      План быў цудоўны: прычэплены дышаль трымаўся выдатна, вазок са Стасем ехаў яшчэ лепш, а маладзiца хоць трохi перадыхнула. Толькi б на ўзгорак!..
      Сама яна iшла за вазком i, паддаўшыся стоме, аберуч моцна трымалася за яго край. Было ёй значна лягчэй, так лёгка, што ахвотна прайшла б такiм чынам удвая даўжэйшую дарогу, чым з дому ў млын. Ды што ты зробiш, калi на гэтым свеце чалавечыя радасцi вельмi хутка праходзяць!.. Яны праехалi ўжо да палавiны ўзгорка... Яшчэ толькi крокаў з пяцьдзесят да вяршынi... Дзякуй табе, конiчак, што ты нас сюды ўзвалок!.. Пара ўжо i адчапiць вазок ад двухколкi...
      Конь раптам пайшоў рыссю, i двухколка, а за ёю вазок i Стась - падалiся з узгорка ўнiз!..
      Шарачыха акамянела. Пакуль паспела крыкнуць "стойце!" - суддзёва двухколка i Стасеў вазок былi ўжо ў далiне.
      - Ратуйце! - заенчыла маладзiца, бегучы за iмi з распасцёртымi рукамi. Маланкай у галаве яе прамiльгнула думка, што вазок можа перакулiцца ад любога каменя...
      Але вазок плыў у пяску, як у пуху, малыя колцы круцiлiся i вiлялi, як шалёныя, Стась ад хуткай язды быў надзвычай задаволены... Суддзя, нiчога не ведаючы, быў не менш за Стася вясёлы, а конь яго, якому раптам палягчэла, ажно пырхаў ад радасцi i ледзь не рваўся ў галоп.
      Спачатку Шарачысе здавалася, што яна дагонiць уцекачоў, што яе хоць пачуюць. Ды дзе там... Спынiлася, хочучы крыкнуць з усiх сiл, хоць бы i лёгкiя лопнулi. Аднак толькi раскрыла рот - i голас у яе замёр... Убачыла, як штосьцi ўпала з вазка. Дабегла блiжэй, - толькi хустка... Конь запаволiў... Яна наблiзiлася яшчэ больш. Ужо выразна ўбачыла Стасеву галоўку i ручкi, што так хораша ляжаць уздоўж...
      - Стасiчак мой!.. Ратуйце!..
      Вазок закалыхаўся i пакацiўся яшчэ хутчэй. Ужо i ручак малога не вiдно, i галоўка ледзь заўважаецца, ужо i вазок усё меншы ды меншы...
      Шарачыха не магла зразумець, чаму гэта перад канём не вырасце земляны вал, чаму неба не перагародзiць дарогу, чаму дрэвы не перасцiгаюць двухколку. Колькi птушак сядзiць у гнёздах, бачыць матчын адчай, аднак нiводная не ляцiць на дапамогу. Каб хоць якая адна птушачка крыкнула таму пану "стой!", каб хоць каторы камень у такую цяжкую хвiлiну прачнуўся ад вечнай дрымоты. Дарма! Усё маўчыць...
      Яна зiрнула на неба. Над самай яе галавой вавёрка спакойна абгрызае шышкi. Воблакi стаяць на адным месцы. Сонца смажыць, як i раней... Зiрнула на дарогу, а там - двухколка ўжо невыразная, а вазок ледзь-ледзь жаўцеецца. Здавалася, што ў тым няшчасным вазку ляжыць яе сэрца, гвалтоўна вырванае з грудзей, i павезлi яго бязлiтасна, богведама куды, а яно прывязана да яе нiткай, што ўсё танчэйшая ды танчэйшая. Яшчэ хвiлiна - i нiтка лопне, а разам з ёю i сэрца, i жыццё беднай мацi!
      Двухколачка паступова ўсё меншала i знiкала памiж раскалыханай зелянiны дрэў. Ужо ён такi, як птушка... Цяпер на момант прапаў, потым зноў паказаўся... Зноў знiк...
      Шарачыха працерла вочы, поўныя пылу i слёз. Нiчога не вiдно!.. Выбегла на сярэдзiну дарогi. Нiчога... Перайшла на другi бок... Штосьцi ўдалечынi мiльганула, ды раптам знiкла... Зняможаная ўшчэнт, прыцiснутая цяжарам болю, яна ўпала тварам на зямлю i, скруцiўшыся ў клубок, пачала выць, як самка, ад поўных грудзей у якой адарвалi малое.
      Тады на ўзгорку, дзе яе напаткала бяда, паказаўся конiк у аглаблях, за iм - набожна выбрытая фiзiяномiя чалавека, якi сядзеў у невялiкай, але вельмi траскучай брычцы. Шарачыха не чула траскатнi, не бачыла, што нехта едзе, але затое ён, той падарожны, заўважыў скурчанага на дарозе чалавека i спынiў каня.
