Баляслаў Прус
      Антэк
      Пераклад: Янка Брыль
      Антэк нарадзiўся ў вёсцы над Вiслай.
      Вёска стаяла ў невялiкай далiне. З поўначы яе акружалi адхонныя ўзгоркi, на якiх шумеў сасновы лес, а з поўдня ўзгоркi гарбатыя, парослыя ляшчэўнiкам, цёрнам i шыпшынай. Там найзванчэй спявалi птушкi, i туды найчасцей вясковыя дзецi хадзiлi рваць арэхi ды апаражняць птушыныя гнёзды.
      Спынiўшыся пасярэдзiне вёскi ды паглядзеўшы на тыя ўзгоркi, можна было падумаць, што абедзве грады iх бягуць адна да адной, каб сутыкнуцца там, дзе ўраннi ўстае чырвонае сонца. Аднак гэта iлюзiя.
      Бо за вёскай памiж узгоркамi - далiна, перарэзаная рачулкай i ўкрытая зялёным лугам.
      Там пасвiлi жывёлу, i там цыбатыя буслы палявалi на жабаў, што квакаюць вечарамi.
      З захаду вёску асланяла плацiна, за якой была Вiсла, а за Вiслай зноў вапенныя, голыя ўзгоркi.
      Каля кожнай сялянскай хаты, пакрытай шэрай страхой, быў садок, а ў садку тым слiвы-венгеркi, памiж якiх вiднеўся чорны ад сажы комiн i пажарныя драбiны. Такiя драбiны ўвялi нядаўна, i людзi думалi, што яны будуць ахоўваць хаты ад пажару лепш, чым раней ахоўвалi ад яго буслянкi. I таму, калi гарэла якая-небудзь будынiна, сяляне вельмi здзiўлялiся, аднак не ратавалi яе.
      - Вiдаць, такая ўжо на гэтага чалавека божая воля, - гаварылi яны памiж сабой. - Згарэў, хоць i былi ж у яго новыя драбiны, дый штраф заплацiў за старыя, у якiх былi пялы паломаны.
      У такой вёсцы нарадзiўся Антэк. Палажылi яго ў непафарбаванай калысцы, што засталася па нябожчыку браце, i хлопец спаў у ёй два гады. Пасля нарадзiлася сястра, Разалiя, прыйшлося ўступiць ёй месца, а самому, асобе ўжо дарослай, перайсцi на лаву.
      Увесь гэты год ён калыхаў сястру, а ўвесь наступны - знаёмiўся са светам. Аднойчы ўвалiўся ў рэчку, другiм разам праезджы фурман сцебануў яго пугай за тое, што ледзь не трапiў коням пад ногi, а трэцi раз сабакi так пакусалi малога, што ён два тыднi праляжаў на печы. Вопыту сабралася багата. Затое на чацвёртым годзе жыцця бацька падарыў яму сваю суконную камiзэлю з медным гузiкам, а мацi - загадала насiць сястру.
      Калi Антэку споўнiлася пяць гадоў, трэба ўжо было пасвiць свiней. Ды ён не вельмi да iх прыглядаўся. Значна цiкавей было глядзець на другi бераг Вiслы, дзе за вапенным узгоркам раз-поразу паказвалася штосьцi высокае i чорнае. Яно вылазiла з левага боку, як з-пад зямлi, iшло ўгару i ападала направа. За першым iшло адразу ж другое i трэцяе, таксама чорнае i высокае.
      Тым часам свiннi, па свайму звычаю, улезлi ў бульбу. Заўважыўшы гэта, мацi так пахадзiла каля Антэкавай суконнай камiзэлi, што хлопцу ажно дух адразу заняло. Аднак таму, што ў душы яго не было лiшняй зацятасцi, што хлопец быў ён добры, Антэк пакрычаў, патузаў сваю камiзэлю, а тады спытаўся:
      - Матуля, а што гэта такое чорнае ходзiць за Вiслай?
      Мацi зiрнула ў той бок, куды малы паказваў пальцам, i адказала:
      - Там за Вiслай? Ты што, не бачыш, што гэта круцiцца вятрак? Ты вось свiней лепш глядзi, а то другi раз крапiвою насяку.
      - А той, матуля, вятрак - ён хто?
      - Ат, дурнiца, - адказала мацi i пабегла на сваю работу. Дзе там ёй таго часу ды розуму ўзяць, каб гаварыць пра ветракi!..
      А той вятрак не даваў хлопцу спакою. Бо Антэк бачыў яго штодня. I ноччу снiў яго. Такая страшная вырасла ў малым цiкавасць, што аднойчы ён ушыўся на паром, якi перавозiў людзей на той бок ракi, i падаўся за Вiслу.
      Пераплыў, узлез на вапенную гару, якраз у тым месцы, дзе вiсела аб'ява, што тут не можна хадзiць, i ўбачыў вятрак. Будынак гэты здаўся яму падобным да званiцы, толькi што быў таўсцейшы, а там, дзе ў званiцы акно, там чатыры вялiзныя крылы, прыладжаныя накрыж. Спачатку хлопец нiчога не ўцямiў - што гэта i навошта. Але тут яму ўсё растлумачылi пастухi, разабраўся. Перад усiм пачуў пра тое, што на крылы дзьме вецер i круцiць iх, як лiсты. Тады - пра тое, што вятрак меле збожжа на муку, а пры ветраку тым жыве млынар, якi б'е жонку, але сам вельмi разумны, бо ведае, як зводзiць пацукоў у свiрне.
      Пасля такога нагляднага ўрока Антэк вярнуўся дахаты зноў жа паромам. Паромшчыкi адлупцавалi яго трохi за сваю крывавую працу, ад мацi перапала па суконнай камiзэлi, ды ўсё гэта нiчога: Антэк быў рад, бо заспакоiў сваю цiкаўнасць. I хоць спаць ён лёг не еўшы, усю ноч мроiўся хлопцу то вятрак, што меле збожжа, то млынар, што б'е сваю жонку i зводзiць пацукоў.
      Гэты дробны выпадак аказаў уздзеянне на ўсё хлопцава жыццё. З той пары ён - ад усходу да заходу сонца - стругаў кiёчкi ды складаў iх накрыж. Пасля выразаў слупок, прымяркоўваў, абчэсваў, ставiў, i вось нарэшце атрымаўся ветрачок, якi на ветры круцiўся, як той, што за Вiслай.
      Што за радасць! Цяпер Антэку не хапала толькi жонкi, каб было каго бiць, i ўжо з яго быў бы сапраўдны млынар!
      Да дзесятага года жыцця ён сапсаваў з чатыры сцiзорыкi, аднак жа вырэзваў iмi дзiвосныя рэчы. Рабiў ветракi, платы, драбiны, калодзежы, нават цэлыя хаты. Ажно людзi задумвалiся i гаварылi яго мацi, што з Антэка будзе або вялiкi майстар, або вялiкi зладзюган.
      За гэты час у яго з'явiўся брат Войтак, сястра падрасла, а бацьку ў лесе прыбiла дрэвам.
      Ад Разалii ў хаце была вялiкая дапамога. Дзяўчо зiмой падмятала хату, прыносiла вады, магло нават крупнiк зварыць. Улетку яе пасылалi з Антэкам на пасту, бо хлопец, заняты сваiм майстраваннем, нiколi добрым пастухом не быў. Колькi яго лупцавалi, прасiлi, плакалi над iм! Хлопец крычаў, абяцаў, нават плакаў разам з матуляй, аднак рабiў сваё, а жывёла ўсё лезла ў шкоду.
      Толькi ўжо як сястра з iм пасвiла, было лепш: ён стругаў кiёчкi, а яна пiльнавала кароў.
