Шарль Пэро
      ЧАРАДЗЕЙНЫЯ КАЗКI
      ПРЫГАЖУНЯ Ў СОННЫМ ЛЕСЕ
      Жылi сабе кароль з каралевай, i не было ў iх дзяцей. Так яны сумавалi праз гэта, так сумавалi, што i сказаць няможна. Ужо i ўсе святыя крынiцы на свеце пааб'ездзiлi, i малiлiся, i бажылiся, i пацеры ўвесь час казалi - чаго толькi не рабiлi, а ўсё дарма. Але нарэшце каралева такi зацяжарыла i нарадзiла дачку. Хрэсьбiны справiлi пышныя. За хросных мацi да маленькай прынцэсы паклiкалi ўсiх чараўнiц, якiх толькi ўдалося знайсцi ў каралеўстве (а iх аказалася сем). Бацькам хацелася, каб кожная паводле звычаю, якi тады быў у чараўнiц, надзялiла iх дачку якiм-небудзь дарам i каб прынцэса, такiм чынам, мела ўсе найлепшыя якасцi, якiя сабе можна ўявiць.
      Пасля хрэсьбiнаў госцi ўсёй кампанiяй вярнулiся ў каралеўскi палац, i там чараўнiцам зладзiлi вялiкi банкет. Перад кожнай паклалi раскошны футарал з чыстага золата, а ў iм ляжалi залатыя лыжка, вiдэлец i нож, аздобленыя дыяментамi i рубiнамi. Калi ўсе сядалi за стол, у залу раптам увайшла старая варажбiтка, якую нiхто не запрашаў, бо яна больш за пяцьдзесят гадоў не выходзiла са сваёй вежы i ўсе лiчылi, што яна памерла цi ляжыць там зачараваная.
      Кароль загадаў прынесцi кувэрт i ёй, але залатога футарала больш не знайшлося: iх зрабiлi толькi сем - столькi, колькi было запрошана чараўнiц. Варажбiтка палiчыла, што яе зняважылi, i пачала бурчаць скрозь зубы розныя праклёны. Маладая чараўнiца, якая сядзела побач, пачула гэтае бурчанне i зразумела, што старая можа наклiкаць на прынцэсу якое-небудзь лiха. I таму, калi ўсе ўсталi ад стала, яна адразу адышла ўбок i схавалася за фiранкай, каб гаварыць апошняй i мець такiм чынам магчымасць крыху ўхiлiць лiха, якое зробiць старая.
      Тым часам чараўнiцы пачалi надзяляць прынцэсу дарамi. Сама маладая паабяцала, што прынцэса будзе найпрыгажэйшая дзяўчына ў свеце; другая - што розум у яе будзе светлы, як у анёлка; трэцяя - што яна будзе майстрыха на ўсе рукi; чацвёртая - што яна будзе цудоўна танцаваць; пятая - што голас у яе будзе, як у салавейкi; а шостая - што яна будзе дзiвосна граць на сама розных iнструментах. Калi ж настала чарга старой варажбiткi, яна, трасучы галавой не так ад старасцi, як ад злосцi, - сказала, што прынцэса ўколе руку верацяном i памрэ.
      Ад такога страшнага выраку госцi аж скаланулiся, i нiхто не здолеў стрымаць горкiх слёз. У гэтую хвiлiну з-за фiранкi выйшла маладая чараўнiца i гучна прамовiла:
      - Супакойцеся, кароль з каралеваю! Вашая дачка не памрэ. Праўда, я не маю такой улады, каб зусiм зняць чары старой варажбiткi, i прынцэса ўсё ж уколе руку верацяном. Але яна не памрэ, а толькi засне глыбокiм сном, якi будзе доўжыцца сто гадоў. А потым прыйдзе малады каралевiч i разбудзiць яе.
      I ўсё ж, нягледзячы на гэтае абяцанне, кароль вырашыў зрабiць усё, каб запабегчы бяды, наканаванай старой варажбiткай. Ён выдаў загад, якi пад пагрозаю смерцi забараняў усiм i кожнаму прасцi верацяном цi нават проста трымаць верацёны дома.
      Гадоў праз пятнаццаць цi можа шаснаццаць кароль з каралевай паехалi ў адзiн свой летнi маёнтак; i аднойчы прынцэса, бегаючы там па палацы - з пакоя ў пакой, з паверха на паверх, - залезла аж пад самы дах адной вежкi, дзе ў невялiчкай каморцы ўбачыла старую бабульку, якая прала на верацяно. Гэтая бабулька i чуць не чула, што кароль наклаў на верацёны строгую забарону.
      - Бабуля, што вы тут робiце? - спытала прынцэса.
      - Праду, маё дзiцятка, - адказала бабуля, якая не ведала, што перад ёю прынцэса.
      - Ах, як гэта цудоўна! - сказала прынцэса. - А як гэта вы робiце? Дайце, я паспрабую, можа i ў мяне выйдзе.
      Узяла прынцэса ручайку - а дзяўчына яна была няўрымслiвая, дый гарэзнiца добрая, а тут яшчэ над ёй панавала воля чараўнiц, i таму - ледзь толькi яна гэта зрабiла, як адразу ўкалола руку верацяном i ў той самы момант самлела.
      Бабуля вельмi спалохалася, пачала крычаць, клiкаць на паратунак. На крык з усiх бакоў збеглiся людзi - i ў твар вадой прынцэсе пырскаюць, i гарсэт распускаюць, i па далонях пляскаюць, i скронi вугорскiм воцатам труць, ды нiяк да памяцi яна не прыходзiць.
      Тады кароль, якi таксама прыйшоў у вежу на крык, успомнiў пра наканаванае чараўнiцамi ды падумаў, што, калi ўжо яны так сказалi, дык усё роўна ад лёсу нiкуды не дзенешся. I загадаў ён, каб прынцэсу паклалi ў найлепшым пакоi ў палацы на ложку, вышываным золатам i серабром.
      Прынцэса ляжала, чыста анёльчык, такая яна была прыгожая; непрытомнасць зусiм не змянiла яе свежага тварыка: шчочкi ў яе былi пунсовыя, вусны - нiбыта з каралаў, i толькi вочкi былi заплюшчаныя. Але па яе роўным, цiхiм дыханнi можна было зразумець, што яна не памерла. Кароль загадаў, каб нiшто не турбавала прынцэсiнага сну, пакуль ёй не прыйдзе час прачнуцца.
      Калi здарылася гэтая бяда, добрая чараўнiца, якая ўратавала прынцэсе жыццё, замянiўшы смерць стогадовым сном, была ў некаторым царстве, у далёкiм гаспадарстве, за цэлы тузiн тысяч вёрст. Але вестка пра няшчасце была ёй перададзеная ў адно iмгненне, i зрабiў гэта карлiк, у якога былi сямiмiльныя боты (а гэта былi такiя боты, у якiх адным крокам можна было прайсцi ажно сем мiль). Чараўнiца адразу рушыла ў дарогу i ўжо праз гадзiну пад'язджала да палаца на вогненнай каляснiцы, запрэжанай цмокамi.
      Кароль выйшаў яе сустракаць, падаў руку i дапамог сысцi з каляснiцы. Чараўнiца ўхвалiла каралёвыя загады, але як бо была вельмi прадбачлiвая, падумала, што прынцэса засмуцiцца, калi прачнецца ў старым палацы зусiм адна. I вось што яна зрабiла.
      Яна дакранулася сваёй чарадзейнаю палачкай да ўсяго, што было ў палацы (апроч караля з каралевай): да гувернантак, фрэйлiн, пакаёвак, кавалераў, служак, дварэцкiх, кухараў, кухарчукоў, брамнiкаў, пажоў, лёкаяў. Яна дакранулася таксама да коней у стайнях i да канюшнiкаў, да вартавых сабак на птушыным двары i да маленькага Пуфiка, прынцэсiнага сабачкi, якi ляжаў каля ложка. I ледзь яна да iх дакранулася, як усе адразу пазасыналi, каб прачнуцца разам са сваёй гаспадыняй i быць гатовымi ёй служыць, калi ў тым будзе патрэба.
      Нават ражны ў печы разам з нанiзанымi на iх курапаткамi ды фазанамi - i тыя заснулi, i агонь - таксама. Усё гэта адбылося ў адну хвiлiну, бо чараўнiцам не трэба шмат часу, каб зрабiць сваю справу.
      Тады кароль з каралевай пацалавалi сваю дарагую дачушку, што спала нязбудным сном, i, пакiдаючы палац, загадалi, каб нiхто да яго блiзка не падыходзiў. Ды гэтага й не трэба было загадваць, бо ўжо праз чвэртку гадзiны парк вакол палаца зарос такiм густым хмызняком, калючымi цернямi, ды вялiкiмi i маленькiмi дрэвамi, што праз iх не змаглi б прадзерцiся нi звер, нi чалавек. Палац зусiм схаваўся за гэтым зараснiкам, i цяпер можна было ўбачыць адны яго вежы, дый тое здалёк. Нiхто не сумняваўся, што i тут чараўнiца паклапацiлася, каб прынцэса спала спакойна i каб яе не турбавалi нiякiя цiкуны.
      Праз сто гадоў давялося паляваць у тых краях сыну караля, што кiраваў тады каралеўствам (а паходзiў ён ужо не з таго роду, з якога была прынцэса). I вось, калi прынц убачыў па-над лясною гушчэчай нейкiя незнаёмыя вежы, ён пачаў пытацца ў людзей: што гэта такое? Кожны адказваў па-рознаму: адны казалi, што гэта замак, у якiм жывуць зданi, другiя - што сюды на шабас з усяго наваколля збiраюцца ведзьмары i вядзьмаркi. Але большасць былi ўпэўненыя, што ў замку жыве людаед, якi хапае маленькiх дзетак i зацягвае iх у сваё логвiшча, каб спакойна есцi, не баючыся пагонi, бо нiхто, апроч яго, не можа пралезцi скрозь такую непралазную нетру.
      Прынц не ведаў, каму даваць веры, i тут да яго падышоў адзiн стары селянiн i сказаў:
      - Мой гаспадару, гадоў таму пяцьдзесят, а мо й болей, чуў я ад свайго бацькi, што ў гэтым палацы ляжыць найпрыгажэйшая ва ўсiм свеце прынцэса i што яна павiнна праспаць сто гадоў. А потым яе, нiбыта, разбудзiць малады каралевiч, якому яна i будзе суджаная.
      Пры гэтых словах прынца як агнём апалiла. Ён зразумеў, што пакласцi крэс гэтым чарам, без сумнення, выпадае яму. I, прагнучы кахання i славы, ён пастанавiў, што зараз жа пойдзе i ўбачыць прынцэсу. Ледзь толькi ён рушыў да зараснiка, як усе дрэвы, i хмызняк, i калючае церне самi сабой расступiлiся i далi яму дарогу. Ён пабег да замка, якi вiднеўся ў канцы гэтага вялiкага праходу, i яго толькi трошкi здзiвiла, што нiхто з яго свiты не здолеў пайсцi за iм, бо як толькi ён ступаў крок наперад, дрэвы за спiнаю ў яго зноў спляталiся шчыльнай сцяной. Але ж таму, хто малады i закаханы, нiчога не страшна, i прынц смела iшоў наперад.