      "П'яная цi мёртвая? - падумаў урачыста выбрыты падарожнiк. - Халеру падхапiла цi хто-небудзь забiў?.. Ехаць далей цi вярнуцца?.."
      Гледзячы з вышынi свайго сядзення на юдаль чалавечай роспачы, ён баяўся разбойнiкаў, халеры i судоў i ўжо за лейцы пацягнуў, каб павярнуць назад, ды тут яму згадалася Евангелле, дзесяты раздзел ад святога Лукаша, тое месца, што чытаецца на дванаццаты тыдзень пасля сёмухi, "Пра параненага i самарытанiна": "I падышоўшы, перавязаў раны яго, палiўшы iх алеем i вiном; i пасадзiўшы на асла свайго, прывёз у гатэль i там меў клопат аб iм".
      Дзякуючы гэтаму ўспамiну брычка пакацiлася наперад, аднак вельмi паволi i асцярожна, аж да жанчыны. Потым брычка спынiлася, i самарытанiн, што сядзеў у ёй, выхiлiўшыся, злёгку штурхануў кавалiху канцом пугаўя.
      - Гэй, вы! - гукнуў. - In nomine Patris et...*
      * У iмя айца i... (лац.)
      Шарачыха ўсхапiлася i, гледзячы шалёнымi вачыма ў паголены твар падарожнага, шапнула:
      - Пан арганiст?..
      - Ды я! - адказаў ён. - А што здарылася?
      - Стась мой загiнуў!.. Ах, божачка!.. - заенчыла яна i абаперлася на край брычкi.
      - Як жа гэта?.. Цыганы яго ўкралi?.. Божа моцны!..
      Шарачыха сяк-так расказала, што здарылася.
      - Ат! Пасмейся, панi, з гэтага! - закрычаў арганiст. - Гэта якраз нейкi шляхцiц ехаў... Божа моцны!.. Ну, а такiя дзяцей не крадуць. Сядай, панi, у брычку! Et cim spiritu Tuo...*
      * I з духам тваiм... (лац.)
      - А чаго?
      - Як гэта - чаго? Божа моцны!.. Будзем шукаць хлопца, i амэн!..
      - Ён ужо, можа...
      - Што ўжо, можа? Панi думае, што ён нежывы? А каго ж я тады вучыць буду?.. Калi я павiнен вучыць яго, калi ён будзе мець, божа моцны, шэсць год, дык хлопчык анiяк не памрэ на другiм годзе... In saecula saeculorum...*
      * Навекi вякоў... (лац.)
      Арганiставы довады, а больш за ўсё яго лацiнская мова былi такiя непераможныя, што кавалiха моўчкi села ў брычку i пакорлiва памясцiлася на козлах, тварам да арганiста. Але верны, хоць i гарачы, слуга святога касцёла не мог згадзiцца з гэтым.
      - Прашу вас вельмi... Божа моцны! - ускрыкнуў ён. - Вельмi прашу на сядзенне, а я на козлiкi пайду... Introibo ad altare Dei...*
      * I наблiжуся да божага алтара... (лац.)
      - Пане арганiст, ды што ж вы робiце?..
      - Так!.. Быў бы я, божа моцны, чалавек зусiм без адукацыi, каб панi, жонка i дачка маiх сяброў, сядзела на козлах... Я кiрую канём, я сядаю на козлах... Sicum erat in principio...*
      * Падобна да таго, як было спачатку... (лац.)
      Шарачыха выканала загад арганiста, не асмельваючыся зiрнуць яму ў вочы. Гэта ж яна дзеля таго, каб дапячы яму, выбралася сёння ў дарогу!.. Але бог, якi дбае пра слуг сваiх, пераблытаў планы адпомсты i зрабiў так, што якраз арганiст i выбавiць яе з бяды.
      - Ведаеце, панi Шаракова, што, - гаварыў высакародны апякун, - у мяне, божа моцны, ёсць iнтарэс ад ягомасця ксяндза да пана Лоскага, таго, што гмiнны суддзя, але раней я завязу паню ў мястэчка i там даведаемся ад жыдоў, якi мясцовы шляхцiц ездзiць у двухколцы з крытым верхам. Тады мы знойдзем Стасiка, тады забяром яго i я дастаўлю паню з дзiцем у млын. Indnlqentiam absolutionem ef remissionem paccatorum nosstrorum...*
      * Дараванне, пазбаўленне i адпушчэнне грахоў нашых... (лац.)
      Але Шарачыха ўжо не слухала яго праграмы, абвешчанай тонам пропаведзi, абапёршыся тварам на рукi, яна горка заплакала. Гэта яе супакоiла трохi.