      Часамi мацi, гледзячы, што ў дзяўчыны, хоць яна i меншая, больш розуму i руплiвасцi, ламала рукi з жалю i лямантавала перад старым кумам Анджэем:
      - Што я, бедная, буду рабiць з гэтым вырадкам Антэкам? Нi ў хаце нiчога не робiць, нi статка не дагледзiць, толькi ўсё гэтыя кiёчкi рэжа, як насланнё якое на яго. Ужо ж з яго, Анджэйка, не будзе, вiдаць, нi гаспадара, нi нават парабка, а дармаедзiна - людзям на смех, богу на грэх!..
      Анджэй, якi ў маладосцi хадзiў плытагонам i многа свету пабачыў, так пацяшаў разгубленую ўдаву:
      - Гаспадара з яго, вядома ж, не будзе, на гэта клёку не хопiць. I таму яго трэба спачатку ў школу, а потым да майстра. Навучыцца па кнiзе, навучыцца рамяства i, калi не ссабачыцца, будзе жыць.
      На гэта ўдава, ломячы рукi, адказала:
      - Ой, куме, што вы гаворыце! А цi ж не сорам гэта - гаспадарскаму дзiцяцi за рамяство брацца, абы-каму па заказу работу рабiць?
      Анджэй пусцiў дым з драўлянай люлечкi i сказаў:
      - Сорам, вядома, але ж нiчога тут не зробiш.
      Пасля ён, звярнуўшыся да Антэка, што сядзеў на падлозе каля лавы, спытаўся:
      - Ну, гавары, свавольнiк, кiм ты хочаш быць? Гаспадаром цi майстрам?
      А хлопец на гэта:
      - Я буду рабiць ветракi, якiя мелюць збожжа.
      I заўсёды так адказваў, хоць над iм кiвалi галавой, а то часамi i мятлой.
      Яму было ўжо дзесяць гадоў, калi васьмiгадовая сястра яго, Разалiя, моцна занемагла. Як лягла звечара, дык ураннi не дабудзiцца было. Малая гарэла, вочы глядзелi, ды не бачылi, а сама гаварыла богведама што.
      Мацi спачатку падумала, што дзяўчына прыдурваецца, i штурханула яе разоў колькi. Калi ж гэта не памагло, нацерла яе гарачым воцатам, а назаўтра напаiла гарэлкай на палыне. Усё дарма, нават пагоршала, бо ад гарэлкi дзяўчына пайшла сiнiмi плямамi. Тады ўдава, добра-такi пакорпаўшыся ў сваiм куфры, знайшла там у рыззi шэсць грошаў i паклiкала на ратунак вялiкую знахарку, Гжэгажову.
      Мудрая бабуля ўважлiва агледзела хворую, аплявала вакол яе падлогу, вымазала малую салам, аднак - нiчога не дапамагло.
      Тады яна сказала матцы:
      - Напалiце, кума, у печы, як на хлеб. Дзяўчыне трэба добра прапацець, i ўсё пройдзе.
      Удава напалiла ў печы як след i выгарнула жар, чакаючы далейшых загадаў.
      - Ну, а цяпер, - сказала знахарка, - трэба палажыць дзеўку на сасновай дошцы i пасадзiць у печ. Памолiмся, тры "багародзiцы" скажам, - як рукою здыме!
      I сапраўды, Разалiю палажылi на сасновай дошцы (Антэк глядзеў на гэта з кутка) i ўсадзiлi, нагамi наперад, у печ.
      Дзяўчынка, калi яе ахапiла гарачынёй, апрытомнела.
      - Матуля, - крыкнула яна, - што вы са мною робiце?
      - Маўчы, дурнiца, табе ж палепшае.
      Бабы ўсадзiлi яе ўжо да палавiны: малая пачала кiдацца, як рыба ў сетцы. Ударыла знахарку, хапiла матку аберуч за шыю i загалёкала:
      - Матуля, вы ж мяне спалiце!..
      Яе ўсадзiлi ў печ усю, закрылi чалеснiкi засланкай, i бабы пачалi свае тры "багародзiцы":
      - Багародзiца, дзева, радуйся...
      - Матуля! Матуленька! - енчыла няшчаснае дзяўчо. - Ой, матуля!..
      - Прысна блажэнная i пранепарочная...
      Антэк падбег да печы i схапiў мацi за падол.
      - Матуля! - крычаў ён, плачучы. - Яе ж там насмерць забалiць!..
      Аднак ён дамогся толькi таго, што яго кашканулi, каб не перашкаджаў малiцца. Ужо i хворая перастала стукаць у засланку, кiдацца i крычаць. Тры "багародзiцы" прачыталi, засланку прынялi.
      У печы ляжаў труп, скура на iм была чырвоная, сям-там аблезлая.
      - Божа! - крыкнула мацi, убачыўшы не падобную да людзей дачку.
      I такi ж яе жаль узяў па дзiцяцi, што ледзь памагла знахарцы перанесцi мёртвую на тапчан. Потым упала сярод хаты на каленi i, таўкучы галавою ў ток, крычала:
      - Ой, Гжэгожыха!.. Што ж вы нам нарабiлi!..
      Знахарка была маркотная.
      - Ат... Маўчалi б вы лепш. Можа, думаеце, што дзяўчо гэта ад гарачынi так пачырванела? Так гэта хвароба з яе вылезла, толькi што трохi захутка, дык i замарыла бедную. На ўсё божая воля.
      У вёсцы нiхто не ведаў, ад чаго Разалiя памерла. От, памерла - i ўсё. Вiдаць, так ёй было наканавана. Цi ж адно дзiця за год у вёсцы памiрае, а ўсё роўна iх такое мноства!
      На трэцi дзень Разалiю палажылi ў толькi што адгабляваную трунку з чорным крыжам, труну паставiлi на возе, на якiм возяць гной, i на двух валах павезлi за вёску, туды, дзе над аселымi магiламi нясуць сваю варту спарахнелыя крыжы i белакорыя бярозы. На няроўнай дарозе трунка трохi скрывiлася набок, i Антэк, што iшоў за возам, трымаючыся за мамiну спаднiцу, думаў:
      "Вiдаць, Разальцы там дрэнна, калi яна так варочаецца на бакi!.."
      Потым ксёндз пакрапiў труну святою вадой, чатыры дзецюкi спусцiлi яе на вяроўках у магiлу, завалiлi зямлёй - i па ўсiм.
      Узгоркi, пакрытыя шумлiвым лесам, i тыя, што зараслi кустамi, - усе засталiся на сваiм месцы. Пастухi па-ранейшаму iгралi на жалейках у далiне, жыццё iшло ды iшло сваiм ладам, хоць у вёсцы i паменшала на адну дзяўчынку.
      Тыдзень успамiналi яе, потым забылiся, закiнулi свежую магiлу, над якою ўздыхаў толькi вецер ды сакаталi конiкi.
      А потым снег пайшоў i нават конiкаў распалохаў.
      Зiмой сялянскiя дзецi хадзiлi ў школу. Мацi не чакала ад Антэка нiякай дапамогi ў гаспадарцы, хутчэй нашкодзiць яшчэ, i таму яна, параiўшыся з кумам Анджэем, вырашыла паслаць хлопца вучыцца.
      - А ў школе мяне навучаць ветракi рабiць? - спытаўся Антэк.
      - Ого, навучаць нават пiсаць у канцылярыi, абы табе хацелася!
      Узяла ўдава сорак грошаў у вузельчыку, хлопца за руку i са страхам пайшла да настаўнiка. Зайшоўшы ў хату, застала яго за работай - латаў свой стары кажух. Нiзенька схiлiлася, аддала прынесеныя грошы i сказала:
      - Кланяюся пану прафесару i ласкi вашай вяльможнай прашу, каб узялi майго свавольнiка ў навуку ды не шкадавалi на яго сваёй рукi, як родны бацька...