      Неўзабаве ён апынуўся на вялiкiм двары перад палацам. Тое, што адкрылася тут ягоным вачам, магло б кожнага ўвагнаць у жах: тут стаяла страшная цiшыня, паўсюль паўставалi выявы смерцi, вакол ляжалi нерухомыя целы людзей i жывёл... Але зiрнуўшы на прышчавыя насы i чырвоныя твары брамнiкаў, прынц адразу здагадаўся, што яны зусiм не памерлi, а ўсяго толькi спяць, i што, калi iх адолеў сон, яны проста мiрна пiлi вiно, бо i цяпер яшчэ ў руках у iх былi недапiтыя кубкi.
      Прынц прайшоў праз другi двор, брукаваны мармурам, падняўся па лесвiцы i ўвайшоў у вартаўнiчую залу. Там са стрэльбамi на плячах роўнымi шэрагамi стаяла варта i храпла сабе на ўсю моц. Прынц рушыў далей, адну за адной праходзячы залы, у якiх - хто стоячы, хто седзячы - спалi прыдворныя кавалеры i дамы. Нарэшце ён увайшоў у залачоны пакой, i тут яго вачам адкрылася такое хараство, якога яму яшчэ нiколi не даводзiлася бачыць. На ложку з рассунутымi фiранкамi ляжала прынцэса. З выгляду ёй было гадоў пятнаццаць-шаснаццаць, i ўся яна нiбыта свяцiлася дзiвосным, незямным бляскам.
      Замiраючы ад зачаравання, прынц падышоў да ложка i ўкленчыў перад прынцэсай. У тое ж iмгненне чарам настаў канец, прынцэса прачнулася i так пяшчотна зiрнула на прынца, што на чалавека, якога бачыш упершыню, так паглядзець, бадай, i немагчыма.
      - Гэта вы, мой прынц? - сказала яна. - Як жа доўга я вас чакала!
      Зачараваны гэтымi словамi, а яшчэ больш - тым голасам, якiм яны былi вымаўленыя, прынц не ведаў нават, як выказаць сваю ўдзячнасць i радасць. Ён пачаў тлумачыць, што кахае прынцэсу больш за сябе самога, словы блыталiся ў яго, але праз гэта толькi яшчэ больш падабалiся дзяўчыне - бо чым менш красамоўства, тым болей кахання.
      Прынц быў разгублены мацней за прынцэсу, i яно зразумела, бо ў прынцэсы было ўволю часу абдумаць усё, што яна скажа, калi прачнецца. Можна не сумнявацца (хоць гiсторыя пра гэта маўчыць), што за такi доўгi сон добрая чараўнiца навеяла ёй нямала прыемных мрояў.
      Так цi iначай, але яны прагаманiлi ўжо чатыры гадзiны, а не выказалi i паловы таго, што было ў iх на сэрцы.
      А тым часам усё ў палацы прачнулася разам з прынцэсай. Кожны ўжо займаўся сваёю справай. Але таму, што закаханыя былi не ўсе, многiм дужа хацелася есцi. I адна фрэйлiна ажно так згаладалася, што не вытрывала i ўголас абвясцiла, што абед даўно на стале. Прынц адразу дапамог прынцэсе падняцца, бо ляжала яна апранутая, i ў вельмi прыгожай сукенцы. Прынц, праўда, змоўчаў, што сукенка гэтая нагадвае вопратку ягонай бабулi i што каўнер у яе стаяком: прынцэса i ў гэтых строях была не меней прыгожая.
      Яны прайшлi ў люстраную залу, дзе iх чакаў абед. Прынцэсiны лёкаi падносiлi iм стравы, а скрыпкi i дуды гралi старую, але чароўную музыку, якую сто гадоў нiдзе ўжо не чулi. Пасля абеду, каб не марнаваць часу, святар павянчаў iх у замкавай бажнiцы, а фрэйлiна паклала iх спаць i захiнула на шлюбным ложку фiранкi. Спалi яны мала, бо ў прынцэсы вялiкай патрэбы ў сне не было. А ранiцай прынц развiтаўся з ёю i вярнуўся ў горад, дзе бацька-кароль ужо, напэўна, пачаў за яго хвалявацца.
      Прынц сказаў бацьку, што, палюючы, заблудзiў у лесе i правёў ноч у хатцы ў аднаго вугальшчыка, якi накармiў яго чорным хлебам i сырам. Кароль быў чалавек добры i прастадушны i паверыў сыну, але каралеву ягоныя словы зусiм не пераканалi. Калi ж яна заўважыла, што сын амаль кожны дзень пачаў ездзiць на паляванне i кожны раз, па дзве-тры ночы праводзячы не дома, прыдумляе гэтаму нейкае апраўданне, яна наогул упэўнiлася, што недзе ў яго завялася каханка. На той час прынц жыў з прынцэсаю ўжо цэлыя два гады, i ў iх ужо нарадзiлася двое дзетак. Першую, дачку, назвалi Заранкаю, а другому, сыну, далi iмя Дзень, бо ён быў яшчэ прыгажэйшы за сястру.
      Часта, каб выцягнуць у сына прызнанне, каралева казала яму, што юнаку, маўляў, дазваляецца часам пашукаць у жыццi ўцех. Але прынц нiяк не адважваўся раскрыць ёй свайго сакрэту. Ён любiў сваю мацi, але яшчэ болей - баяўся яе, бо яна паходзiла з людаедскага роду. I кароль, калi i ажанiўся з ёю, дык толькi дзеля яе незлiчонага багацця. Сярод дворнi нават хадзiлi чуткi, што ў яе i цяпер засталiся людаедскiя звычкi i, калi яна бачыць маленькiх дзяцей, дык ледзь стрымлiваецца, каб на iх не накiнуцца. Таму прынц i не хацеў ёй нiчога расказваць.
      Але калi кароль памёр, а гэта здарылася праз два гады, i прынц заняў яго месца на троне, ён абвясцiў усiм пра свой шлюб i ўрачыста выправiўся ў лясны замак па сваю жонку. У сталiцы маладой каралеве наладзiлi вельмi пышную сустрэчу. А прыехала яна адразу з дзецьмi.
      Колькi часу пазней паехаў малады кароль на вайну са сваiм суседам, царом Канталабутам. Каралеўства ён даручыў старой каралеве i вельмi яе прасiў даглядаць яго жонку i дзетак, бо на вайне меўся прабыць усё лета.
      Ды толькi ён ад'ехаў, як старая каралева выслала нявестку з дзецьмi ў далёкi маёнтак, што стаяў сярод дрымучага лесу. Яна разлiчвала, што там ёй будзе лягчэй здзейснiць свой пачварны намер. Праз некалькi дзён яна i сама прыехала ў той маёнтак i аднойчы ўвечары загадала кухару:
      - Заўтра на абед прыгатуеш мне малую Заранку!
      - О, панi.., - сумеўся кухар.
      - Я так хачу, - сказала каралева тонам людаедкi, якой карцiць паесцi свежае чалавечыны. - I загадваю, каб ты падаў мне яе з добраю полiўкай!
      Небарака-кухар адразу ўцямiў, што жартаваць з людаедкай не варта. Ён узяў вялiкi кухонны нож i пайшоў у пакой, дзе жыла Заранка.
      Дзяўчынцы тады ўжо споўнiлася чатыры гады. Калi яна ўбачыла кухара, яна подскакам кiнулася яму насустрач, весела абняла за шыю i папрасiла цукерку. Кухар заплакаў, i нож сам выпаў у яго з рук. Тады ён пайшоў у загарадзь, зарэзаў маленькае ягня i прыгатаваў яго з такой выдатнаю полiўкай, што старая каралева потым бажылася, што нiчога смачнейшага ў сваiм жыццi не ела. А Заранку тым часам кухар завёў да сваёй жонкi i сказаў, каб яна схавала дзяўчынку ў сама дальняй каморцы.
      Праз тыдзень злая каралева зноў паклiкала кухара i загадала яму:
      - Хачу, каб на вячэру мне быў прыгатаваны малы Дзень!
      Кухар не стаў ёй пярэчыць, а вырашыў ашукаць, як i першы раз. Пайшоў ён да маленькага Дня i бачыць: той са сваёй дзiцячаю шабелькай ваюе вялiзную малпу, а было ж яму тады ўсяго тры гады! Кухар занёс хлопчыка да сваёй жонкi i схаваў разам з Заранкаю. А сам замест Дня прыгатаваў на вячэру старой каралеве казляня, якое людаедцы вельмi ўсмакавала.
      Дагэтуль усё iшло добра, але аднаго вечара злая каралева раптам сказала кухару:
      - А цяпер прыгатуй мне саму маладую нявестку, ды з такой самай полiўкай, што i ейных дзяцей!
      Тут ужо кухар страцiў усякую надзею, што яму зноў удасца ашукаць людаедку. Маладой каралеве было ўжо тады за дваццаць, калi не лiчыць тых ста гадоў, што яна праспала. Цела ў яе было яшчэ прыгожае i белае, але ўжо не такоё мякенькае: дзе ж знойдзеш у гаспадарцы жывёлу з такiм грубым мясам? Рабiць нiчога не заставалася, i каб уратаваць сваю шыю, кухар вырашыў каралеву такi зарэзаць i пайшоў да яе ў пакой, каб адным мехам з усiм пакончыць. Па дарозе ён знарок распаляў у сабе злосць i ў такiм настроi, з нажом у руцэ адчынiў дзверы ў спальню да маладой дзяўчыны. I ўсё ж кухару не хацелася забiваць каралеву знянацку, i спачатку ён сумленна ёй расказаў, якi загад дала яму старая людаедка.
      - Дык рабiце ж свой абавязак, - адказала маладая каралева i падставiла шыю, - выконвайце дадзены вам загад. Цяпер я ўжо хутка ўбачу маiх бедных дзетак, якiх я так любiла!
      А пасля таго, як яе дзеткi нечакана знiклi, каралева лiчыла, што яны ўжо нежывыя.
      - Не-не, Васпанi, - адказаў зусiм расчулены небарака-кухар, - вы не памраце! I дзетак сваiх вы ўбачыце! Хадземце да мяне, я iх схаваў у сваёй каморцы. А старую каралеву я яшчэ раз ашукаю i замест вас дам ёй на вячэру маладзенькую касулю.
      Ён зараз завёў каралеву ў сваю каморку i пакiнуў там мiлавацца ды плакаць з дзеткамi, а сам пайшоў гатаваць касулю. Людаедка з'ела яе з такiм смакам, быццам гэта была сапраўды маладая каралева. Яна вельмi радавалася свайму лютаму ўчынку, а каралю, калi ён прыйдзе з вайны, збiралася сказаць, што ягоную жонку з дзецьмi з'елi шалёныя ваўкi.
      Аднойчы ўвечары, як звычайна, пайшла старая людаедка пагуляць. I пачала бадзяцца сюды-туды па маёнтку ды вынюхваць, цi не пахне дзе чалавечынаю. I раптам з нейкай каморкi пачуўся голас маленькага Дня - той плакаў, бо мацi хацела яго адлупцаваць за свавольства. А потым пачуўся i голас Заранкi, якая прасiла прабачэння за свайго брацiка. Пазнала людаедка галасы каралевы i яе дзетак i вельмi раззлавалася, што яе ашукалi. Страшным голасам, ад якога ўсе ажно здрыганулiся, яна загадала, каб заўтра ж ранiцай на сярэдзiну двара вынеслi вялiзную кадушку, напоўнiлi яе рапухамi, гадзюкамi, вужакамi i iншымi змеямi, а потым укiнулi туды каралеву з дзецьмi i кухара з яго жонкай i служкаю, звязаўшы iм за спiнаю рукi.