      Праз паўгадзiны брычка прыехала на рыначны пляц мястэчка - пад акампанемент палясквання пугай i многiх лацiнскiх слоў, якiмi шчадрэй чым заўсёды сыпаў усхваляваны арганiст.
      * * *
      Пан Лоскi - мужчына сярэднiх гадоў, сумленны i прыстойны; пры гэтым было ў яго шмат разважлiвасцi, нiштаваты маёнтак i ангельскiя бакi. Невялiкая лысiна сведчыла пра тое, што гэты добры грамадзянiн павiнен быў змоладу неаднойчы прабiваць сцяну галавой i наогул не весцi набожнага жыцця. Ды акалiчнасць такая не падрывала пашаны, якою ён карыстаўся ў суседзяў, а для жонкi ён быў, дзякуючы гэтаму, яшчэ даражэйшы, бо гэта прымешвала да iх шчаслiвага сямейнага жыцця трошачкi крыўды за мiнулае i страху за дзень заўтрашнi.
      Калi яго выбралi гмiнным суддзёй, пан Лоскi спраўляўся з гэтым абавязкам так, што ўсе былi задаволены. Не хочучы адрываць людзей ад працы, ён заказаў сабе элегантную крытую двухколку на рысорах i ў суд за дзве мiлi ездзiў адзiн. I таму, калi ён вяртаўся з пасяджэнняў надта позна, панi яго мела звычай пытацца нехаця:
      - У суседзяў спыняўся?
      - О не! - адказваў ён. - Вяртаюся проста з канцылярыi.
      - Ах! - гаварыла панi, у душы шкадуючы, што ў тую яго судовую канцылярыю з iм не ездзiць фурман або хоць якi хлапчук.
      Мы не размiнёмся з праўдай, дадаўшы, што i суддзёвы знаёмыя, а найбольш дык дамы ў пэўнай меры падзялялi сумненнi панi Лоскай адносна бязгрэшных паводзiн яе мужа. Слава, аднойчы набытая, трывае вечна!
      У той дзень, калi адбыўся вядомы нам выпадак на дарозе, пан Лоскi вяртаўся дадому каля другой гадзiны папаўднi. Спраў у судзе было сёння няшмат, дома чакалi яго суседзi, некалькi чалавек, вось ён i спяшаўся. У той момант, калi Шарачыха прычапiла вазок да двухколкi, ён раздумваў над працэсам памiж двума гаспадарамi за курыцу, пасля пачаў думаць, як будзе забаўляць гасцей, i ў галаву яму не прыйшло, што ён можа стаць нявiннай прычынай кавалiшынага гора i развесялiць сваiх гасцей.
      Калi кончыўся лес, дарога ў суддзёў маёнтак збочыла з гасцiнца ўлева. Лоскi спакойна павярнуўся на яе i апынуўся ў чыстаполiцы. У адным месцы некалькi чалавек капала роў, i суддзя заўважыў, што людзi гэтыя з вялiкiм ажыўленнем паказваюць адзiн аднаму на яго двухколку.
      Пасля ён сустрэў бабу з хлопчыкам, якiя спынiлiся на дарозе i так паразяўлялi раты, як быццам мелi намер праглынуць гнедага каня разам з брычкай. Такiя адзнакi ўвагi вельмi лесцiлi пану суддзi, якi з задавальненнем пераканаўся, што яго любiмы экiпаж пачынае звяртаць на сябе ўвагу.
      Стась, спачатку захоплены хуткай яздой i падскокваннем вазка, засумаваў i заснуў, вiдаць, снючы Куртава свавольства i мамiны пацалункi. Неўзабаве двухколка, стукнуўшыся аб парожак варот, уз'ехала на дзядзiнец.
      На верандзе пад стрэшкай, у кветках, панi суддзiха ў кампанii дам i мужчын чакала мужа. Суддзя заўважыў iх i, хочучы пад'ехаць з шыкам, вырашыў акружыць вялiкi газон. Падцягнуты ляйчынамi, конь пачаў падкiдаць угару прыгожую галаву i ў такт перабiраць нагамi. Суддзя, не хочучы быць горшым за яго, таксама напружыў ногi, прыгожа выпрастаўся з выглядам сапраўднага джэнтлымена.
      I сапраўды, разлiк на эфект апраўдаўся. Калi ён, акружаючы газон, апынуўся насупраць веранды, уся кампанiя пачала пляскаць далоньмi, крычаць "брава!" i праяўляць усялякiя адзнакi задавальнення.