      Вяльможны пан, у якога з падзёртых ботаў павылазiла салома, узяў Антэка за падбародак, паглядзеў яму ў вочы, палапаў яго.
      - Прыгожы хлопец, - сказаў. - А што ты ўмееш?
      - Яно i праўда, што прыгожы, - падхапiла мацi, - але ж нiчога, вiдаць, не ўмее.
      - А што ж гэта вы за мацi - не ведаеце, што ён умее, чаго навучыўся? спытаўся настаўнiк.
      - Адкуль жа мне ведаць, што ён умее? Я ж баба, не мой гэта клопат. А што да тое вучобы, то ведаю, што вучыўся ён, мой гэты Антэк, каровы пасвiць, дровы калоць, вады з калодзежа выцягнуць i больш, здаецца, нiчога.
      Такiм чынам хлопец быў прыняты ў школу. А таму, што мацi было шкада тое саракоўкi, яна, каб трохi супакоiцца, сабрала перад хатай чалавек некалькi суседзяў i пачала раiцца, цi добра гэта, што Антэк будзе хадзiць вучыцца i што яна такi выдатак на яго зрабiла.
      - Ха! - азваўся адзiн з гаспадароў. - Настаўнiку ж гмiна плацiць, дык, калi ўперцiся, можна яму i не даваць нiчога. Але ж ён напамiнае, а такiх, што асобна не плацяць, горш вучыць.
      - А цi ж добры з яго прафесар?
      - Ды так сабе. Калi гаворыш з iм, дык ён нiбы дурнаваты, але вучыць як след. Мой хлопец ходзiць да яго вось толькi трэцi год, а ўжо ўсю азбуку ведае - зверху ўнiз i знiзу ўверх.
      - Ды што там значыць твая азбука, - азваўся другi гаспадар.
      - Як гэта што, - сказаў першы. - Як быццам вы самi не чулi, што войт наш не раз ужо казаў: "Каб я хоць азбуку ведаў, дык з такое гмiны меў бы прыбытку больш за тысячу рублёў, як пiсар!"
      Дзён праз некалькi пасля гэтага Антэк пайшоў першы раз у школу. Яна здалася яму прыгожай, як тая карчма, дзе стойка, а лаўкi былi ў ёй адна за адною, як у касцёле. Толькi што печка лопнула, i дзверы добра не зачынялiся, ад чаго было халаднавата. Твары ў дзяцей чырвоныя, а рукi - у рукавах. Настаўнiк хадзiў па класе ў кажусе i ў аўчыннай шапцы. А па кутках школы сядзеў белы мароз, вытрашчыўшы свае iскрыстыя вочы.
      Антэка настаўнiк пасадзiў з тымi, хто яшчэ не ведае лiтар, i ўрок пачаўся.
      Памятаючы матчын наказ, Антэк намерыўся вызначыцца як найлепш.
      Настаўнiк узяў у акачанелыя рукi крэйду i на старой дошцы напiсаў нейкi знак.
      - Глядзiце, дзецi! - пачаў ён. - Гэтую лiтару запомнiць лёгка, бо выглядае яна так, як быццам хтосьцi казачка танцуе, i чытаецца "а". Цiха вы там, аслы!.. Паўтарыце: а... а... а...
      - А... а... а!.. - хорам загалёкалi дзецi першага аддзялення.
      У iхнiм пiску асаблiва выдзяляўся Антэкаў голас, але настаўнiк пакуль што гэтага не заўважыў.
      Хлопцу гэта не спадабалася, гонар яго закранула.
      Настаўнiк напiсаў другi знак.
      - Гэтую лiтару, - гаварыў ён, - запомнiць яшчэ лягчэй, бо яна нагадвае крэндзель. Вы бачылi крэндзель?
      - Войтак бачыў, а мы дык, мусiць, не... - азваўся адзiн.
      - Ну дык памятайце, што крэндзель падобны да гэтай лiтары, якая называецца "б". Паўтарыце: бэ! бэ!
      Хор выгукнуў "бэ!", "бэ!", i тут ужо Антэк вызначыўся па-сапраўднаму. Згарнуў далонi трубкай i бэкнуў, як добры падцёлак.
      У класе выбухнуў рогат, а настаўнiк ажно затросся са злосцi.
      - Эгэ! - гукнуў ён на Антэка. - Вунь якi ты маладзец! Са школы робiш цялятнiк? Дайце яго сюды - пагрэцца!
      Хлопец ажно аслупянеў ад здзiўлення, i пакуль ачомаўся, два найдужэйшыя хлопцы ўзялi яго пад пахi, выцягнулi на сярэдзiну класа i палажылi.
      Антэк яшчэ ўсё не разумеў, што тут да чаго, але раптам адчуў, што яго лупцуюць з прыгаворам:
      - А не равi, як цяля! А не равi, прыдурак!
      Пусцiлi. Хлопец абтросся, як сабака, якога дасталi з халоднай вады, i пайшоў на месца.
      Настаўнiк напiсаў трэцюю i чацвёртую лiтары, дзецi хорам называлi iх, а потым настаў экзамен.
      Першы адказваў Антэк.
      - Як называецца гэтая лiтара? - спытаўся настаўнiк.
      - А! - адказаў хлопец.
      - А гэтая другая?
      Антэк маўчаў.
      - Другая называецца "бэ". Паўтары, асёл.
      Антэк маўчаў.
      - Паўтары, асёл, бэ!
      - Што я - дурны! - мармытнуў хлопец, добра памятаючы, што ў школе бэкаць не можна.
      - Дык ты, абармот, яшчэ i ўпарты? Пагрэць яго!..
      I зноў тыя самыя найдужэйшыя сябры падхапiлi яго, палажылi, а настаўнiк адмераў столькi ж дубцоў, але ўжо з iншым папярэджаннем:
      - А не будзь упарты!.. А не будзь упарты!..
      Хвiлiн праз пятнаццаць пачалася навука ў вышэйшым аддзеле, а нiжэйшы пайшоў на перапынак - у прафесараву кухню. Там адны, пад кiраўнiцтвам гаспадынi, чысцiлi бульбу, другiя насiлi ваду, iншыя кармiлi карову, i на гэтых занятках прайшоў час да абеду.
      Калi Антэк вярнуўся дахаты, мацi спыталася:
      - Ну што, вучыўся?
      - Вучыўся.
      - А папала?
      - Ого, яшчэ як! Два разы.
      - За навуку?
      - Ды не, толькi пагрэцца.
      - Бачыш, гэта яшчэ пачатак. А пасля ўжо табе пападзе i за навуку! пацешыла мацi.
      Антэк сумна задумаўся:
      "Што ж ты зробiш. Няхай сабе б'е, затое ж пакажа, як робяць ветракi".
      З таго часу дзецi найнiжэйшага аддзела вывучалi чатыры першыя лiтары, а потым iшлi ў кухню i на двор, дапамагаць прафесаравай гаспадынi. Пра ветракi i гаворкi не было.
      Неяк аднойчы паменшаў мароз, i на сэрцы ў настаўнiка таксама адлiжыла, ён захацеў растлумачыць сваiм найменшым выхаванцам карысць ад умення пiсаць.
      - Глядзiце, дзецi, - сказаў ён, пiшучы на дошцы слова "дом", - што за мудрая рэч - пiсаць. Гэтыя тры значкi такiя маленькiя i так няшмат займаюць месца, а вось жа азначаюць - дом. Як толькi на гэтае слова паглядзiш, адразу бачыш увесь будынак, дзверы, вокны, сенi, хату, печ, лавы, абразы на сценах, карацей кажучы - бачыш увесь дом i ўсё, што ў тым доме.
      Антэк працiраў вочы, выхiляўся, глядзеў на тое слова на дошцы, але той дом убачыць анiяк не мог. Нарэшце ён не вытрымаў - штурхануў свайго суседа i спытаўся:
      - Бачыш ты тую хату, што пра яе прафесар кажуць?