      I вось падвялi iх ужо да кадушкi, i каты збiралiся ўжо iх кiнуць да змеяў, калi раптам на двор конна ўехаў кароль. Так рана яго зусiм не чакалi. Кароль быў вельмi здзiўлены, калi ўсё ўбачыў, i спытаўся, што азначае ўвесь гэты жах? Але нiхто не адважыўся сказаць яму праўду. I тут людаедка, ашалеўшы ад такой сваёй няўдачы, узяла раптам дый кiнулася сама потырч галавой у кадушку, дзе яе адразу закусалi брыдкiя гадзюкi, якiх яна загадала туды панакiдаць. Караля вельмi засмуцiла гэтае здарэнне, бо ўсё-такi яна была яго мацi. Але жонка i дзецi хутка яго супакоiлi.
      Мараль
      Перад вяселлем трошкi пачакаць,
      Каб мужа добрага, прыгожага спаткаць,
      У тым няма нiякае навiны.
      Але чакаць сто год i спаць спакойным сном?!
      Цяпер такой санлiвае дзяўчыны
      Не знойдзем мы нiдзе i днём з агнём.
      Яшчэ, здаецца, казка нам даводзiць,
      Нiбыта повязi, што вяжа Гiменей,
      Калi на час разлучаны, не робяцца слабей
      I што чаканне тут нiкому не зашкодзiць.
      Але прыгожы пол з такiм iмпэтам
      Хутчэй iмкнецца свой вясельны справiць баль,
      Што духу не стае аб гэтым
      Такую вывесцi мараль.
      ЧЫРВОНЫ КАПТУРОК
      Жыла сабе ў адной вёсцы дзяўчынка, i была яна такая прыгожая, што ва ўсiм свеце другой такой не знайсцi. Мацi яе страх як любiла, а бабуля - дык наогул ледзь розум ад яе не трацiла. I купiла добрая бабуля сваёй унучцы чырвоны каптурок, якi так упасаваў дзяўчынцы, што пачалi яе з таго часу зваць паўсюль Чырвоным Каптурком. Неяк раз спякла мацi праснакi дый кажа дачушцы:
      - Схадзi мо да бабулi, даведайся, як яна сябе пачувае. Бо нешта казалi мне, што яна хворая. Занясi ёй праснакоў ды гэты гарнушак масла.
      Устала Чырвоны Каптурок i пайшла да бабулi, што жыла ў суседняе вёсцы. Iдзе яна лесам, так iдзе, аж раптам выходзiць насустрач ёй Воўк. Дужа захацелася Ваўку яе з'есцi, ды ён пабаяўся, бо недзе паблiзу працавалi дрывасекi. Тады ён i пытаецца:
      - Куды гэта ты iдзеш?
      А маленькая дзяўчынка не ведала, што спыняцца ў лесе ды гаварыць з ваўкамi небяспечна, i адказвае яму:
      - Я iду да бабулi i нясу ёй праснакi ды гарнушак масла, што паслала ёй мая мама.
      - А цi далёка жыве твая бабуля? - пытаецца Воўк.
      - О, далёка, - адказвае Чырвоны Каптурок. - Вунь аж па-за тым млынам, што ўдалечынi. Там ёсць вёска, а ў крайняй хатцы ў той вёсцы мая бабуля i жыве.
      - Ну што ж, - кажа Воўк, - пайду i я да тваёй бабулi. Толькi давай я пайду гэтай вось сцежкай, а ты iдзi вунь тою: паглядзiм, хто з нас паспее першы.
      I Воўк з усяго духу кiнуўся па сама кароткай сцежцы ў лесе, а дзяўчынка няспешна пайшла па сама доўгай. Па дарозе яна збiрала арэхi, ганялася за матылькамi, складала букеты з кветак.
      А Воўк тым часам хутка прыбег да бабулiнай хаткi i пастукаўся ў дзверы: стук-стук!
      - Хто там? - спыталася бабуля.
      - Гэта я, вашая ўнучка, Чырвоны Каптурок, - сказаў Воўк падробленым голасам. - Я прынесла вам праснакоў i гарнушак масла ад матухны.
      Добрая бабуля, якая ляжала ў ложку, таму што ёй трошкi нядужылася, крыкнула Воўку:
      - Цiснi на клямку, слясак адскочыць!
      Воўк нацiснуў на клямку, i дзверы адчынiлiся. Тады ён кiнуўся на бедную бабульку i ўраз праглынуў яе, бо не еў ужо цэлыя тры днi. Потым ён зачынiў дзверы, лёг на бабулiным ложку i пачаў чакаць, калi прыйдзе Чырвоны Каптурок. Тым часам дзяўчынка якраз падышла да дзвярэй i пастукалася: стук-стук!
      - Хто там? - спытаў Воўк.
      Але голас у Воўка быў грубы, i Чырвоны Каптурок, пачуўшы яго, спачатку спалохалася. Але потым падумала, што бабуля, напэўна, прастуджаная, i адказала:
      - Гэта я, вашая ўнучка, Чырвоны Каптурок. Я прынесла вам праснакоў i гарнушак масла ад матухны.
      Тады Воўк крыкнуў трошкi танчэйшым голасам:
      - Цiснi на клямку, слясак адскочыць.
      Чырвоны Каптурок нацiснула на клямку, i дзверы адчынiлiся.
      Увайшла дзяўчынка ў хату, а Воўк схаваўся на ложку пад коўдру i кажа:
      - Пакладзi, дзетка, праснакi ды гарнушак масла на дзежку, а сама хадзi прыляж побач са мною.
      Чырвоны Каптурок распранулася i сабралася ўжо класцiся ў ложак, але яе ўразiла, што без адзежы ў бабулi нейкi надта ўжо дзiўны выгляд. Вось яна i кажа:
      - Бабуля, якiя ў вас вялiкiя рукi!
      - Гэта каб лепей цябе абдымаць, мая ўнучанька!
      - Бабуля, якiя ў вас вялiкiя ногi!
      - Гэта каб лепей бегаць, мая ўнучанька!
      - Бабуля, якiя ў вас вялiкiя вушы!
      - Гэта каб лепей чуць, мая ўнучанька!
      - Бабуля, якiя ў вас вялiкiя вочы!
      - Гэта каб лепей бачыць, мая ўнучанька!
      - Бабуля, якiя ў вас вялiкiя зубы!
      - Гэта каб цябе з'есцi!
      I з гэтымi словамi злы Воўк кiнуўся на Чырвонага Каптурка i з'еў дзяўчынку.
      Мараль
      Нам гэта казка добра паказала,
      Што можа быць, калi малыя дзеткi,
      Галоўным чынам, панначкi-какеткi,
      Гатовы слухаць ўсiх, каго папала.
      Не дзiва, што ў такiм выпадку
      Воўк iх з'ядае часта быццам курапатку
      I ўсё ж заўважыць мушу асаблiва:
      Не ўсе ваўкi да нашага падобны,
      Такiя ёсць, што з выгляду лагодны,
      I нораў маюць цiхi, незласлiвы,
      Ды так паслужлiва i так добразычлiва
      Плятуцца за дзяўчатамi па пятах,
      Па цёмных вулачках праводзячы дахаты.
      Але з усiх ваўкоў - такiя
      Найгоршыя i самыя лiхiя!
      СIНЯЯ БАРАДА
      Жыў сабе аднаго разу вельмi багаты чалавек, i былi ў яго дзiвосныя палацы ў горадзе i ў вёсцы, i залаты i срэбны посуд, i мэбля ў карунках, i залачоныя карэты. Але была, на няшчасце, у гэтага чалавека сiняя барада. I такi яна давала яму брыдкi i страшны выгляд, што ўсе дзяўчаты i кабеты, як толькi ўбачаць яго, адразу ўцякалi. А ў адной знатнай панi, ягонай суседкi, былi дзве дачкi - красунi, якiх свет не бачыў. Вось i папрасiў ён гэтую паню аддаць адну дачку за яго замуж, а якую - даў самой выбiраць. Але нiводная дачка не згаджалася быць яму жонкай. Толькi перакiдвалi яго адна адной, ды нiяк не адважвалiся пайсцi замуж за чалавека, у якога была сiняя барада. А яшчэ iм вельмi было непрыемна, што ён ужо не раз быў жанаты, а што сталася з тымi жанчынамi - нiхто не ведаў.
      Каб дзяўчаты маглi пазнаёмiцца з iм трошкi лепей, запрасiў iх Сiняя Барада, разам з мацi i трыма-чатырма сяброўкамi ды некалькiмi хлопцамi з суседзяў, у адзiн свой загарадны маёнтак, дзе гасцявалi яны цэлы тыдзень. Увесь час госцi толькi гулялi цi хадзiлi на шпацыр, палявалi цi лавiлi рыбу, ладзiлi скокi, строiлi банкеты ды балi. Пра сон нiхто i не думаў, i ўсе ночы госцi пацяшалiся, выдумляючы розныя штукi ды жарты. Усё было так добра, што малодшай дачцэ пачало нават здавацца, быццам барада ў гаспадара не такая ўжо сiняя, дый сам ён - чалавек вельмi прыстойны. I вось па вяртаннi ў горад яны адразу згулялi вяселле.
      Месяцам пазней сказаў Сiняя Барада сваёй жонцы, што трэба яму па адной важнай справе без адкладу ехаць у вёску - тыдняў, прынамсi, на шэсць. I папрасiў яе не вельмi журыцца, а знайсцi якую забаву: няхай, сказаў, калi захоча, паклiча сябровак, можа, паедзе з iмi за горад, а галоўнае, дзе б нi была, няхай не забывае як след есцi ды пiцi.
      - А гэта вось табе ключы, - дадаў ён. - Гэтыя да дзвюх галоўных камораў, гэтыя - да залатога i срэбнага посуду, што ставяць на стол толькi на святы, гэтыя - да куфраў з залатымi i срэбнымi манетамi, гэтыя - да скрыняў з каштоўным каменнем, а гэтым можна адчынiць усе пакоi ў палацы. I вось яшчэ маленькi ключык - да каморкi на нiжнiм паверсе, у самым канцы вялiкага калiдора. Можаш хадзiць паўсюль, усё адчыняць, але ў гэтую каморку ўваходзiць я строга забараняю. Забараняю так, што калi гэта здарыцца, ты павiнна любой бяды чакаць ад майго гневу.
      Жонка паабяцала выконваць усё, як было загадана, а Сiняя Барада пацалаваў яе, сеў у карэту i пакацiў.