      Лоскi яшчэ мацней падцягнуў ляйчыны, конь ускiнуў галаву яшчэ спрытней, двухколка i прычэплены да яе вазок з дзiцем кацiлiся яшчэ больш урачыста, а захопленыя гледачы аж вар'яцелi ад весялосцi. Ды гэта ўжо здзiвiла суддзю, тым больш тады, калi ён заўважыў, што нават яго стары слуга кусае губы, каб не зарагатаць.
      - Брава! Брава!.. Вiншуем!.. Ха, ха, ха!.. - крычалi мужчыны.
      Лоскi спусцiўся з брычкi i аслупянеў, убачыўшы, што дамы глядзяць на яго з двухсэнсавым выразам твараў, а жонка, светлая бландзiнка, сапраўдны анёл дабрынi, усмiхаецца неяк незразумела, з прыкметнымi слязiнамi ў вялiкiх, лагодных вачах.
      - Завядзi каня ў канюшню! - сказаў слузе разгублены гаспадар.
      - А з гэтым, пане, што будзем рабiць? - спытаўся стары франт, паказваючы сурвэткай на вазок.
      Лоскi азiрнуўся i ледзь не самлеў, убачыўшы рэч, што мела вельмi мала агульнага з яго становiшчам мужа i абаронцы справядлiвасцi. Недарэчная справа яшчэ больш заблытвалася па той прычыне, што ў сям'i панства Лоскiх сваiх дзяцей не было.
      - Вiншуем са знаходкай! - крычалi мужчыны.
      - Зрабiце вы мяне хоць засядацелем! - крычаў васьмiдзесяцiгадовы былы палкоўнiк, стары халасцяк.
      Дамы адразу ж абкружылi вазок, у якiм Стась прачнуўся i пачаў плакаць.
      - Цудоўнае дзiця! - гаварыла адна.
      - Якое далiкатнае!
      - Вiдаць, з год ужо будзе, - дадала трэцяя.
      - Дык жа суддзя якраз два гады працуе для агульнага дабра! - грымнуў палкоўнiк.
      - Але ж, панове, гэта памылка!.. - апраўдваўся як не сваiм голасам няшчасны суддзя.
      - У такiм адрасе не павiнна быць памылкi! - перапынiў яго непапраўны палкоўнiк. - Ды што тут гаварыць, хлопец прыгожы, як на малюначку!
      Выкарыстаўшы сумятню, панi Лоская шмыганула ў пакой. Праз некалькi хвiлiн яна выйшла адтуль з дужа чырвонымi вачыма, але спакайнейшая, нiбы пагоджаная з лёсам. За ёю валюхалася старая, тоўстая ключнiца.
      Калi суддзiха дрыготкiмi рукамi выняла Стася з вазка i аддала яго ключнiцы, бедны муж незвычайна пакорлiвым голасам спытаўся:
      - Што ты з iм думаеш рабiць?
      - Не аддам жа я яго парабкам... - адказала цiха жонка з адценнем дакору ў голасе.
      Пачуўшы гэта, маладыя панi пачырванелi, старэйшыя пераглянулiся, нават мужчыны пасур'ёзнелi, а палкоўнiк сказаў:
      - Ну, дарагая панi Лоская, жарты жартамi, а вы добра зробiце, калi накормiце хлопца, якi напэўна ж галодны. Само сабой, трэба будзе перадаць у прыход i войту, бо гэта ж вiдавочнае непаразуменне, а бацькi гэтага мальца павiнны быць недзе ў страшэнным непакоi.
      А тым часам ключнiца, прыглядаючыся да малога, мармытала:
      - Дальбожачка, наш пан, i ўсе крошкi пабраў!.. Наш пан быў такi самы, калi яму было адзiн год!.. Я ж памятаю: нос, вочы, нават радзiмка на шыi... Такi саменькi! Ну, гэта не мужыцкае дзiця...
      Каб перапынiць прыкрую гамонку, суддзiха лёгка падштурхнула гаваркую кабецiну на ганак i загадала ёй дзiця накармiць i памыць. Госцi ўжо адышлi ад першага ўражання, i ўсе пачалi наракаць на верагодную няўважлiвасць нейкай нянькi, што прычапiла вазок да двухколкi, i спачуваць гору бацькоў. Суддзя падтакваў iм, намагаўся здагадацца, у якой вёсцы яму прычапiлi малога, а калi гутарка перайшла на iншую тэму i жонка супакоiлася, прынамсi, з выгляду, Лоскi пакiнуў гасцей на хвiлiнку, а сам пабег у гардэробную.
      Там ключнiца, абагнаўшыся ад служанак, трымала хлопчыка на каленях i кармiла яго булкай з малаком. Стась еў, а сам неспакойна азiраўся па незнаёмым пакоi, нiбы шукаючы мацi. Калi суддзя ўвайшоў, хлопец, убачыўшы мужчыну, працягнуў рукi i кiнуўся раптам наперад, закрычаўшы пяшчотным голасам:
      - Тата!.. Тата!..