      - Не бачу, - адказаў сусед.
      - Вiдаць, усё гэта лухта! - вырашыў Антэк.
      Настаўнiк пачуў апошнюю фразу i спытаўся:
      - Якая лухта? Што за лухта?
      - А тое, што на дошцы дом. Там жа толькi трохi крэйды, а дома не вiдаць, наiўна адказаў Антэк.
      Настаўнiк схапiў яго за вуха i вывалак на сярэдзiну класа.
      - Пагрэць яго! - гукнуў, i зноў паўтарылася спрэс тая самая, добра ўжо вядомая хлопцу, цырымонiя.
      Калi Антэк вярнуўся дахаты чырвоны, заплаканы i нiяк не мог знайсцi сабе месца, мацi зноў спыталася:
      - Папала?
      - А думаеце не? - перапытаў са стогнам хлопец.
      - За навуку?
      - Не за навуку, а толькi пагрэцца!
      Мацi махнула рукой.
      - Што ж, - сказала яна, падумаўшы, - трэба яшчэ пачакаць, то дадуць калi-небудзь i за навуку.
      А потым, падкладаючы дроў на камiнку, мармытала сама сабе:
      - Такая ўжо доля наша, удавы i сiраты. Дала б я прафесару паўрубля, а не саракоўку, дык ён майго хлопца адразу ўзяў бы. А так вось толькi забаўляецца з iм, дый годзе.
      Антэк, чуючы гэта, думаў:
      "Ну, ну, калi гэта ён так забаўляецца, дык што ж будзе, як вучыць пачне!"
      На шчасце цi на бяду, страхоцце гэтае не збылося.
      Аднойчы, месяцы са два пасля таго, як Антэк пачаў хадзiць у школу, да мацi яго прыйшоў настаўнiк i, павiтаўшыся, спытаўся:
      - Як жа яно, гаспадынька, будзе з вашым хлопцам? Далi вы мне за яго сорак грошаў, як для пачатку, i ўжо трэцi месяц пайшоў, а з вас анi капейчыны! Так яно далей не пойдзе, - няхай сабе па саракоўцы, але ж плацiце штомесяца.
      А ўдава на гэта:
      - Адкуль жа я вазьму, калi няма! Што зараблю якi грош - дык у гмiну. Адзежыну якую на малых няма за што купiць.
      Настаўнiк устаў з лавы, тут жа надзеў сваю шапку i адказаў:
      - Калi так яно, дык Антэку няма чаго хадзiць у школу. Я не буду з iм рукi дарма вярэдзiць. Такая навука, як мая, не для беднякоў.
      I пайшоў сабе, а ўдава, гледзячы ўслед, думала:
      "Святая праўда. Колькi той свет стаiць, дык толькi ж панскiя дзецi вучылiся. А дзе ж было беднаму чалавеку на гэта набрацца!.."
      Зноў паклiкала на параду кума Анджэя, i пачалi яны абое экзаменаваць Антэка.
      - Чаго ж ты там, свавольнiк, навучыўся за гэтыя два месяцы? - спытаўся ў яго Анджэй. - Мацi ж дала за цябе сорак грошаў...
      - А як жа! - дадала ўдава.
      - А чаго я там мог навучыцца! - адказаў хлопец. - Бульбу ў школе скрабуць таксама, як i дома, свiнням есцi даюць таксама. Адно i навукi, што я прафесару двойчы боты пачысцiў. Але ж затое парвалi на мне вопратку на гэтым iхнiм... пагрэцца...
      - Ну, а ў навуцы той трохi што разабраўся?
      - Хто там разбярэцца! - адказаў Антэк. - Калi вучыць нас па-мужыцку, дык тады лжэ. Напiша на дошцы якi-небудзь знак i кажа, што гэта дом, i сенi, i лавы, i абразы. А ў чалавека ж вочы ёсць, ён бачыць, што гэта не дом. А як вучыць нас па-школьнаму, дык чорт яго там разбярэ! Ёсць там некалькi старэйшых, якiя па-школьнаму песнi спяваюць, але меншыя - добра, што хоць лаяцца трохi навучацца...
      - Ты мне толькi вылайся калi-небудзь, дык я табе пакажу! - умяшалася мацi.
      - Ну, а да гаспадаркi ты, хлопча, будзеш калi ахвоту мець? - спытаўся Анджэй.
      Антэк пацалаваў яго руку i папрасiў:
      - Пашлiце вы мяне туды, дзе вучаць ветракi рабiць.
      Старыя, як па камандзе, пацiснулi плячыма.
      Няшчасны вятрак, якi малоў збожжа на тым беразе Вiслы, так засеў у хлопцавай душы, што адтуль яго не магла ўжо дастаць анiякая сiла.
      Доўга такi параiўшыся, вырашылi пачакаць. I чакалi.
      Iшлi тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, хлопец нарэшце дажыў да дванаццацi год, але помачы ад яго ў гаспадарцы было няшмат. Стругаў свае кiёчкi, нават i выразаў дзiвосныя фiгуры. I толькi калi ў яго сапсаваўся ножык, а мацi на новы не давала грошай, пачаў Антэк наймацца на працу. У аднаго пiльнаваў на начлезе коней, утапiўшыся ў сiвай вячэрняй iмгле, заглядзеўшыся на зоркi; другому вадзiў на ворыве валоў; часамi iшоў у лес па ягады або грыбы i прадаваў шынкару Мордуху за некалькi грошаў цэлы кошык.
      У хаце iм не шанцавала. Гаспадарка без мужчыны - як цела без душы; а як вядома, Антэкаў бацька ўжо некалькi гадоў адпачываў на тым узгорку, дзе праз усыпаны чырвонымi ягадамi жываплот глядзяць на вёску сумныя крыжы.
      Для работы ў полi ўдава наймала парабка, рэшту грошай павiнна была несцi ў гмiну, а ўжо за тое, што заставалася, харчавацца са сваiмi хлопцамi.
      Штодня елi яны пустую хлебную полiўку з бульбай, часамi кашу i клёцкi, радзей гарох, а мяса - хiба што на вялiкдзень. А то i гэтага ў хаце не было, i тады ўдава, зусiм ужо свабодная ад печы, сядзела ды лапiла сынам вопратку. Малы Войтак плакаў, а Антэк з маркоты лавiў у абед мухаў i пасля такое раскошы iшоў на двор стругаць свае драбiны, платы, ветракi i святых. Бо выразаў ён таксама i святых, праўда, пакуль што без твараў i рук.
      Нарэшце кум Анджэй, верны сябар асiрацелай сям'i, знайшоў Антэку месца ў каваля, у другой вёсцы. Неяк у нядзелю пайшлi яны туды, з удавою i хлопцам. Каваль прыняў iх нядрэнна. Праверыў хлопцавы рукi i крыж, убачыў, што на свой узрост ён даволi-такi дужы, i прыняў яго вучнем без аплаты i толькi на шэсць гадоў.
      Страшна i сумна было хлопцу глядзець, як заплаканая мацi i стары Анджэй, развiтаўшыся з iм i кавалём, пайшлi дахаты i неўзабаве схавалiся за садам. Было яму яшчэ сумней, калi прыйшлося ўпершыню ў жыццi спаць пад чужою страхой, у гуменцы, сярод незнаёмых кавалёвых вучняў, якiя з'елi яго вячэру i яшчэ далi яму некалькi куксаноў, як задатак на добрае сяброўства.