      Суседкi i сяброўкi вырашылi не чакаць, пакуль маладая гаспадыня запросiць iх у госцi, а ўсе прыйшлi самi - так iм карцела паглядзець на багаццi, якiх у яе, па чутках, быў повен дом. Пры мужы яны баялiся да яе прыходзiць, бо iх вельмi палохала яго сiняя барада. А цяпер усе адразу кiнулiся аглядаць пакоi, каморы ды гардэробы, i чым далей, тым болей захаплялiся iх хараством i багаццем. Калi ж яны зайшлi ў кладоўкi, iх захапленню зусiм не стала нi краю нi берагу - чаго там толькi не было: i раскошныя дываны, i пышныя ложкi, i канапы, i шафы, i столiкi, i сталы, i люстры, у якiх можна бачыць сябе з галавы да пят, - адны ў каляровых шкляных рамах, другiя ў срэбных, трэцiя ў залачоных, i ўсе такiя дзiвосныя i такiя прыгожыя, што такiх у жыццi нiхто нiколi не бачыў. Суседкi i сяброўкi безупынку хвалiлi маладую гаспадыню i вельмi зайздросцiлi яе шчасцю. А дзяўчыну зусiм не цешылi ўсе гэтыя скарбы: ёй рупiла хутчэй пайсцi i адчынiць каморку ўнiзе, у канцы калiдора.
      Цiкаўнасць настолькi апанавала яе, што яна i не падумала, як няветлiва кiдаць гасцей адных, i цiшком пабегла ўнiз па маленькай патаемнай лесвiцы ды так спяшалася, што ледзь галаву сабе не скруцiла. Каля дзвярэй у каморку яна спынiлася i раптам успомнiла, што муж забаранiў у яе ўваходзiць. "Ах! падумала яна. - Будзе мне лiханька, што я не паслухалася." Але спакуса была такая вялiкая, што дзяўчына не магла ўжо яе адолець: яна ўзяла ключык i дрыготкай рукой адчынiла дзверы ў каморку.
      Спачатку яна нiчога не ўбачыла: у каморцы было цёмна, вокны былi зачыненыя. Але праз хвiлiну яна заўважыла, што ўся падлога залiта спечанаю крывёй i ў гэтай крывi адбiваюцца целы нежывых кабет, прыкутых уздоўж муроў, гэта былi жанчыны, з якiмi Сiняя Барада спачатку жанiўся, а потым забiваў адну за адной. Яна ледзь не памерла ад жаху, i ключык, якi яна ўжо выняла, выпаў у яе з рукi.
      Калi ж яна нарэшце апамяталася, яна падняла ключык, зачынiла дзверы i паднялася да сябе ў пакой, каб трошкi ачуцца. Але яна была такая перапалоханая, што супакоiцца ёй нiяк не ўдавалася.
      Раптам яна заўважыла, што ключык запэцкаўся ў крывi. Яна паспрабавала яго абцерцi - i раз, i другi, i трэцi, але кроў не адставала. Яна яго i мыла, i нават церла пяском i жвiрам, а кроў усё роўна заставалася. Ключык быў чарадзейны, i адчысцiць яго было немагчыма: абатрэш кроў з аднаго боку, а яна выступае з другога.
      Таго ж вечара вярнуўся з вандроўкi Сiняя Барада. Ён сказаў жонцы, што па дарозе атрымаў лiст, у якiм яму паведамлялi, што справа, дзеля якой ён ехаў, вырашылася на яго карысць. Жонка ўсiмi спосабамi старалася паказаць, як радуецца, што ён так хутка вярнуўся.
      Назаўтра ён папрасiў у жонкi ключы. I калi яна iх аддавала, рукi ў яе так калацiлiся, што Сiняя Барада адразу здагадаўся пра ўсё, што здарылася.
      - Чаму гэта, - спытаў ён, - разам з iншымi няма ключыка да каморкi?
      - Я, напэўна, пакiнула яго наверсе, у сябе ў пакоi на стале, - адказала яна.
      - Прынясi мне яго, - сказаў Сiняя Барада, - i хутчэй.
      Пасля розных адцяжак ды адгаворак, ключык давялося такi аддаваць. Сiняя Барада агледзеў яго i сказаў:
      - Адкуль гэта на ключы кроў?
      - Не ведаю, - адказала няшчасная жанчына i спалатнела як нежывая.
      - Ты не ведаеш?! - перапытаў Сiняя Барада. - Ну, дык я ведаю! Ты хацела ўвайсцi ў каморку! Што ж, добра. Ты ўвойдзеш туды - i зоймеш сваё месца побач з iншымi жанчынамi, якiх ты там бачыла.
      Яна кiнулася мужу ў ногi, пачала плакаць, прасiць прабачэння i, па ўсiм вiдаць, шчыра раскайвалася, што была такая непаслухмяная. Здаецца, нават камень расчулiўся б ад маленняў такой прыгажунi. Але ў Сiняе Барады сэрца было чарсцвейшае за камень.
      - Ты павiнна памерцi, - прамовiў ён, - i зараз жа!
      - Калi ўжо я павiнна памерцi, - сказала жонка, гледзячы на яго вачыма, поўнымi слёз, - дык дай мне хоць трошкi часу памалiцца Богу.
      - Даю табе паўчвэрткi гадзiны, - адказаў Сiняя Барада, - i нi хвiлiны болей.
      Калi ён пайшоў i бедная жанчына засталася адна, яна паклiкала сваю сястру i сказала ёй:
      - Сястра мая Ганна (а так яе звалi), прашу цябе, падымiся на вежу ды паглядзi, цi не едуць нашыя браты, яны абяцалi сёння завiтаць да мяне ў госцi. Калi iх убачыш, дай iм знак, каб яны паспяшалiся.
      Сястра Ганна паднялася на вежу, а нябога ў вялiкiм смутку час ад часу гукала яе:
      - Ганна, сястра мая Ганна, цi не вiдаць, каб хтось ехаў?
      А сястра Ганна адказвала:
      - Не вiдаць нiчога, толькi сонейка яснее, толькi траўка зелянее.
      Тым часам Сiняя Барада схапiў вялiзны нож i крыкнуў на ўсё горла:
      - Ану, спускайся хутчэй, цi зараз я сам да цябе падымуся!
      - Зараз, зараз, калi ласка, яшчэ хвiлiнку, - адказала жонка i зноўку ледзь чутна гукнула:
      - Ганна, сястра мая Ганна, цi не вiдаць, каб хтось ехаў?
      А сястра Ганна адказвала:
      - Не вiдаць нiчога, толькi сонейка яснее, толькi траўка зелянее.
      - Ану, спускайся хутчэй, - крыкнуў Сiняя Барада, - цi зараз я сам да цябе падымуся!
      - Ужо iду, - адказала жонка, а сама зноў гукнула сястру. - Ганна, сястра мая Ганна, цi не вiдаць, каб хтось ехаў?
      - Бачу, бачу! - адказала сястра Ганна. - Вялiзны слуп пылу! Ён наблiжаецца да нас...
      - Цi не нашыя гэта браты?
      - Ах, сястра мая, на жаль, не, гэта статак бараноў...
      - Цi спусцiшся ты нарэшце? - крыкнуў Сiняя Барада.
      - Яшчэ адну хвiлiнку, - адказала жонка i зноў гукнула сястру. - Ганна, сястра мая Ганна, цi не вiдаць, каб хтось ехаў?
      - Бачу, - адказала тая, - два коннiкi скачуць сюды, але яны яшчэ вельмi далёка.
      I праз хвiлiну дадала:
      - Дзякуй Богу, гэта нашыя браты! Зараз я дам iм знак, каб яны паспяшалiся.
      Тут Сiняя Барада закрычаў так моцна, што ўвесь палац скалануўся. Нябога выйшла да мужа i ў слязах, з раскудлачанымi валасамi, кiнулася яму ў ногi.
      - Усё дарма, - сказаў Сiняя Барада. - Настаў твой смяротны час!
      Ён ухапiў яе адной рукою за валасы, другой падняў свой страшны кухонны нож i ўжо мерыўся быў адсячы ёй галаву... Бедная кабета зiрнула на мужа змярцвелымi вачыма i апошнi раз папрасiла:
      - Дай мне яшчэ хоць адно iмгненне.
      - Не, не! - адказаў ён. - Бог за цябе памолiцца.
      Ён падняў руку i...
      У гэтую хвiлiну пачуўся такi моцны грукат у браму, што ад нечаканасцi Сiняя Барада спынiўся. Брама не вытрымала, расчынiлася, i на двор уляцелi два коннiкi. Яны адразу выхапiлi шпагi i кiнулiся да Сiняе Барады.
      Убачыўшы братоў сваёй жонкi - а з iх адзiн быў драгун, а другi мушкецёр Сiняя Барада кiнуўся наўцёкi. Але браты дагналi яго раней, чым ён паспеў узбегчы на ганак. Яны працялi яго наскрозь шпагамi i кiнулi памiраць. Бедная жонка Сiняе Барады была i сама ледзь жывая, у яе не было сiлы нават падняцца i абняць сваiх ратаўнiкоў.
      Сталася так, што ў Сiняе Барады зусiм не было спадкаемцаў, i ўсе яго скарбы засталiся ягонай жонцы. Адну частку мужавага багацця яна выкарыстала, каб выдаць сястру Ганну за маладога пана, якi быў даўно ў яе закаханы; на другую - купiла братам капiтанскiя чыны, а за астатняе - сама згуляла вяселле з вельмi сумленным i добрым чалавекам, з якiм хутка забылася на ўсё гора, што ёй давялося перажыць з Сiняю Барадой.
      Мараль
      Жанчын цiкаўнасць часта спакушае,
      Але нярэдка iх раскаянне чакае.
      I прыкладаў таму - нямала кожны дзень.
      Такi капрыз - нiкчэмная патрэба:
      Яго здаволiш - i знiкае ён, як цень,
      А вось плацiць пасля занадта доўга трэба.
      Другая мараль
      Жыцця не трэба ведаць дасканала
      I розум не вялiкi трэба мець,
      Каб, прачытаўшы казку, зразумець,
      Што так, бадай, спрадвеку не бывала.
      Хто бачыў дзе мужоў такiх жахлiвых,
      Што патрабуюць ад жанчын таго, што немажлiва?
      Хай i раўнiвы муж - таго не бачна звонку,
      Бо ён заўжды iмкнецца ўлашчыць сваю жонку.
      I ўжо якая б нi была ў мужа барада,
      Сказаць не проста, хто ў сям'i сапраўдны гаспадар.
      КОТ У БОТАХ
      Памёр адзiн млынар i пакiнуў сваiм тром сынам толькi млын, асла ды ката. Спадчыну дзялiлi нядоўга; нават суддзю з падсудкам не клiкалi, бо з гэтымi, вядома, нiчога не засталося б ад такога небагатага набытку. Старэйшы брат узяў сабе млын, сярэднi - асла, а малодшаму дастаўся кот.
      Вельмi смуткаваў малодшы брат, што выпаў яму такi горкi лёс.
      - Добра маiм братам, - казаў ён. - Калi будуць жыць разам, дык i на хлеб змогуць сабе зарабiць. А я - з'ем свайго ката, зраблю з яго скуры рукавiцы, а потым - хоць ты з голаду пухнi.
      Пачуў Кот гэтыя словы, але выгляду не падаў. I сказаў такiм разважным i сур'ёзным голасам:
      - Не журыцеся, мой гаспадару, дайце мне лепей якую торбу ды купiце боты каб мне было ў чым лазiць па кустах. А тады ўбачыце, што не такая ўжо благая вам выпала доля, як здаецца.