      - Голас крывi!.. Дальбожачка! - крыкнула ключнiца. - Ах, што за разумнае дзiця... Увесь, як пан.
      Суддзя наблiзiўся да малога, уважлiва паглядзеў на яго, далiкатна дакрануўся да загарэлага тварыка, а потым, азiрнуўшыся направа i налева, пацалаваў Стася. Ключнiца амаль плакала ад замiлавання, а сам ён выйшаў у сенi.
      У сэрцы яго прачыналася дзiўнае пачуццё. Ён быў расчулены, неспакойны, i, разам з тым, задаволены i горды. Стась падабаўся яму больш, чым якое-небудзь iншае дзiця.
      На калiдоры ён сустрэў жонку, аднак не смеў зiрнуць ёй у вочы. Бачачы гэта, яна падала яму руку i цiха сказала:
      - Я ўжо не злуюся.
      Лоскi моцна прыцiснуў яе да грудзей i раптам выйшаў на ганак, баючыся, каб яна не заўважыла яго ўзрушэння.
      * * *
      Субота ў малых мястэчках бывае днём цiшынi i адпачынку. Па гэтай прычыне пан бурмiстр мястэчка X., панi бурмiстрыха i натарыус, iхнi прыяцель, папоўднi выйшлi на шпацыр.
      Бурмiстр, чалавек малы i пукаты, iшоў спераду. Правую руку, у якой трымаў палачку, залажыў за плечы; левую, сагнутую ў локцi, нёс перад сабой такiм чынам, як касцельны дзед пад час iмшы нясе падносiк, збiраючы ў прыхаджанаў грошы на храм. Да таго ж ён увесь час усмiхаўся i прыплюшчваў вочы; людзi казалi, што ён робiць так, каб "не ведаць, адкуль падае", разумеецца, на тую працягнутую руку.
      Крокаў некалькi ззаду iшоў натарыус, высокi, стараваты халасцяк, з паняй бурмiстрыхай пад ручку. Мы вельмi сумняваемся, каб такi спосаб праходжвацца здзiўляў каго-небудзь у мястэчку. Усе прывыклi да яго, не выключаючы самога бурмiстра, якi быў заўсёды задаволены i думаў толькi пра тое, каб "густа падала".
      У гонар гэтай тройкi мясцовых славутасцей каля драўляных дамоў рыначнага пляца пазяхала, спраўляючы шабас, некалькi жыдоў, а там, дзе стаяла сапсаваная помпа, лена чухаўся сабака, сухарэбрыца якога выразна сведчыла пра мясцовы дабрабыт.
      У той момант, калi бурмiстр, бурмiстрыха i натарыус падыходзiлi да канца рыначнага пляца, на iх ледзь не наляцела арганiстава брычка. Пан бурмiстр ажно ўбок адскочыў, а пан натарыус, вiдаць, ад хвалявання, паправiў свой каўнерык.
      Якраз тады брычка спынiлася насупраць натарыуса.
      - Ягомасць звар'яцеў, цi што, чаго так разагнаўся?.. - спытаўся натарыус.
      - Laudetur Jesus Christus!* - адказаў арганiст, даткнуўшыся пугаўём да шапкi.
      * Пахвалёны Езус Хрыстус! (лац.)
      Бурмiстр заўважыў заплаканую Шарачыху, падышоў да брычкi i, як заўсёды, з усмешкай спытаўся:
      - А чаго ж гэта? Няшчасце якое здарылася? Памёр нехта?.. Пажар?..
      - Як непрытомны! - працягваў сваё натарыус. - Ледзь не пабiў мяне i Ю..., значыцца, панi бурмiстраву.
      - Сыночак мой прапаў... Стасiчак мой! - закрычала кавалiха, зноў залiваючыся слязамi.
      - Хто гэтая жанчына? - спыталася панi бурмiстрыха.
      - Здаецца, што гэта будзе дачка млынара Ставiньскага, - растлумачыў натарыус.
      - Ага... Ставiньшчанка, а цяпер кавалёва. Ой, памажыце мне знайсцi яго, паночкi мае залаценькiя! - гаварыла Шарачыха, трасучыся ў брычцы ад плачу.
      - Хi, хi, хi! - засмяяўся бурмiстр. - Ёсць чаго плакаць!.. Ты ж такая маладая, дасць табе бог яшчэ з дзесяцёра!..
      - Andre, soyer cinvenable!* - асекла яго панi бурмiстрыха, якая калiсьцi вучылася ў губернскiм iнстытуце.
      * Анджэй, вядзiце сябе прыстойна! (франц.)