      Калi ж на досвiтку пайшлi яны грамадой у кузню, распалiлi там горан, Антэк пачаў дзьмуць пузатым мехам, а iншыя, спяваючы з майстрам ранiшнюю малiтву, пачалi каваць малатамi распаленае жалеза - у хлопцы нiбы прачнуўся новы дух. Звон металу, рытмiчны гук, песня, што ажно адгукалася ў лесе рэхам, - усё гэта захапiла Антэка... Здавалася, што ў сэрцы яго нябесныя анёлы нацягнулi некалькi струн, невядомых iншым мужыцкiм дзецям, i струны тыя азвалiся толькi сёння - ад подыху мяхоў, грукату малатоў i пырскання iскр з жалеза.
      Ах, якi з яго быў бы ўдалы каваль, а можа, i што-небудзь больш!.. Бо хлопец, хоць новая работа вельмi падабалася яму, думаў усё пра свае ветракi.
      Каваль, новы Антэкаў апякун, чалавек быў - так сабе. Каваў жалеза i пiлаваў яго так, што не скажаш, цi дрэнна, цi добра. Часамi лупiў хлопцаў, ажно тыя пухлi, а найбольш клапацiўся пра тое, каб яны не лiшне хутка авалодвалi майстэрствам. Бо такi юнец, закончыўшы вучобу, мог пад бокам у роднага майстра адкрыць сваю кузню, а тады ўжо старайся, каб не горш за яго працаваць!..
      Трэба ведаць, што ў майстра быў яшчэ адзiн звычай.
      На другiм канцы вёскi жыў вялiкi кавалёў прыяцель - солтыс, якi штодня працаваў як усе людзi, а ўжо калi яму перападала што-небудзь па службе, праходзiў каля кузнi ў карчму. Бывала так раз цi два разы на тыдзень.
      Iдзе сабе солтыс з заробленай капейчынай i хоцькi-няхоцькi збочвае ў кузню.
      - Пахвалёны! - гукае кавалю цераз парог.
      - Пахвалёны! - адказвае каваль. - Як там у полi?
      - Нiшто сабе, - кажа солтыс. - А як у вас у кузнi?
      - Нiшто сабе, - кажа каваль. - Дзякуй богу, што вы хоць раз вылезлi з хаты.
      - Яно так, - згаджаецца солтыс. - Нагаварыўся ў той канцылярыi, дык трэба хоць трохi зубы прапаласкаць. Можа, i вы пайшлi б з гэтага пылу?
      - Пайду, вядома ж, здароўе перш за ўсё, - адказваў каваль i, не зняўшы фартуха, iшоў з солтысам у карчму.
      А як толькi ўжо ён выходзiў, хлопцы маглi спакойна тушыць горан. Каб i работа была найпiльнейшая, каб i свет валiўся, анi майстар, анi солтыс да вечара не выйдуць з карчмы, хiба што солтыса раптам выклiчуць па службе.
      Толькi апоўначы яны вярталiся дахаты.
      Звычайна солтыс вёў каваля пад руку, а той нёс бутэльку "паласкання" назаўтра. На другi дзень солтыс быў зусiм цвярозы i гаспадарыў ажно да другога службовага заработку, а каваль усё заглядаў у прынесеную бутэльку, пакуль не пакажацца дно, i такiм чынам з аднаго маху адпачываў два днi.
      Паўтара года Антэк дзьмуў мехам, не робячы ў кузнi, здаецца, больш нiчога, i паўтара года майстар з солтысам рэгулярна паласкалi зубы ў карчме. А потым здарыўся такi выпадак.
      Солтыс i каваль сядзелi сабе толькi за другою чаркай, а тут раптам прыбеглi сказаць, што хтосьцi павесiўся. Солтыса сiлай выцягнулi з-за стала, а каваль, не маючы адпаведнай кампанii, павiнен быў спынiць паласканне. Ён купiў неабходную пляшку i памаленьку падаўся з ёю дахаты.
      А тым часам адзiн гаспадар прыйшоў да кузнi з канём - падкаваць.
      Убачыўшы яго, кавалёвы вучнi сказалi:
      - Майстра няма, на паласканнi з солтысам!
      - А што, з вас нiводзiн не падкуе каня? - нездаволена спытаўся гаспадар.
      - Дзе там мы падкуём! - адказаў найстарэйшы вучань.
      - Я падкую вам, - раптам азваўся Антэк.
      Топячыся, хапанеш i за брытву, - дзядзька згадзiўся з такой прапановай, хоць i не вельмi верыў, а да таго ж i вучнi пачалi пакеплiваць з Антэка.
      - Бачылi яго, карантыша! - гаварыў найстарэйшы. - Молата ў руцэ не трымаў, толькi дзьмуў ды падсыпаў вуголле, а тут бярэцца каня падкаваць!..
      Аднак, як аказалася, молат у Антэкавай руцэ бываў, бо, узяўшыся за работу, хлопец неўзабаве выкаваў некалькi вухналёў i падкову. Праўда, падкова выйшла завялiкая i не надта спраўная, а ўсё ж вучнi паразяўлялi раты.
      А ў той момант надышоў i сам майстар. Яму расказалi, што тут да чаго, паказалi падкову i вухналi.
      Каваль агледзеў iх i ажно вочы свае чырвоныя працёр.
      - А дзе ж гэта ты, зладзюга, так навучыўся? - спытаўся ён у Антэка.
      - Ды ў кузнi, - адказаў хлопец, задаволены пахвалой. - Калi пан майстар iшоў на паласканне, а яны - хто куды, я сабе выкоўваў розныя рэчы з волава, а то i з жалеза.
      Майстар так разгубiўся, што нават забыўся адлупцаваць Антэка за псаванне матэрыялу i струманту. Ажно да жонкi пайшоў параiцца, у вынiку чаго хлопца з кузнi перавялi на гаспадарку.
      - Залiшне ты галавасты, мой дарагi! - сказаў каваль. - Навучышся ўсяго за тры гады i ўцячэш. А мацi ж цябе аддала мне служыць шэсць гадоў.
      Антэк яшчэ паўгода быў у каваля. Капаў агарод, калоў дровы, калыхаў дзяцей, а ў кузню i парога не пераступiў. Тут ужо яго пiльнавалi старанна: i каваль, i кавалiха, i хлопцы. Нават родная мацi i кум Анджэй, даведаўшыся пра майстраву пастанову, не маглi запярэчыць. Згодна з дамоўленасцю i заведзеным парадкам хлопец толькi пасля шасцi гадоў службы меў права сёе-тое кемiць у кавальскай справе. А што ён надта быстры i сам па сабе навучыўся каваць за адзiн толькi год, дык тым горш для яго!
      Само сабою, Антэку жыццё такое надакучыла.
      "Калi ўжо мне грады капаць ды дровы калоць, дык лепш рабiць гэта ў мацi".
      Так ён думаў i тыдзень, i месяц. Вагаўся. Але нарэшце ўцёк ад каваля, вярнуўся дахаты.
      Два гэтыя гады пайшлi яму, аднак, на карысць. Хлопец вырас, узмужнеў, уведаў трохi больш людзей, чым у сваёй далiне, а перш за ўсё пачаў лепш разбiрацца ў рамеснiцкiм струманце.
      Цяпер ён, седзячы дома, дапамагаў часамi ў гаспадарцы, але больш за ўсё рабiў свае машыны i выразаў фiгуры. Ды ўжо апроч ножыка было ў яго i долатца, i напiльнiк, i свярдзёлачак, i валодаў ён iмi так майстравiта, што некаторыя з яго вырабаў пачаў купляць карчмар Мордух. Навошта?.. Антэк пра гэта не ведаў, хоць ягоныя ветракi, хаты, адмысловыя скрынкi, святыя i разныя люлькi разыходзiлiся па ўсёй ваколiцы. Людзi дзiвiлiся таленту невядомага самавука, нядрэнна плацiлi за тыя вырабы Мордуху, а пра хлопца нiхто i не пытаўся, тым больш нiхто не думаў пра тое, каб памагчы яму.