      Хлопец, вядома, не даў Катовым словам вялiкае веры. Але й не збезнадзеiўся, бо хто яго ведае, можа, i праўда, Кот дасць яму якое рады ў няшчасцi. Хлопец часта бачыў, як спрытна Кот лавiў пацукоў i мышэй: то павiсаў на адных лапах, то хаваўся ў муцэ ды прыкiдваўся мёртвым.
      Неўзабаве Кот атрымаў усё, чаго прасiў. Ён адразу хвацка нацягнуў боты, закiнуў за плечы торбу i, узяўшы яе абедзвюма пярэднiмi лапамi за матуз, рушыў у лес, дзе вадзiлася многа трусоў. У торбу ён насыпаў вотруб'я, заечай капусты, а сам лёг на зямлi i, удаўшыся за мёртвага, пачаў чакаць, калi якое трусяня, не надта яшчэ абазнанае ва ўсякiх хiтрасцях свету, залезе ў торбу, каб пачаставацца пакладзенымi туды ласункамi.
      I толькi паспеў ён легчы, як адразу з радасцю ўбачыў, што нейкае легкадумнае трусяня ўжо капошыцца ў торбе. Кот, не марудзячы, зашморгнуў матуз, схапiў труса i бязлiтасна яго забiў.
      Горды здабычай, ён рушыў да караля i папрасiў мовiць перад iм слова. Ката пусцiлi ў пакоi Яго Вялiкасцi. Увайшоўшы, Кот нiзка пакланiўся каралю i сказаў:
      - Вашамосць, гэтага труса мне даручыў паднесцi вам ад свайго iмя пан маркiз дэ Карабас (такое iмя яму ўздумалася даць свайму гаспадару).
      - Ну што ж, - адказаў кароль, - скажы свайму гаспадару, што я яму дзякую i вельмi рады яго падарунку.
      Другi раз Кот схаваўся ў жыце i зноў разгарнуў сваю торбу, а калi ў яго ўлезлi дзве курапаткi, зацягнуў матуз i злавiў абедзвюх. Потым, як i труса, ён занёс курапатак да караля. Кароль прыняў падарунак iзноў з вялiкiм задавальненнем i загадаў даць Кату гасцiнца.
      Так два цi тры месяцы Кот насiў каралю дзiчыну, упаляваную нiбыта яго гаспадаром. I аднойчы даведаўся, што кароль са сваёю дачкой, найпрыгажэйшаю прынцэсаю ў свеце, збiраецца выправiцца на шпацыр па беразе рэчкi. Вось i кажа ён свайму гаспадару:
      - Калi вы паслухаецеся маёй парады, дык будзеце шчаслiвы да канца сваiх дзён. А дзеля гэтага вам трэба зрабiць адно: пайсцi да рэчкi i там, дзе я пакажу, залезцi ў ваду. Усё астатняе я зраблю сам.
      Маркiз дэ Карабас паслухаўся Ката i зрабiў усё, як той яму нараiў, хоць, праўду кажучы, зусiм не разумеў, навошта ўсё гэта трэба.
      I вось сядзiць ён у вадзе, а побач якраз праязджае кароль. Тут Кот як закрычыць:
      - Ратуйце! Ратуйце! Маркiз дэ Карабас топiцца!
      Пачуўшы гэтыя крыкi, кароль высунуў галаву з карэты i, пазнаўшы Ката, якi столькi разоў насiў яму дзiчыну, адразу загадаў сваёй варце хутчэй бегчы i дапамагчы маркiзу дэ Карабасу.
      Пакуль небараку маркiза выцягвалi з рэчкi, Кот падышоў да карэты i сказаў каралю, што калi яго гаспадар купаўся, нечакана з'явiлiся злодзеi i ўкралi ўсё яго адзенне, хоць ён, Кот, крычаў на ўсю сiлу: "Трымай iх! Трымай злодзеяў!" (Адзенне ж хiтрун схаваў пад вялiкiм каменем.)
      Кароль адразу загадаў служкам пры сваiм гардэробе паехаць i прывезцi пану маркiзу дэ Карабасу адзiн з найлепшых сваiх гарнiтураў. Калi маркiз апрануўся, кароль сустрэў яго вельмi ласкава. А таму, што прыгожае адзенне, якое маркiзу прывезлi, вельмi яму пасавала (а ён i сам з сябе быў хлопец ладны ды зграбны), то каралеўская дачка адразу яго ўпадабала. I варта было маркiзу дэ Карабасу два-тры разы зiрнуць на каралеўну з пашанай i трошкi з пяшчотай, як яна закахалася ў яго без памяцi.
      Кароль запрасiў маркiза ў карэту, i далей яны паехалi разам. Кот вельмi радаваўся, што яго планы пачынаюць спраўджвацца. Ён пабег наперад i, убачыўшы на сенажацi сялян, якiя касiлi траву, сказаў iм:
      - Гэй, людзi добрыя, касцы! Ведайце: калi вы не скажаце каралю, што гэтая сенажаць належыць маркiзу дэ Карабасу, вас усiх патаўкуць на дробны мак!
      Кароль сапраўды спытаў у касцоў, чыю гэта сенажаць яны косяць?
      - Маркiза дэ Карабаса, - адказалi яны ўсе хорам, бо Катова пагроза вельмi iх напалохала.
      - У вас добрыя землi, - сказаў кароль маркiзу дэ Карабасу.
      - Але, Ваша Вялiкасць, - адказаў маркiз. - Гэтая сенажаць кожны год дае багаты прыбытак.
      А Кот усё бег наперадзе. I калi напаткаў жняцоў, сказаў iм:
      - Гэй, людзi добрыя, жняцы! Ведайце: калi вы не скажаце, што ўсё гэтае жыта належыць маркiзу дэ Карабасу, вас усiх патаўкуць на дробны мак!
      Кароль, якi праязджаў хвiлiнай пазней, захацеў даведацца, чыё гэта жыта расце ўздоўж дарогi?
      - Маркiза дэ Карабаса, - адказалi жняцы.
      I кароль зноў парадаваўся такому адказу разам з маркiзам.
      А Кот усё бег наперадзе карэты i ўсiм, каго нi сустракаў, паўтараў тое самае. Кароль быў вельмi ўражаны вялiкiм багаццем маркiза дэ Карабаса.
      Нарэшце Кот прыбег у раскошны замак, дзе гаспадаром быў Людаед, найбагацейшы з усiх людаедаў у свеце, бо ўсе землi, па якiх праязджаў кароль, былi пад уладаю гэтага замка.
      Кот, якi загадзя паклапацiўся праведаць, хто такi гэты Людаед i што ён умее рабiць, папрасiў дазволу пагутарыць з iм. Ён сказаў, што не мог прайсцi мiма замка i не выказаць яго гаспадару пашаны.
      Людаед прыняў яго так ветлiва, як толькi можа прыняць людаед, i запрасiў садзiцца.
      - Мяне запэўнiвалi, - раптам сказаў яму Кот, - што вы нiбыта здольны ператварацца ва ўсякiх жывёл, што вы можаце зрабiцца, напрыклад, iльвом цi сланом.
      - Гэта праўда, - грубым голасам адказаў Людаед. - I каб ты мог сам убачыць i болей не сумняваўся, я зараз на тваiх вачах абярнуся ў iльва.
      Кот так напалохаўся, убачыўшы перад сабой iльва, што стрымгалоў ускараскаўся аж на самы дах, хоць зрабiць гэта было цяжка, дый небяспечна, бо хадзiць у ботах па гонце вельмi нязручна.
      Праз хвiлiнку, калi Людаед набыў свой ранейшы выгляд, Кот спусцiўся з даху i прызнаўся, што леў нагнаў на яго добрага страху.
      - А яшчэ мне бажылiся, - сказаў Кот, - ды ў гэта я ўжо зусiм не веру, быццам вы ўмееце абарочвацца ў сама драбнюткiх звяркоў, i можаце абярнуцца, напрыклад, у пацука цi ў мыш. Але мне, прызнаюся, здаецца, што гэта абсалютна немагчыма.
      - Немагчыма? - зароў Людаед. - Зараз пабачыш.
      I ў тое ж iмгненне ён ператварыўся ў мыш, якая забегала па падлозе. Толькi Кот яе ўбачыў, як адразу кiнуўся на яе i з'еў.
      Тымчасам побач якраз праязджаў кароль. Ён заўважыў раскошны людаедаў замак i захацеў паглядзець яго зблiзу.
      Кот пачуў грукат карэты, якая ехала па пад'ёмным мосце, выбег насустрач i сказаў каралю:
      - Сардэчна запрашаем Вашу Вялiкасць у замак маркiза дэ Карабаса!
      - Няўжо, пане маркiзе?! - крыкнуў кароль. - I гэты замак таксама ваш? Хiба можа быць штось прыгажэйшае за гэты двор i будынкi?! Калi дазволiце, хацелася б зiрнуць i на вашыя пакоi.
      Маркiз падаў маладой прынцэсе руку, i следам за каралём, якi йшоў наперадзе, яны ўвайшлi ў вялiкую залу. Там стаяў стол з дзiвоснымi стравамi, прыгатаванымi Людаедам сваiм сябрам, якiя мелiся завiтаць да яго ў той самы дзень, але не адважылiся, ўбачыўшы, што ў замак прыехаў кароль.
      Кароль быў зачараваны знатнасцю маркiза дэ Карабаса, а яго дачка ад кахання ледзь зусiм не страцiла розум. I вось, убачыўшы, што маркiз валодае такiм вялiкiм багаццем, кароль праглынуў пяць цi шэсць кубкаў запар i прамовiў:
      - А цi не хочаце вы, пане маркiзе, быць мне зяцем?
      З нiзкiм паклонам маркiз падзякаваў каралю за такi вялiкi гонар i таго ж дня ажанiўся з прынцэсай. А Кот зажыў вялiкiм панам i болей ужо не лавiў мышэй. Хiба што зрэдку - дзеля забавы.
      Мараль
      Якiя б нi былi выгоды
      У тым, што ў спадчыну заўсёды
      Сынам ад бацькi застаецца ўвесь пажытак,
      Хай помняць маладыя людзi,
      Што кемлiвасць заўсёды будзе
      Каштоўнейшая за любы прыбытак.
      Другая мараль
      З таго, што малады млынар
      Ад мiлае прынцэсы ў дар
      Змог атрымаць i сэрца, i руку,
      Зрабiць выснову досыць проста:
      Пытаннi вопраткi i ўзросту
      Ў каханнi маюць не маленькую вагу.
      ЧАРАЎНIЦА
      Жыла сабе раз удава, i былi ў яе дзве дачкi. Старэйшая i з характару, i з твару была вельмi падобная да мацi, - такая падобная, што людзi, убачыўшы iх разам, не маглi адрознiць, дзе адна, а дзе другая. Абедзве яны былi такiя агiдныя i такiя фанабэрыстыя, што жыць з iмi было немагчыма. А вось меншая дачка сваёй дабрынёй i сумленнасцю была чысты бацька. I апроч таго яна была такая прыгожая, што другой такой не было нiдзе ў свеце. Ды ўсё ж, вядома, падобнага да сябе любяць болей, i таму ўдава вельмi любiла старэйшую дачку i трываць не магла малодшай. Яна прымушала яе есцi толькi на кухнi i ўвесь час давала ёй якую-небудзь цяжкую працу.