      - Ой, ратуйце мяне, паночкi мае залаценькiя! - енчыла кавалiха i, перахiлiўшыся з брычкi, працягнула рукi, нiбы хацела абняць спачатку панi бурмiстрыху, а тады яе мужа.
      Аднак панi бурмiстрыха, што закончыла iнстытут, з абурэннем адступiлася, а не менш абражаны муж яе закрычаў:
      - Што за панiбрацтва, да лiха матары!.. Ты не ведаеш, хто я?..
      - Ды ведаю, што вы - вяльможны бурмiстр. Памажыце мне знайсцi майго сыночка... Я ўжо i не ведаю, колькi яго не бачыла! Горачка маё, можа, дзе вывалiўся з вазка i нехта наедзе на яго!
      - А мне што да гэтага? - спытаўся бурмiстр. - Iдзi сабе да стражнiка!.. Яна думае, што я буду за яе галапупцам бегаць!.. Ты чуў, натарыус?
      Слова "галапупец" абразiла кавалiху. Вочы яе абсохлi, твар пачырванеў.
      - А навошта ж вы бурмiстр? - закрычала яна. - Можа, не дзеля таго, каб бедным людзям дапамагаць у няшчасцi?.. Гэта мой Стасiк галапупец?.. I пан жа быў такi самы, а ён калi-небудзь, абы знайшоўся...
      У гэтым месцы плач заглушыў яе словы.
      - Нявопытная жанчына! - мармытаў арганiст, вiдаць, думаючы пра тое, што бурмiстр з працягнутай рукой iснуе не для таго, каб памагаць бедным людзям у няшчасцi.
      Так цi iнакш, але ў вынiку злоснага выбуху кавалiхi становiшча стала б вельмi неспрыяльным, калi б не ўмяшаўся натарыус, у якога бывалi справы са Ставiньскiм. Ён спынiў сварку i папрасiў арганiста расказаць, што адбылося са Стасем.
      Тым часам вакол брычкi, як быццам з-пад зямлi, вырас цэлы натоўп жыдоў, i арганiст, як прапаведнiк якi, растлумачыў усiм прысутным Стасеў выпадак. Калi ён ў канцы спытаўся ў прысутных узнёслым голасам, цi не ведае хто пана, у якога крытая рысорная двухколка, адзiн жыд закрычаў:
      - Я ведаю! Гэта пан Лоскi, суддзя...
      - Божа моцны! - усклiкнуў арганiст. - Дык я ж гэта да яго iнтэрас меў i немаведама чаго сюды заехаў!..
      Кажучы гэта, ён павярнуў каня.
      - Хутчэй, хутчэй жа, кумочак сардэчны! - гаварыла кавалiха, тузаючы арганiста за крысо доўгага сурдута.
      На брычку абапёрся жыд i сказаў:
      - Панi Шарачыха! Вы ж памятайце, што гэта я сказаў... Я заўтра ў кузню прыйду...
      - А гэта што яшчэ за шахер-махер? - абурыўся арганiст. - Я i сам выдатна ведаў, што пан Лоскi ездзiць у суд крытаю двухколкай, на гнядым канi...
      - Дык навошта вы пыталiся, калi самi ведалi? - закрычаў узлаваны жыд.
      - Не хачу апраўдвацца перад кожным лахмеем! - адказаў ганарлiва арганiст, хочучы крануцца з месца.
      - Едзьма ўжо, едзьма, - прасiлася Шарачыха.
      - Ай, вай, якi вялiкi пан! - крычаў жыд, хапаючыся за лейцы. - Пан арганiст! Я пану штосьцi скажу!.. Можа, пан прыходзiў бы да мяне кожную нядзелю iграць на шарманцы?..
      Натоўп вакол брычкi выбухнуў рогатам. Горды арганiст збялеў, удараны ў найбольш чулае месца свайго гонару, а ў вачах яго блiснула жаданне помсты. Ён узняўся на козлах i, выпрастаўшы сваю доўгую постаць, закрычаў магутным i ўрачыстым голасам:
      - Лейбусь!.. Я хрышчу цябе... In nomine Patris...*
      * У iмя айца... (лац.)
      - Ай, вай!.. Нягоднiк! Свiное вуха!.. - закрычаў натоўп, разбягаючыся па рыначным пляцы.
      У гэты момант арганiст сцебануў каня i брычка пакацiлася ў клубах пылу, пад рогат i лаянку натоўпу.
      Ехалi спорнай рыссю хвiлiн з дзесятак. Шарачыха раз-поразу ўставала i, пахiстваючыся на дрыготкай брычцы, глядзела на дарогу.
      - Пан арганiст!..
      - А што?
      - Гэта далёка?
      - З мiльку будзе, хутка даедзем!