      Нiхто ж не даглядае палявых кветак, груш-дзiчак i вiшань, хоць нiбы i вядома, што калi пастарацца, дык з iх было б значна болей карысцi?..
      Тым часам хлопец рос, а дзеўкi i жанчыны ўсё больш ды больш ласкава прыглядалiся да яго i гаварылi памiж сабою:
      - Прыгожы, чорт, ох i прыгожы!
      I сапраўды, Антэк быў прыгажун. Стройны, спрытны, не гнуўся, як мужыкi, рукi якiх звiсаюць, а ногi ледзь валакуцца пасля цяжкай працы. Твар яго быў таксама не такi, як у iншых, а з вельмi правiльнымi рысамi, свежы, разумны. Светлыя валасы кучаравiлiся, бровы былi чорныя, а вочы цёмна-сiнiя, летуценныя.
      Мужчын здзiўляла ягоная сiла i абурала гультайства. А жанчын больш прыцягвалi вочы.
      - Толькi чарцяка зiрне на цябе, - гаварыла адна, - дык аж мурашкi пойдуць па целе. Такi яшчэ маладзенькi, а ўжо глядзiць, як сталы шляхцiц!..
      - I не тое! - запярэчыла баба другая. - Глядзiць ён звычайна, як недарослы, але такiмi ж салодкiмi вачыма, што ажно цябе разбiрае. Я гэта добра ведаю!..
      - А я яшчэ лепш, - не згаджалася першая. - Я ж у паноў служыла...
      А пакуль жанчыны спрачалiся пра Антэкавы вочы, ён i ў той бок не глядзеў. Для яго добры напiльнiк значыў пакуль што куды больш, чым самая найпрыгажэйшая жанчына.
      Тым часам войт, стары ўдавец, якi ўжо дачку ад першай жонкi выдаў замуж, а ад другое жонкi меў некалькi малых дзяцей, узяў ды ажанiўся трэцi раз. А паколькi лысым заўсёды шанцуе, жонку знайшоў ён сабе за Вiслай маладую, прыгожую i багатую.
      Калi такая пара стала перад алтаром, людзi пачалi смяяцца, нават i ксёндз пакiваў галавой, што так яны дапасавалiся.
      Войт тросся, як стары жабрак, выпушчаны з бальнiцы, i быў не надта сiвы толькi таму, што галава яго была лысая, як гарбуз. Затое войцiха была агнiстая. Спрэс цыганка з вiшнёва-чырвонымi, трохi растуленымi вуснамi, з чорнымi вачыма, у якiх палала яе маладосць.
      Пасля вяселля войтаў дом, звычайна цiхi, вельмi ажывiўся, бо госцi iшлi як на змену. То стражнiк, у якога з'явiлася значна больш спраў у гмiне; то пiсар, якi, нiбы не нацешыўшыся войтам у канцылярыi, яшчэ i дома наведваў яго; то казённыя леснiкi, якiх дагэтуль у вёсцы амаль што не бачылi. Нават сам прафесар, атрымаўшы месячную плату, шпурнуў у куток стары кажух i прыбраўся так, што сёй-той пачаў называць яго "вяльможным панам дзедзiцам".
      I ўсе тыя стражнiкi, леснiкi, пiсары i настаўнiкi звалакалiся да войцiхi, як пацукi ў млын. Толькi адзiн зойдзе ў хату, ужо другi стаiць за плотам, трэцi валачэцца з канца вёскi, а чацвёрты круцiцца каля войта. Панi гаспадыня рада была гасцям, да ўсiх смяялася, усiх кармiла i паiла. А то часамi i за чупрыну каторага натузае, нават i адлупцуе, бо настрой яе лёгка мяняўся.
      Нарэшце, пасля гэтай паўгадовай весялосцi, пачало трохi цiшэць. Адным гасцям напрыкрала, другiх войцiха прагнала, i толькi стараваты прафесар, сам дрэнна харчуючыся i морачы голадам сваю гаспадыню, за кожную месячную плату купляў сабе нейкую фiнцiклюшку да гарнiтура i сядзеў у войцiхi на парозе (бо з хаты яго выганялi) або лаяўся ды ўздыхаў па заплоццi.
      Аднойчы ў нядзелю Антэк, як звычайна, пайшоў з маткай i братам на iмшу. У касцёле было ўжо цесна, але для iх знайшлося яшчэ трохi месца. Мацi ўкленчыла сярод жанчын направа, Антэк з Войткам сярод мужчын налева, i кожны малiўся, як умеў. Спачатку святому ў вялiкiм алтары, пасля таму, што над iм вышэй, потым ужо тым, што ў бакавых алтарах. Малiўся за бацьку, якога прыцiснула дрэвам, i за сястру, з якое захутка выйшла ў печы хвароба, i за тое, каб лiтасцiвы пан бог i яго святыя з алтароў далi яму шчасце ў жыццi, калi на тое будзе iх ласка.
      Антэк ужо чацвёрты раз узапар паўтараў свае пацеры i тут раптам адчуў, што хтосьцi наступiў яму на нагу i цяжка абапёрся на плячук. Хлопец узняў галаву. Працiскаючыся цераз натоўп, над iм стаяла войцiха, смуглявая з твару, расчырванелая, задыханая ад спешкi. Апраналася яна па-сялянску, а з-пад хусткi, якая звiсала з плячэй, вiдаць была кашуля з тоненькага палатна i шнуры бурштынавых ды каралавых бусаў.
      Яны зiрнулi ў вочы адно аднаму. Яна - не здымаючы рукi з яго пляча, а ён... Ён кленчыў, глядзеў на яе, як на цудоўную з'яву, баючыся паварушыцца, каб яна не знiкла.
      Людзi пачалi шаптацца:
      - Адсуньцеся, кума, панi войцiха iдуць...
      Кумы рассунулiся, i войцiха пайшла далей, аж да вялiкага алтара. Iдучы, яна як быццам спатыкнулася i зноў зiрнула на Антэка, а хлопца ад таго позiрку нiбы гарачым аблiло. Пасля яна села на лаўцы i пачала малiцца па кнiжцы, час ад часу ўздымаючы галаву i азiраючыся на бакi. А калi пры ўзняццi святых дароў у касцёле стала цiха-цiхутка i набожныя людзi ўпалi нiцма, яна згарнула малiтвеннiк i зноў павярнулася да Антэка, пранiзаўшы яго сваiм агнiстым позiркам. На яе цыганскi твар i пацеркi з акна ўпала святло, i хлопцу яна здалася святой, перад якою людзi моўкнуць i падаюць на каленi.
      Пасля iмшы людзi тлумна пайшлi дахаты. Войцiху акружылi пiсар, настаўнiк i вiнакур з трэцяй вёскi, i Антэк ужо не змог пабачыць яе.
      Дома мацi паставiла хлопцам выдатны крупнiк, забелены малаком, i вялiкiя пiрагi з кашай. Але Антэк, хоць i любiў гэта, еў як не сваiм ротам. Потым сабраўся i пайшоў у горы i, лёгшы на найвышэйшым узгорку, глядзеў адтуль на войтаву хату. Але бачыў ён толькi страху ды сiняваты дымок, што плыў паволi з пабеленага комiна. I вось зрабiлася яму чамусьцi так сумна, што хлопец затулiўся тварам у старую сярмягу i заплакаў.
      Упершыню ў жыццi ён адчуў сваю галечу. Iхняя хата была найбяднейшая ў вёсцы, а поле найгоршае. Мацi, хоць i гаспадыня, павiнна была працаваць батрачкай i апраналася амаль што ў рыззё. На яго самога ў вёсцы глядзелi як на пустадомка, якi немаведама чаму есць чужы хлеб. А колькi ж яго бiлi, колькi нават сабакi кусалi!..