      Абавязкам беднай дзяўчыны было двойчы на дзень хадзiць па ваду аж за дзве вярсты ад дома, i кожны раз яна павiнна была прынесцi вялiзны збан, поўны да берагоў. I вось аднаго разу, калi яна была ля крынiцы, да яе падышла бедная кабета i папрасiла напiцца.
      - Зараз, зараз, цётачка, - сказала прыгожая дзяўчына.
      Яна хуценька спаласнула збан, налiла ў яго вады з найчысцейшага месца ў крынiцы i падала яго кабеце. Каб той зручней было пiць, дзяўчына ўвесь час яго падтрымлiвала. Напiўшыся, кабета сказала:
      - Ты такая прыгожая, такая добрая i такая ветлiвая, што я хачу зрабiць табе падарунак (а гэта была чараўнiца, якая наўмысна абярнулася беднай сялянкай, каб пабачыць, якое сумленне ў гэтай дзяўчыны).
      - Я вырашыла надзялiць цябе дарам, - сказала чараўнiца. - Дзякуючы яму пры кожным слове, якое ты вымавiш, з рота ў цябе будзе выпадаць кветка або каштоўны камень.
      Неўзабаве дзяўчына вярнулася дадому. Мацi адразу накiнулася на яе сварыцца, што яна так доўга хадзiла па ваду.
      - Калi ласка, мама, даруйце, што я так спазнiлася, - сказала бедная дзяўчына.
      I пры гэтых словах з рота ў яе ўпалi дзве ружы, дзве перлiны i два вялiкiя дыяменты.
      - Што такое? - крыкнула мацi, вельмi здзiвiўшыся. - Па-мойму, у яе з рота выпалi дзве перлiны i два дыяменты?! Адкуль гэта ў цябе, дачушка мая? (Гэта быў першы раз, калi яна назвала яе дачушкай.)
      Бедная дзяўчына шчыра распавяла ёй пра ўсё, што з ёй здарылася, i насыпала пры гэтым безлiч дыяментаў.
      - Вось табе маеш! - сказала мацi. - Трэба будзе паслаць туды i маю старэйшую. Чуеш, Фаншона? Пабач, што падае ў тваёй сястры з рота, калi яна гаворыць! Хочаш мець такi дар? Тады бяры збанок, ды схадзi па ваду да крынiцы, а калi якая-небудзь бедная кабета папросiць у цябе напiцца, налi ёй у збанок вады ды напаi.
      - Яшчэ чаго! - груба адказала Фаншона. - Нiколi такога не будзе, каб я пайшла на крынiцу!
      - А я кажу, што пойдзеш, - паўтарыла мацi, - i зараз жа.
      Давялося такi старэйшай дачцэ iсцi, хоць яна ўвесь час незадаволена бурчала. А з сабой яна ўзяла найлепшы срэбраны збанок, якi быў у хаце. I вось, ледзь яна паспела падысцi да крынiцы, як убачыла, што з лесу выйшла раскошна апранутая панi. Гэта была тая самая чараўнiца, якая раней гутарыла з яе сястрой, а цяпер абярнулася прынцэсай, каб пабачыць, наколькi гэтая дзяўчына можа быць несумленная. Яна падышла да старэйшай сястры i папрасiла ў яе напiцца.
      - Яшчэ чаго! - груба крыкнула чараўнiцы фанабэрыстая дзяўчына. - Што я сюды прыйшла вам ваду падаваць?! Цi вы думаеце, я прынесла гэты срэбраны збанок, каб вы з яго тут пiлi! Вось што я вам скажу: пiце проста з крынiцы, калi вам так хочацца.
      - Вы вельмi няветлiвая, - адказала чараўнiца, але на твары ў яе не выявiлася нiякага гневу. - Ну што ж, калi вы такая грубая, я надзялю вас дарам: пры кожным слове, якое вы скажаце, з рота ў вас будзе выскокваць гадзiна цi рапуха.
      Яшчэ здалёк заўважыўшы сваю любую дачушку, мацi закрычала:
      - Ну што, дачушка мая?
      - А нiчога, мая матухна.., - адказала грубiянка, i з рота ў яе выскачылi дзве рапухi i дзве гадзiны.
      - О неба! - крыкнула мацi. - Што я бачу? Усё гэта з-за тваёй сястрыцы! Ну, яна ўжо мне заплацiць!
      I яна пабегла па малодшую дачку, каб яе набiць. Але бедная дзяўчына ўцякла i схавалася ў лесе.
      Там яе i спаткаў сын караля, якi вяртаўся з палявання. Ён заўважыў, якая яна прыгожая, i спытаўся, чаму яна тут адна i чаго плача.
      - О, пане! - адказала дзяўчына. - Мацi выгнала мяне з хаты.
      Убачыўшы, што з рота ў яе выпалi шэсць перлаў i столькi ж дыяментаў, сын караля вельмi здзiвiўся i спытаў, як у яе гэта выходзiць. I дзяўчына расказала гiсторыю, якая з ёй здарылася. Пачуўшы гэта, сын караля вельмi ў яе закахаўся i падумаў, што такi дар варты ўсяго, што могуць даць у пасаг за любой прынцэсай. Ён прывёз дзяўчыну ў палац да свайго бацькi-караля, i там яны пажанiлiся.
      Што ж да яе сястры, дык тая хутка ўжо так усiм абрыдла, што родная мацi не вытрывала ды выгнала яе з хаты. Нябога доўга тулялася сям i там, але так i не знайшла нiкога, хто б яе прытулiў. Так яна i памерла адна ў нейкiм глухiм лясным закутку.
      Мараль
      Дыяменты i аздобы
      Вабяць моцна ўсiх людзей,
      Але ветлiвыя словы
      Больш маюць сiлы i каштуюць даражэй.
      Другая мараль
      Няпроста дагаджаць усiм
      I далiкатным быць заўсёды,
      Ды ўрэшце ўсё вянчае ўзнагарода
      Якраз тады, як пра яе не думаеш зусiм.
      ПАПЯЛУШКА ЦI КРЫШТАЛЁВЫ ПАНТОФЛIК
      Жыў сабе адзiн удавец, i вырашыў ён ажанiцца другi раз. Ды ўзяў сабе ў жонкi сама ганарыстую i сама фанабэрыстую кабету ў свеце. Ад першага мужа былi ў той кабеты дзве дачкi, i мелi яны такi самы дрэнны характар, як i iхняя мацi. А ў чалавека таксама была дачка, але характару добрага, ласкавага такога, што i параўнаць няма з чым. Яна пераняла яго ад мацi-нябожчыцы, найдабрэйшай жанчыны, якую толькi можна сабе ўявiць.
      I вось, не паспелi яшчэ згуляць вяселле, як мачаха пачала аказваць свой злы нораў: яна трываць не магла сваёй добрай падчаркi, побач з якой яе дочкi здавалiся яшчэ болей агiднымi. Яна прымусiла бедную дзяўчыну рабiць сама чорную работу ў хаце. Падчарка павiнна была мыць падлогу i посуд, прыбiраць у спальнях у мачахi i ў яе дачок, а сама спала ў маленькiм пакойчыку на гарышчы, дзе ложкам ён быў мулкi сяннiк. У сёстрыных пакоях падлога была тафлёваная, стаялi модныя ложкi i вiселi вялiкiя люстры, у якiх можна было агледзець сябе з галавы да ног. Але бедная дзяўчына моўчкi цярпела такую несправядлiвасць i не адважвалася паскардзiцца бацьку, якi за гэта толькi насварыўся б на яе, бо ва ўсiм патрафляў новай жонцы.
      Калi дзяўчына ўпраўлялася з працай, яна цiхутка сядала каля агменя ў закутку, у якi звычайна змяталi попел. I таму ў хаце яе празвалi Папялдупкай. Праўда, малодшая сястра была не такая шкодная, як старэйшая, i звала яе проста Папялушкай. Але нават у беднай вопратцы Папялушка была ў сто разоў прыгажэйшая за сваiх раскошна прыбраных сястранак.
      Аднойчы сын тамтэйшага караля даваў баль i запрасiў на яго ўсiх знакамiтых асоб. Дзвюм нашым паненкам таксама прыйшло запрашэнне, бо ў тых краях iх род належаў да высокага свету. Вось ужо яны ўзрадвалiся! Кiнулiся адразу выбiраць найлепшыя гарнiтуры, прыдумляць прычоскi, каб выглядаць прыгажэйшымi. Але больш за ўсё клопату выпала зноў Папялушцы: яна прасавала сёстрам бялiзну, крухмалiла каўнерыкi i манжэты. А тыя толькi i гаманiлi, як ды ўва што прыбяруцца.
      - Я, - сказала старэйшая, - надзену чырвоную аксамiтную сукенку i накiдку з карункамi.
      - А я, - сказала малодшая, - буду ў звычайнай сукенцы, але наверх надзену манто з залатымi кветкамi i закалю ў валасы дыяментавую шпiльку.
      Каб завiць паненкам дробныя кудзеркi, паслалi па найлепшую цырульнiцу, у найлепшай краме купiлi iм банты. Нарэшце паклiкалi спытаць парады i Папялушку, бо густ у яе быў вельмi добры. Папялушка агледзела сястрыц, шчыра параiла iм, як ды што дзе паправiць лепей, i нават сама ўзялася iх прычасаць, на што сёстры адразу згадзiлiся.
      Пакуль Папялушка прычэсвала iх, сёстры ў яе пыталiся:
      - Папялушка, скажы, а ты была б радая, каб i цябе запрасiлi на баль?
      - Што вы, паненкi, усё кпiце з мяне. Хiба ж мне туды можна?
      - I то праўда. Вось бы пасмяялiся ўсе, каб убачылi, як Папялдупка на баль сунецца!
      За такiя кпiны iншая наўмысна прычасала б iх дрэнна, але ў Папялушкi было добрае сэрца, i яна пастаралася зрабiць сёстрам сама прыгожыя прычоскi. А сёстры так ужо радавалiся, так радавалiся, што два днi амаль нiчога не елi. Ды ўсё роўна, зацягваючы гарсэты, парвалi цэлы тузiн шнуроў, пакуль iм удалося надаць трошкi зграбнасцi сваiм станам. Увесь час яны толькi i круцiлiся перад люстрам.
      Нарэшце радасны дзень настаў, i сёстры выправiлiся на баль. Папялушка доўга, як магла, праводзiла iх вачыма, а калi карэта знiкла за павароткай, горка заплакала. Хросная ўбачыла, што дзяўчына плача, i спыталася, што здарылася?
      - Мне так хацелася б... мне так хацелася б...
      Але Папялушка плакала так горка, што не здолела дагаварыць.
      Тады хросная, якая была чараўнiца, сказала:
      - Ты, напэўна, вельмi хочаш на баль?
      - Але! Вельмi хачу, - адказала Папялушка i сумна ўздыхнула.
      - Ну што ж, калi ты будзеш паслухмяная дзяўчынка, - паабяцала хросная, то я зраблю, каб ты туды трапiла.
      Яна завяла яе ў свой пакой i сказала:
      - Iдзi ў сад ды прынясi мне гарбуз.