      Конiк быў дужы i шустры, але ўжо i на яго гладкай поўсцi пачалi паказвацца плямы поту.
      - Эй, малы! - падахвочваў яго арганiст.
      Часамi пыл, што валокся за iмi, як хвост, параўноўваўся з брычкай, забягаў наперад i тры пары вачэй засыпваў дробным пяском. Тады конiк апускаў галаву памiж каленяў i пырхаў, арганiст працiраў вочы тоўстым рукавом, i толькi бедная мацi глядзела на дарогу, не прыкрываючы павекаў.
      - Пан арганiст!..
      Арганiст ведаў ужо, пра што яна, i адказваў, не чакаючы пытання:
      - Вунь там, памiж дрэвамi!.. Бачыце?.. Хвiлiн за некалькi даедзем.
      Павярнулi направа. Некалькi чалавек капалi ў полi роў. Вазок спынiўся.
      - Эй, людзi! - гукнуў арганiст, махнуўшы аднаму з iх.
      Чалавек палажыў лапату i пайшоў да брычкi. Шарачышына сэрца калацiлася, як малаты ў кузнi, як быццам вазок iмчаўся, хоць ён i стаяў.
      - Пан вярнуўся дахаты? - спытаўся арганiст у чалавека, што падыходзiў.
      - Ага!
      - А вазка вы за ягонай двухколкай не бачылi?
      - Ага, бачылi.
      - I дзiця было там?
      - Мусiць, было, бо нештачка ўсярэдзiне траслося.
      - Шчыра дзякуем!
      - Едзьце здаровы!.. Яно ваша?
      - Не маё... гэтай панi! - адказаў арганiст, паказваючы пугаўём назад.
      - Пан арганiст, - азвалася кавалiха.
      - Чаго?
      - Пусцiце мяне з брычкi... Я пехатой пайду, бо мне здаецца, што хутчэй зайду...
      - Не балбачыце, панi, дарма... Эй, малы!
      - Ой, божа мой, божачка!.. Цi ж знайду я яго!.. - шаптала кавалiха, укленчыўшы на дрыготкiм дне брычкi.
      Конь iмчаўся галопам. Можа, з вярсту ад маёнтка арганiст заўважыў нешта шэрае, што хутка кацiлася ад аднаго краю дарогi да другога. Калi пад'ехалi блiжэй, ён пазнаў сабаку, якi з апушчанай галавой бег перад брычкай.
      - Курта! - гукнуў арганiст. - Глядзi, панi, ваш Курта тут!
      Сабака, убачыўшы кавалiху, заякатаў, загаўкаў, пачаў скакаць то да брычкi, то да храпы каня, якi пырхаў ды абганяўся як мог. Верны сабака, выпушчаны з хлява, прыбег следам Стасевага вазка ажно сюды.
      - Усё iдзе добра! - сказаў арганiст, напяўшы лейцы.
      Брычка спынiлася каля дваровай брамы.
      Кавалiха саскочыла з брычкi, ступiла некалькi крокаў i раптам абаперлася аб шула брамы - так закружылася галава. Арганiст узяў яе за руку, i так яны пайшлi да дома ўслед за Куртам, якi ўсё гаўкаў, скакаў i круцiўся вакол самога сябе.
      Усе паны якраз сядзелi на верандзе, абедалi. Падарожныя затрымалiся каля плота, нясмела гледзячы туды, дзе панства, а Курта раптам iрвануўся ў той бок.
      За iм пабегла кавалiха. Задыханая, з узнятымi рукамi яна ўпала на каленi пры канцы стала, дзе на прыполе ў ключнiцы сядзеў Стась - жывы, выспаўся i ўсмiхаецца.
      - Пайшоў прэч ты, нягоднiк! - перапалохана крычала ключнiца на Курту, якi намагаўся ўскочыць на яе прыпол.
      - Мацi! Мацi! - загаманiлi паны, гледзячы, як жанчына, павалiўшыся на зямлю, з крыкам цалавала пухкiя Стасевы ножкi.
      Перапынiлi абед, паўставалi i падышлi да таго канца стала, дзе адбывалася пацешная сцэна: дзве жанчыны сварылiся за дзiця.
      Шарачыха хацела забраць сваё, а ключнiца не аддавала.
      - Гэта мой сын! Мой Стасiчак! - крычала мацi.
      - Ды хто вы такая? - крычала, мацуючыся з ёю, ключнiца. - Таксама... нахабства!.. Хапае такое далiкатнае дзiця, нiбы аполец сала!
      - Бо гэта маё!..
      - Што ваша?.. Гэта сын нашага пана, тут усе вам скажуць!.. Такi прыгожанькi... Во, бачыце... Пан прыйшоў... Аддай пану хлопца!..