      Як жа далёка было яму да настаўнiка, да вiнакура, нават да пiсара, якiя маглi, хто калi хоча, заходзiць у войтаву хату i гаварыць сабе з войцiхай. А яму шмат не трэба. Каб толькi яшчэ адзiн раз, адзiны i апошнi ў жыццi раз яна абаперлася на яго плячо i зiрнула ў вочы, як тады, у касцёле. Бо ў позiрку яе мiльганула штосьцi дзiўнае, штосьцi як маланка, ад якое на нейкi момант раскрываюцца нябесныя глыбiнi, поўныя таямнiцаў. Калi б iх нехта добра агледзеў, дык убачыў бы ўсё, што ёсць на гэтым свеце, быў бы багаты, як кароль.
      У касцёле Антэк добра не прыгледзеўся да таго, што мiльганула ў вачах войцiхi. Быў не падрыхтаваны, аслеплены i прапусцiў шчаслiвую нагоду. Каб жа яна яшчэ раз калi-небудзь хоць раз захацела зiрнуць на яго!..
      Дзiўна здавалася хлопцу, што шчасце праляцела мiма, i ён страшэнна затужыў па iм. Соннае сэрца прачнулася ў iм i пачало ў пакутах нiбы пацягвацца.
      Свет здаўся яму цяпер зусiм iншым. Далiна была зацесная, горы занiзкiя, а неба - цi не апусцiлася, бо, замест таго каб прыцягваць яго, пачало прыгнятаць. Хлопец спусцiўся з гары захмялелы, немаведама як апынуўся на беразе Вiслы i, гледзячы ў яе вiрлiвыя хвалi, адчуў, што нешта цягне яго да iх.
      Любоў, якое ён нават не ўмеў назваць, апала на яго, як навальнiца, узняла ў душы страх, жаль, здзiўленне... Ды хiба ж ведаў ён, што больш?
      З гэтага часу Антэк кожную нядзелю хадзiў у касцёл i з хваляваннем чакаў войцiху, спадзеючыся, што яна, як той раз, паложыць руку на яго плячо i зазiрне яму ў вочы. Аднак здарэннi не паўтараюцца, ды, зрэшты, увагу войцiхi поўнасцю займаў цяпер вiнакур, мужчына малады i здаровы, якi ажно з трэцяй вёскi прыязджаў... на набажэнства.
      Тады да Антэка прыйшла асаблiвая задума. Ён вырашыў зрабiць прыгожы крыжык i падарыць яго войцiсе. Можа, тады яна паглядзiць на яго i, можа, вылечыць з тугi, што сушыць яго сэрца.
      За iхняй вёскай, на ростанi дарог, стаяў дзiўны крыж. Ад самага нiзу яго абвiвала павiтуха. Трошкi вышэй былi драбiнкi, кап'ё i цярновая карона, а на самым версе да перакладзiны крыжа была прыбiта адна Хрыстова рука, бо рэшту фiгуры хтосьцi ўкраў - вiдаць, на чары. Гэты крыж Антэк узяў сабе за мадэль.
      Стругаў той крыжык, перарабляў, зноў браўся нанава, стараючыся, каб ён быў прыгожы, дастойны войцiхi.
      Тым часам на вёску напала няшчасце. Вiсла разлiлася, прарваўшы плацiну, i знiшчыла надрэчныя палi. Людзi нямала страцiлi, але найбольш дык Антэкава мацi. У хаце яе з'явiўся нават голад. Трэба было iсцi на заработкi; хадзiла яна, бедная, i сама, i Войтуся аддала ў пастухi. Ды гэтага было мала. Антэк, якi не любiў гаспадарскае працы, стаў для мацi сапраўдным цяжарам.
      Бачачы гэта, стары Анджэй пачаў налягаць на Антэка, каб той iшоў у людзi.
      - Ты ж хлопец быстры, дужы, спрытны да рамяства, iдзi ты да гарадскiх. Там чаго-небудзь навучышся, i матцы будзе дапамога, а тут ты апошнi кавалак хлеба ад рота ў яе адымаеш.
      Антэк ажно збялеў ад думкi, што прыйдзецца пакiнуць вёску, не пабачыўшы хоць раз войцiху. Разумеў, аднак, што iнакш нельга, i толькi папрасiў даць яму некалькi дзён.
      За гэты час ён з падвойнай стараннасцю выразаў свой крыжык i выразаў яго вельмi хораша, з павiтухай унiзе, з прыладамi катавання i божай рукой пры левай перакладзiне. Аднак, скончыўшы работу, анiяк не адважваўся пайсцi ў войтаву хату i перадаць свой дар гаспадынi.
      Мацi тым часам палапiла яго вопратку, пазычыла ў Мордуха рубель на дарогу, дастала хлеба i сыра ў кайстру, наплакалася. А Антэк усё ацягваўся, з дня на дзень адкладаў свой выхад.
      Гэта апрыкрала Анджэю, i той аднойчы ў суботу выклiкаў Антэка з хаты i сурова сказаў яму:
      - Ну, калi ж ты, хлопча, апомнiшся? Хочаш, каб праз цябе мацi з голаду ды з працы памерла? Яна ж сваiмi старымi рукамi не пракормiць сябе i такую дубiну, як ты, што цэлымi днямi лынды б'е!..
      Антэк схiлiўся да ног старому:
      - Пайшоў бы я ўжо, дзядзька Анджэй, але ж мне вельмi шкада сваiх пакiдаць!
      Не сказаў, аднак, каго яму шкада найбольш.
      - На табе! - крыкнуў Анджэй. - Ты што, малое пры грудзях, што без мацi не абыдзешся? Хлопец ты добры, нiчога не скажаш, але сядзiць у табе нейкi гультай, цi што, якi да сiвых валасоў не злазiў бы з матчынага карку. I таму я скажу табе: заўтра святая нядзеля, усе мы будзем свабодныя i правядзём цябе. Дык вось, пасля iмшы папалуднуеш i пойдзеш. Даўжэй тут няма чаго склаўшы рукi сядзець. Ты сам найлепш ведаеш, што я гавару табе праўду.
      Збянтэжаны Антэк вярнуўся ў хату i сказаў, што ён ужо заўтра пойдзе ў свет шукаць работы i навукi. Бедная жанчына, глытаючы слёзы, пачала збiраць яго ў дарогу. Дала яму старую кайстру, адзiную ў хаце, i зрэбную торбу. У кайстру паклала трохi яды, а ў торбу напiльнiкi, малаток, долатцы i iншыя прылады, якiмi Антэк столькi год ужо вырабляў свае цацкi.
      Настала ноч. Антэк лёг на цвёрдай лаве i не мог заснуць. Прыўзняўшы галаву, глядзеў ён, як на камiнку дагарае жар, слухаў далёкi сабачы брэх i цвырканне конiка ў хаце, бо конiк стараўся таксама, як тыя, што над самотнай магiлай яго сястры Разалii.
      Пасля пачуўся яшчэ нейкi шолах у кутку. Гэта бяссонная мацi плакала цiшком...
      Антэк накрыўся сярмягаю з галавой.
      Сонца стаяла высока, калi ён прачнуўся. Мацi ўжо корпалася, дрыготкiмi рукамi прыстаўляла да агню гаршкi.
      Пасля яны селi за стол, паснедалi трохi i пайшлi ў касцёл.
      У Антэка на грудзях пад сярмягай быў яго крыжык. Раз-поразу ён прыцiскаў яго, неспакойна азiраючыся, цi не вiдно дзе войцiхi, i думаў з трывогай, як аддасць ёй свой падарунак.
      Войцiхi ў касцёле не было. Хлопец, укленчыўшы на сярэдзiне, машынальна малiўся, не разумеючы таго, што гаварыў. Iгра аргана, спеў людзей, трэлi званочкаў i свая пакута злiлiся ў яго душы ў адну вялiкую завiруху. Яму здавалася, што ўвесь свет скаланецца ад таго, што вось ён хутка пакiне i гэтую вёску, i касцёл, i ўсiх, каго палюбiў.