      Папялушка адразу пабегла ў сад, выбрала там найлепшы гарбуз i прынесла яго хроснай. Але яна нiяк не магла зразумець, як гэты гарбуз можа дапамагчы ёй трапiць на баль? Хросная тым часам вычысцiла гарбуз, пакiнуўшы адну лупiну, дакранулася да яго чарадзейнаю палачкай, i гарбуз адразу ператварыўся ў чароўную залачоную карэту.
      Потым хросная пайшла да мышынае пасткi, дзе аказалася шэсць мышак. Яна загадала Папялушцы трошкi адчынiць дзверцы, i калi мышы адна за адной пачалi выскокваць, дакраналася да кожнай чарадзейнаю палачкай, i мышы адразу ператваралiся ў коней. Праз хвiлiну перад iмi стаяў ужо выдатны шасцярык шэрых мышастых коней.
      Папялушка заўважыла, што хросная задумалася, з чаго ёй зрабiць фурмана, i сказала:
      - Чакайце, пайду я гляну, можа ў вялiкую пастку трапiў пацук? З яго i зробiм фурмана.
      - I то праўда, - пагадзiлася хросная. - Iдзi зiрнi.
      Папялушка прынесла вялiкую пастку. А ў ёй сядзелi тры тлустыя пацукi. Чараўнiца выбрала таго, у якога былi даўжэйшыя вусы, дакранулася да яго палачкай, i пацук перавярнуўся ў пузатага фурмана з такiмi раскошнымi вусамi, якiх нiхто нiколi не бачыў. Тады хросная сказала Папялушцы:
      - А цяпер iдзi ў сад, i там за калодзежам убачыш шэсць яшчарак. Прынясi iх мне.
      Прынесла Папялушка яшчарак, i хросная адразу ператварыла iх у шэсць прыгожа апранутых лёкаеў, якiя адразу сталi на запяткi, нiбыта ўсё жыццё толькi гэтае i рабiлi.
      Тады чараўнiца сказала Папялушцы:
      - Ну вось, цяпер у цябе ёсць на чым ехаць на баль. Ты рада?
      - Вядома, рада, - адказала Папялушка. - Але як жа я паеду ў такой брыдкай вопратцы?
      Хросная толькi дакранулася да яе сваёй палачкай, i ў тую ж хвiлiну Папялушчына сукенка ператварылася ў дзiвоснае ўбранне, абсыпанае каштоўным каменнем. Потым хросная дала дзяўчыне пару найпрыгажэйшых у свеце крышталёвых пантофлiкаў.
      Калi Папялушка, багата прыбраная, ужо села ў карэту, хросная яе папярэдзiла, што, як бы там нi было, але на балi яна не павiнна заставацца пазней за поўнач, бо калi яна запознiцца хоць на хвiлiну, яе карэта зноў зробiцца гарбузам, конi - мышамi, лёкаi - яшчаркамi, а адзенне набудзе свой ранейшы выгляд.
      Дзяўчына паабяцала хроснай, што да поўначы абавязкова пакiне баль, i, не помнячы сябе ад радасцi, ад'ехала.
      Сын караля, якому паведамiлi аб прыездзе нiкому не вядомай важнай i багатай прынцэсы, сам выйшаў яе сустракаць. Каб дапамагчы ёй выйсцi з карэты, ён падаў ёй руку i правёў у залу, дзе сабралiся госцi. Адразу ж запанавала поўная цiшыня, усе кiнулi танцаваць, скрыпкi змоўклi - так моцна ўсе былi ўражаныя незвычайнаю прыгажосцю незнаёмай прынцэсы. Чуўся толькi прыглушаны шэпт: "Ах! Якая яна прыгожая!" Нават кароль, хоць быў ужо вельмi стары, не мог звесцi з яе вачэй i цiхутка прызнаўся каралеве, што даўно ўжо не бачыў такой прыгожай i прыемнай асобы. Усе паненкi ўважлiва разглядалi яе прычоску i вопратку, каб заўтра зрабiць сабе такую самую, калi знойдуцца прыдатная тканiна i ўмелыя швачкi.
      Сын караля пасадзiў прынцэсу на сама пачэснае месца, а потым запрасiў яе на танец. Яна танцавала так зграбна, што ўсе яшчэ больш замiлавалiся ёю. Потым прынеслi сама раскошныя стравы, але малады прынц амаль нiчога не еў: ён увесь час толькi i пазiраў на Папялушку. А яна села побач са сваiмi сястранкамi i пачала iх усяляк хвалiць. Яна пачаставала сясцёр апельсiнамi ды цытрынамi, якiя падаў ёй прынц, i гэта iх вельмi здзiвiла, бо яны зусiм не пазнавалi Папялушкi.
      Але тут, гамонячы з сёстрамi, Папялушка пачула, як гадзiннiк прабiў без чвэрткi поўнач. Яна адразу раскланялася перад гасцямi i як мага хутчэй пабегла з палаца.
      Калi яна вярнулася дадому, яна пайшла да хроснай i вельмi ёй падзякавала. А потым прызналася, што i заўтра таксама хацела б паехаць на баль, бо яе запрашаў каралевiч. I вось, калi яна сядзела i распавядала хроснай пра тое, як праходзiў баль, у дзверы пастукалiся сёстры. Папялушка пабегла iм адчыняць.
      - Як доўга вас не было! - сказала яна, пазяхаючы, i пачала церцi вочы i пацягвацца, быццам толькi што прачнулася. Мiж тым яна i не думала спаць з той хвiлiны, як яны рассталiся.
      - Каб ты была на балi, - сказала ёй адна сястра, - табе не давялося б так нудзiцца. Там была такая прыгожая прынцэса, найпрыгажэйшая ў свеце! Яна нагаварыла нам столькi прыемных словаў! I яшчэ пачаставала апельсiнамi i цытрынамi!
      Папялушка, не помнячы сябе ад радасцi, спытала, а як звалi тую прынцэсу? Але сёстры адказалi, што, на жаль, не ведаюць яе iмя i што сын караля быў гэтым таксама вельмi засмучаны i аддаў бы ўсё на свеце, каб даведацца, хто яна i адкуль. Папялушка ўсмiхнулася i сказала:
      - Няўжо яна была такая прыгожая? Божа мой! Якiя вы шчаслiвыя! Як бы я хацела хоць раз зiрнуць на яе. Ах! Мiлая Жавота, пазычце мне ваш жоўты гарнiтур, у якiм вы ходзiце кожны дзень.
      - Ага, - сказала Жавота, - так я i згадзiлася! Аддаць ёй свой гарнiтур, гэтай бруднай Папялдупцы! Трэба, каб я раней звар'яцела!
      Папялушка чакала, што ёй адмовяць, i толькi парадавалася гэтаму, бо каб сястра згадзiлася пазычыць ёй сваё адзенне, яна апынулася б у даволi цяжкiм становiшчы.
      Назаўтра абедзве сястры зноў былi на балi, i Папялушка - таксама, але ў яшчэ прыгажэйшым убраннi, чым мiнулы раз. Сын караля ўвесь час завiхаўся вакол яе i безупынна абсыпаў рознымi пяшчотамi. Дзяўчыне зусiм не было часу нудзiцца, i яна забылася на тое, пра што яе папярэджвала хросная. Ёй здавалася, што яшчэ толькi адзiнаццаць, калi раптам гадзiннiк выбiў першы ўдар, абвяшчаючы поўнач. Яна падскочыла i жвава, як касуля, кiнулася ўпрочкi. Прынц пабег быў за ёю, але дагнаць так i не здолеў. Па дарозе дзяўчына згубiла адзiн крышталёвы пантофлiк, i прынц пяшчотна падабраў яго. Без карэты, без лёкаеў, задыханая, Папялушка прыбегла дамоў. Яна зноў была ў сваiм агiдным адзеннi, i з усяе пышнасцi ў яе застаўся толькi адзiн пантофлiк - такi самы, як той, што яна згубiла.
      У брамнiкаў запыталiся, цi не бачылi яны, каб з палаца выходзiла прынцэса. Але яны адказалi, што бачылi толькi нейкую вельмi неахайную дзяўчыну, падобную больш да сялянкi, чым да паненкi.
      Калi сёстры вярнулiся з балю, Папялушка спытала, цi добра яны прабавiлi час i цi была на балi тая прыгожая панi? Сёстры адказалi, што была, але калi гадзiннiк адбiў поўнач, яна так хутка пабегла, што нават згубiла адзiн крышталёвы пантофлiк, такi прыгожы, што ва ўсiм свеце такiх нi ў кога няма. Сёстры сказалi, што сын караля падабраў той пантофлiк i да канца балю ўжо толькi i глядзеў на яго, таму што, вядома ж, вельмi закахаўся ў чароўную ўладальнiцу гэтага пантофлiка.
      Яны казалi праўду, бо праз некалькi дзён сын караля пры ўсiм народзе абвясцiў, што ажэнiцца з той, каму гэты пантофлiк будзе акурат па назе. Спачатку яго паперамервалi ўсе прынцэсы, потым графiнi i ўся дворня, але ўсё дарма. Нiкому ён не падыходзiў.
      Прынеслi яго i да дзвюх сясцёр. Як толькi яны не высiльвалiся, каб усунуць нагу ў пантофлiк! Ды нiчога ў iх не выйшла. Папялушка пазнала свой пантофлiк i, з усмешкай гледзячы на сясцёр, сказала:
      - Дайце, я памераю, цi не падыдзе ён мне?
      Сёстры пачалi смяяцца i кпiць з дзяўчыны. Але прыдворны, якi насiў пантофлiк, зiрнуўшы на Папялушку, заўважыў, што яна прыгожая, i сказаў, што яна мае рацыю, бо ён атрымаў загад даваць мерыць пантофлiк усiм дзяўчатам. Ён запрасiў Папялушку сесцi i паднёс пантофлiк да яе ножкi. I тут усе ўбачылi, што пантофлiк лёгка надзеўся на нагу i аказаўся ў самы акурат, нiбыта быў на яе зроблены. Здзiўленне ў сясцёр яшчэ больш павялiчылася, калi Папялушка дастала з кiшэнi другi такi самы пантофлiк i надзела яго на другую нагу. У гэты момант у пакой увайшла хросная. Яна дакранулася да Папялушчынага адзення чарадзейнаю палачкай, i яно зрабiлася яшчэ прыгажэйшым, чым ранейшыя два разы.
      I тады нарэшце сёстры прызналi ў ёй тую прыгожую прынцэсу, якую бачылi на балi. Яны кiнулiся Папялушцы ў ногi, пачалi перапрашаць за ўсё дрэннае, што ёй даводзiлася ад iх цярпець. Але Папялушка папрасiла iх падняцца i сказала, што ўсё шчыра iм даравала i хоча, каб яны заўсёды яе любiлi.
      Ва ўсiм гэтым прыгожым убраннi Папялушку правялi да маладога прынца. Прынцу яна здалася яшчэ прыгажэйшаю, чым раней, i праз некалькi дзён яны пажанiлiся. Папялушка, у якой дабрынi было не меней, чым прыгажосцi, запрасiла сясцёр жыць у палац i ў той самы дзень ажанiла iх з двума знатнымi панамi з каралеўскай дворнi.
      Мараль
      Краса ў дзяўчат - вялiкi скарб, бясспрэчна,
      Мы захапляцца ёй не стомiмся нiколi,
      Ды ветлiвасць усё ж каштуе болей
      I большую цану мець будзе вечна.