      Усе госцi адкрыта смяялiся.
      - На табе, паны смяюцца, - не супакойвалася ключнiца, - а гэта ж панаў сын!.. Падобненькi!.. Пайшоў прэч, сабачая морда! - зноў закрычала яна на Курту.
      Шарачыха, не ўстаючы з каленяў, павярнула галаву i здзiўлена паглядзела на таго, каго назвалi Стасевым бацькам. Паглядзела i сказала з наiўнаю прастатой:
      - Не быў бы ён такi прыгожанькi, каб быў вашага пана. Гэта сын каваля... Юзафа Шарака!..
      Тут азваўся арганiст i сваёй урачыстай мовай пацвердзiў, што згубленае дзiця, якое пры святым хрышчэннi атрымала iмя Станiслаў, з'яўляецца законным сынам Юзафа i Малгажаты з дома Ставiньскiх-Шаракоў.
      Вестку, якая выплыла з такой важнай крынiцы, панi Лоская ўспрыняла з вялiкiм задавальненнем; затое пан суддзя ўсмiхнуўся, нiбы з'еўшы мыла.
      - Фью, фью! - свiснуў стары палкоўнiк i дадаў: -Пайшло!..
      Суддзя скрывiўся яшчэ больш i абыякава махнуў рукой.
      - Я вельмi рад, - сказаў ён, - што бедны хлопец так хутка знайшоў сям'ю!..
      - Гэта нагадвае мне байку пад назвай "Лiса i вiнаград", - дадаў палкоўнiк.
      Жанчыны прыкусвалi губы, суддзя круцiўся, як на шпiльках, арганiст нiчога не разумеў, а Шарачыха не чула, занятая Стасем.
      Лiшне было б гаварыць, што арганiста прымусiлi яшчэ раз расказаць, як яно здарылася са Стасем.
      Налiтаваўшыся з мацi, усе смяялiся цяпер са здарэння, за выключэннем ключнiцы, якой вельмi забалела тое, што Стась - не сын яе пана.
      - Ды такi ж разумны!.. Ды такi ж прыгожы!.. Нават з радзiмкай на шыi, мармытала старая.
      * * *
      Каб усё закончыць як найдакладней, скажам, што арганiст, уладзiўшы з суддзёй справу ягомасця ксяндза, завёз Шарачыху да бацькi i там трэцi раз расказаў вядомую гiсторыю перапалоханаму Ставiньскаму. Выехаўшы з млына ў той самы дзень, чацвёрты раз расказаў яе кавалю, а пяты - ксяндзу.
      У нядзелю, пасля iмшы, Ставiньскi з дачкой i ўнукам, а таксама ўсе парабкi высыпалi на мост, прыгледзецца да таго, як з боку горада ў аднаконнай брычцы о, дзiва! - каваль Шарак сядзеў побач з арганiстам Завадам, як родныя браты.
      Стары млынар выступiў перад двума памiранымi ворагамi з доўгай i нуднай прамовай пра неабходнасць прабачыць адзiн аднаму, што было тут ужо зусiм лiшнiм. Пасля паклiкаў усiх на абед, а затым уручыў арганiсту пяцьсот злотых беспрацэнтнай пазыкi на тры гады. У вынiку гэтага арганiст часта паўтараў людзям павучальную сентэнцыю:
      - Дарагiя браты! Калi я прыгадваю сваё жыццё, мне дакладна вiдно, як гэта лiтасцiвы пан бог нiколi не пакiдае людзей такiх, як я - добрасумленных i справядлiвых. In saecula saeculorum!..*
      * На векi вякоў!.. (лац.)
      У панядзелак арганiст быў ужо пры касцёле, Шарак у кузнi, Стась забаўляўся з Куртам на двары, пад наглядам Магды, а кавалiха працавала ў агародзе.
      Каля поўдня перад iхнiм домам спынiлася фурманка, з якое нейкi нетутэйшы чалавек зняў прыгожае каштанавае цялятка з белай зорачкай на лбе. Паколькi малы чацвераногi выразна баяўся разгаўканага сабакi i не хацеў iсцi, фурман узяў яго адной рукой за карак, другой за хвост i такiм спосабам падвёў да здзiўленай Шарачыхi.
      - Што гэта?.. Адкуль гэта?.. - спыталася гаспадыня.
      - А гэта вам панi Лоская падарыла на пасаг для вашага хлопчыка, - адказаў чалавек.
      - Юзiк!.. Магда!.. Сюды хадзiце! У Стася будзе карова!.. З маёнтка яму прыслалi, - крычала захоплена жанчына, цалуючы цялятка, якому не менш захоплены Курта патрохi аскубаў хвост.
      Такiм эпiлогам закончылася Стасева прыгода.