      Але на свеце было спакойна, толькi ў душы яго кiпеў балючы жаль.
      Раптам арган замоўк, а людзi схiлiлi галовы. Антэк ачомаўся, зiрнуў навокал. Як тады, i цяпер было ўзняцце святых дароў, i, як тады, на лаўцы перад вялiкiм алтаром сядзела войцiха.
      Хлопец крануўся са свайго месца i праз людскую цясноту папоўз на каленях да тое лаўкi, спынiўшыся толькi ля ног войцiхi. Палез за пазуху, дастаў крыжык. Ды тут яго пакiнула ўсякая смеласць, мову нiбы зусiм адняло. Замест таго, каб аддаць крыжык той, для каго выразаў яго некалькi месяцаў, ён узяў ды павесiў сваю работу на цвiку, убiтым у сцяну каля лаўкi. У гэты момант ён ахвяраваў богу драўляны крыжык, а разам з iм сваю патайную любоў i цьмяную будучыню.
      Войцiха пачула шамаценне i з цiкавасцю зiрнула на хлопца, як i тады. Ды ён нiчога не бачыў, бо вочы яго зайшлiся слязамi.
      Пасля iмшы мацi з дзецьмi вярнулася дахаты. Толькi паспелi з'есцi бульбяны суп i трохi клёцак, як увайшоў кум Анджэй i, павiтаўшыся, сказаў:
      - Ну, хлопча, збiрайся! Iсцi дык iсцi.
      Антэк падперазаў сярмягу раменьчыкам, торбу з начыннем перавесiў цераз адно плячо, кайстру цераз другое. Калi ўжо ўсе сабралiся выходзiць, ён укленчыў, перахрысцiўся i пацалаваў хатнi ток, як падлогу ў касцёле. Потым мацi ўзяла яго за адну руку, брат Войтусь за другую, i, нiбы маладога да шлюбу, найраднейшыя павялi яго на парог вялiкага свету. Стары Анджэй валокся за iмi.
      - На табе, Антэк, рубель, - сказала мацi, сунуўшы хлопцу ў руку анучку з медзякамi. - Не купляй ты, дзiця маё, за гэтыя грошы нiчога такога, чым выразаць, але схавай капейчыну на чорны дзень, калi табе есцi захочацца. А як калi заробiш нейкi грош, дык закажы малебен, каб табе бог святы дапамог.
      I так паволi iшлi яны ярам угару, пакуль ажно вёска не знiкла з вачэй; толькi з карчмы далятаў цiхi голас скрыпкi i бухканне бубна са званочкамi. Потым i гэта сцiхла; яны выйшлi на ўзгорак.
      - Ну, будзем вяртацца, - сказаў Анджэй. - А ты, хлопча, iдзi сабе па дарозе ды пытайся, дзе горад. Бо табе не ў вёсцы жыць, а ў горадзе, дзе людзi ахватнейшыя да малатка, чым да плуга.
      Удава папрасiла, плачучы:
      - Куме Анджэй, давайце ўжо давядзём яго да святое фiгуры, дзе можна блаславiць.
      А потым разбедавалася:
      - А цi чуў гэта хто калi-небудзь, каб родная мацi дзiця сваё вяла на пагiбель? Праўда, iшлi ад нас хлопцы ў войска, але ж там гэта з мусу. Хто ж гэта бачыў калi, каб хто па сваёй ахвоце пакiдаў вёску, дзе нарадзiўся i дзе яго прыме святая зямелька. Ой, доля мая, долечка! Я ўжо трэцяга з хаты праводжу, а сама ўсё жыву!.. А грошы ты, сынку, схаваў?
      - Схаваў, матуля.
      Дайшлi да фiгуры i пачалi развiтвацца.
      - Куме Анджэй, - гаварыла, плачучы, удава, - вы столькi свету пабачылi, вы ж i ў брацтве касцельным, блаславiце гэтага сiрату, ды добранька, каб яго пан бог бярог.
      Анджэй паглядзеў на зямлю, прыгадаў малiтву за падарожных, зняў шапку i палажыў яе пад фiгурай. Тады ўзняў у неба абедзве рукi i, калi ўдава з сынам пакленчылi, пачаў:
      - О, божа святы, ойча наш, што вывеў свой народ з зямлi егiпецкай i з горкай няволi, што кожнаму стварэнню, якое рухаецца, даеш яду, што птушкi паветраныя да iхнiх спрадвечных гнёздаў вяртаеш, цябе мы просiм, май ты ласку да гэтага падарожнага, беднага i засмучанага! Апякуйся над iм, святы наш божа, у прыгодах лiхiх пацяшай, ад хваробы ратуй, у голадзена кармi i ў няшчасцi не пакiдай. Май, божа, ласку да яго сярод чужых людзей, так як быў ты ласкавым да Тобiя i Юзэфа. Будзь яму бацькам i маткай. Праваднiкамi дай яму святых анёлаў тваiх, а калi ён даможацца таго, што задумаў, - вярнi яго шчаслiва ў нашу вёску, у родную хату.
      Так малiўся мужык у святынi, дзе пахлi палявыя кветкi, спявалi птушкi, дзе ў далiне вiлася, паблiсквала Вiсла, а стары крыж над iмi шырока раскрыў свае рукi.
      Антэк пакланiўся матулi ў ногi, тады пакланiўся Анджэю, пацалаваў брата i - пайшоў па дарозе.
      Недалёка ён адышоўся, калi ўдава гукнула ўслед:
      - Антэк!
      - Што, матуля?
      - А калi табе будзе там дрэнна ў чужых, ты вяртайся да нас... Блаславi цябе бог!
      - Аставайцеся з богам! - адказаў хлопец.
      Зноў прайшоў трохi наперад, i зноў сумная мацi гукнула:
      - Антэк!.. Антэк!..
      - Што, матуля? - спытаўся хлопец.
      Голас яго даходзiў ужо слабей.
      - Не забывайся нас, сынок! Блаславi цябе бог!..
      - Аставайцеся з богам!
      I ён iшоў, iшоў, iшоў, як той юнак, што выбраўся па скарб, аплочаны яго душой. I, нарэшце, схаваўся за ўзгоркам. На полi чуўся толькi плач няшчаснай мацi.
      Пад вечар неба зацягнулася хмарамi i пайшоў дробны дождж. Але таму, што хмары былi рэдкiя, сонца на захадзе прасвяцiлася цераз iх. Здавалася, што над шэрым полем i над гразкай, глiнiстай дарогай уздымаецца залатое скляпенне з жалобнаю павалокай.
      Па гэтым полi, шэрым i цiхiм, без анiводнага дрэва, па гразкай дарозе паволi валокся стомлены хлопец у шэрай сярмязе, з кайстрай i торбай за плячыма.
      Здавалася, што ў глыбокiм маўчаннi кроплi дажджу напяваюць тужлiвую мелодыю вядомай песнi:
      Там, дзе ў полi далiна,
      Там iдзе наш хлапчына,
      Цiха песню спявае,
      Дождж яму памагае...
      Можа, вы калi-небудзь спаткаеце вясковага хлопца, якi шукае заработку i такой навукi, што дома яе не знайшоў. У вачах яго вы ўбачыце як быццам водблiск неба, якое глядзiцца ў люстра спакойнай вады; у думках яго вы знойдзеце наiўную прастату, а ў сэрцы патаемную i амаль несвядомую любоў.
      Дапамажыце таму дзiцяцi. Гэта наш меншы брат Антэк, якому ў роднай вёсцы стала зацесна, i ён пайшоў у свет, даверыўшыся божай ласцы i чалавечай дабрынi.