      Таму i хросная дзяўчыну навучала
      Быць далiкатнай, выпраўляючы на баль,
      Ды так яе пры гэтым прыбiрала,
      Што стала каралеўнаю яна.
      Адсюль - мараль:
      Хто хоча схiльнасцi ў любага дабiцца,
      Адной красою дасягне не многа;
      Тут ветласць - вось дар чараўнiцы,
      Бо з ёй магчыма ўсё, а без яе - нiчога.
      Другая мараль
      Вядома, што зусiм няблага,
      Калi ў вас ёсць i розум, i развага,
      I працавiтасць, i калi вы не без роду,
      Тут трэба толькi шанаваць прыроду,
      Што падарыла вам такую перавагу.
      I ўсё ж, мой дружа, будзе мала плёну
      Ва ўсiм, што б вы не мелi, - будзе ўсё дарма
      I поспеху не дасць ў жыццi штодзённым,
      Калi ў вас хроснага цi хроснае няма.
      ЧУБАТЫ РЫКЭ
      Жыла сабе адна каралева, i нарадзiла яна такога брыдкага i выродлiвага сына, што многiя засумнявалiся нават, цi чалавек гэта ўвогуле? Але чараўнiца, якая прыехала на радзiны, супакоiла ўсiх i запэўнiла, што хлопчык вырасце i будзе прывабны, бо ў яго будзе вельмi вялiкi розум. Апроч гэтага яна сказала, што дзякуючы яе дару, ён здолее сам даць столькi ж розуму той, каго моцна пакахае. Усё гэта трошкi суцешыла бедную каралеву, якая вельмi журылася, што ў яе нарадзiлася такое агiднае дзiця.
      I праўда, ледзьве малое навучылася гаварыць, як адразу пачало казаць вельмi слушныя рэчы, i ўсе яго ўчынкi былi такiя разважныя, што можна было толькi дзiвiцца. Я забыўся, дарэчы, сказаць, што хлопчык нарадзiўся з невялiчкiм чубком, i таму яму далi мянушку - Чубаты Рыкэ, бо Рыкэ было прозвiшча ў iх сям'i.
      Праз сем цi восем гадоў у каралевы аднаго суседняга каралеўства нарадзiлiся дзве дачкi. Першая была прыгажэйшая за сонейка, i каралева так гэтаму радавалася, што ўсе нават спалохалiся, каб ад вялiкай радасцi яна зусiм не страцiла розум. На радзiны да каралевы прыехала тая самая чараўнiца, што была пры нараджэннi Рыкэ, i, каб трошкi паменшыць каралевiну радасць, сказала, што ў маленькай прынцэсы не будзе анi кропелькi розуму i што наколькi яна будзе прыгожая, настолькi ж i дурная. Гэтыя словы вельмi засмуцiлi каралеву, але неўзабаве яна засмуцiлася яшчэ больш, бо другая дачка, якую яна нарадзiла, была вельмi брыдкая.
      - Не бядуйце, Вашамосць, - сказала ёй чараўнiца. - У вашай дачкi будуць iншыя перавагi: яна будзе такая разумная, што нiхто не заўважыць, што ёй не стае прыгажосцi.
      - Дай божа, - адказала каралева. - Але цi няможна даць хоць бы крышачку розуму маёй старэйшай? Яна такая прыгожая!
      - На жаль, Вашамосць, з розумам я нiяк не магу ёй дапамагчы, - сказала чараўнiца, - але затое, што да яе прыгажосцi, я здольная зрабiць усё. I каб вас задаволiць, я падару ёй здольнасць надзяляць прыгажосцю кожнага, хто ёй спадабаецца.
      Час iшоў, прынцэсы раслi, i iх вартасцi большалi разам з iмi. Паўсюль iшла пагалоска пра хараство старэйшай ды розум малодшай. З часам, праўда, павялiчвалiся i заганы дзяўчат. Малодшая на вачах рабiлася ўсё больш непрыгожая, а старэйшая ўсё болей дурнела. Калi ў яе што-небудзь пыталiся, яна цi маўчала ўвогуле, цi вярзла нейкую лухту. Апроч таго яна была такая няўклюда, што не магла расставiць на камiнку нават чатыры статуэткi, каб адну не пабiць, а калi пiла са шклянкi, дык заўсёды палавiну вылiвала на сябе.
      Хоць прыгажосць i вялiкае шчасце для кожнай маладой дзяўчыны, але госцi ўсё-такi больш любiлi быць побач з малодшай, чым са старэйшаю. Спачатку, праўда, усе кiдалiся да прыгажэйшай: паглядзець на яе, палюбавацца яе прыгажосцю, але хутка вярталiся да разумнейшай, бо з ёю было прыемна гутарыць пра сама розныя рэчы. I не дзiва, што не праходзiла i чвэрцi гадзiны, як побач са старэйшай нiкога ўжо не было, i ўсе збiралiся вакол малодшай. Старэйшая дачка хоць i была вельмi дурная, але добра заўважала гэта i не пашкадавала б усёй сваёй прыгажосцi, каб мець хоць бы палову розуму сваёй малодшай сястры. Мацi-каралева была жанчына разважная, але i яна часам не магла ўтрымацца, каб не папракнуць дачку за яе бязглуздасць. А беднай прынцэсе рабiлася ад гэтага так горка, што яна ўжо, здавалася, гатовая была лепей памерцi.
      Аднойчы, калi прынцэса пайшла ў лес, каб там на самоце пабедаваць ад свайго няшчасця, да яе падышоў нейкi чалавек. Ён быў вельмi непрыгожы i брыдкi, хоць быў апрануты ў сама раскошныя строi. Гэта быў прынц Чубаты Рыкэ. Некалi ён убачыў прынцэсiн партрэт i закахаўся ў яе без памяцi. I тады ён вырашыў пакiнуць бацькоўскае каралеўства i на свае вочы ўбачыць прынцэсу, каб пагутарыць з ёю. Узрадаваны, што сустрэў дзяўчыну адну, ён загаварыў з ёю з усёй пашанай i ветлiвасцю, на якiя толькi быў здольны. Але пасля звычайных лёстак, якiя кажуць у такiх выпадках, прынц заўважыў, што твар у дзяўчыны вельмi журботны. I тады ён сказаў:
      - Дарагая прынцэса, я не разумею, што можа засмучаць такую чароўную дзяўчыну, як вы - бо, хоць я i магу пахвалiцца, што бачыў нямала прыгажунь, але я не бачыў нiводнай, чыя прыгажосць параўналася б з вашай.
      - Пан вельмi ласкавы, - адказала прынцэса i змоўкла.
      - Прыгажосць настолькi каштоўная рэч, - зноў сказаў Чубаты Рыкэ, - што здольная замянiць сабою ўсё астатняе. Таго, хто яе мае, нiшто, на мой розум, засмучаць не можа.
      - А мне, наадварот, хацелася б лепей быць такою брыдкаю, але i такою разумнаю, як вы, - адказала прынцэса, - чым такою як я - прыгожай i такою дурною.
      - Але нiшто, дарагая прынцэса, гэтак не сведчыць пра розум, як думка, што яго не стае. Розум якраз у тым i ёсць, што чым больш яго маеш, тым болей думаеш, што яго мала.
      - Не ведаю, - адказала прынцэса. - Я ведаю толькi, што я вельмi дурная. Гэта мяне й гняце.
      - Але, прынцэса, калi толькi гэта вас засмучае, то я магу лёгка пакласцi канец вашым пакутам.
      - Як? - запыталася прынцэса.
      - У мяне ёсць дар, - адказаў Чубаты Рыкэ, - i дзякуючы гэтаму дару я магу надзялiць сама вялiкiм розумам тую, каго пакахаю болей за ўсiх. А таму, што болей за ўсiх я кахаю вас, то цяпер толькi ад вас усё i залежыць. Досыць вам пагадзiцца пайсцi за мяне замуж, i вы адразу зробiцеся разумнаю.
      Прынцэса вельмi сумелася, пачуўшы гэтыя словы, i нiчога не змагла адказаць.
      - Вiдаць, мая прапанова вас трошкi бянтэжыць, - сказаў Чубаты Рыкэ, - i гэта не дзiўна. Але, каб вы маглi ўсё добра ўзважыць, я даю вам цэлы год.
      У прынцэсы быў такi малы розум, i ёй так карцела хутчэй паразумнець, што ёй здалося, што цэлы год чакаць яна не вытрывае нiколi, i яна адразу згадзiлася на прынцаву прапанову. Не паспела яна паабяцаць, што налета, роўна праз год, выйдзе за Чубатага Рыкэ замуж, як адразу адчула сябе зусiм iншаю цяпер яна вельмi лёгка магла казаць усё, што хацела, i ў яе словах адчувалася разважнасць i натуральнасць. Яна адразу павяла з Чубатым Рыкз лёгкую i далiкатную размову i з такiм бляскам выявiла свае новыя здольнасцi, што Чубаты Рыкэ ўжо быў падумаў, цi не даў ён прынцэсе болей розуму, чым пакiнуў сабе.
      Калi ж прынцэса вярнулася ў палац, прыдворныя не маглi зразумець, што здарылася i чым растлумачыць такую нечаканую i незвычайную змену, бо як раней усе смяялiся з прынцэсiных бязглуздых i недарэчных думак, так цяпер усiх здзiўлялi яе дасцiпныя i разумныя разважаннi. Усе так гэтаму ўзрадвалiся, што i сказаць немагчыма. Толькi малодшая сястра была не вельмi радая: цяпер у яе не было ранейшае перавагi над старэйшай сястрой i побач з ёю яна выглядала толькi яшчэ больш непрыгожаю.
      Кароль пачаў цяпер прыслухоўвацца да меркаванняў старэйшай дачкi i часам, нават, хадзiў да яе ў пакой, каб спытаць парады. Пагалоска пра гэтую перамену хутка абляцела ўсе суседнiя каралеўствы. Адусюль пачалi з'язджацца маладыя прынцы, i ўсе старалiся дамагчыся прынцэсiнага кахання, усе прасiлi ў яе рукi. Але нiхто не здаваўся прынцэсе сапраўды разумным. Яна ўважлiва слухала кожнага, але нiкому нiчога не абяцала. Але аднойчы прыехаў у палац прынц, якi быў такi багаты, такi дужы, такi разумны i такi прыгожы, што прынцэса не змагла не зачаравацца iм. Бацька-кароль заўважыў гэта i сказаў, што пара ўжо ёй абраць сабе жанiха: няхай iм будзе той, каго яна сама назаве. Але ж чым чалавек разумнейшы, тым цяжэй яму рашыцца ў такой складанае справе. I таму, падзякаваўшы бацьку, прынцэса папрасiла даць ёй часу падумаць.
      I вось, выправiўшыся неўзабаве на шпацыр, каб паразважаць у цiшы, што ёй рабiць, яна выпадкова зайшла ў той самы лес, дзе некалi спаткала Чубатага Рыкэ. Яна iшла ў глыбокiм задуменнi - i раптам пачула пад нагамi нейкi шоргат, быццам нехта бегаў ды мiтусiўся туды-сюды пад зямлёй. Прынцэса прыслухалася ўважлiвей i пачула, як нечый голас сказаў: "Гэй, нясi сюды гэты рондаль". "Ану, падай мне той саганок", - сказаў другi. "Падкiнь дроў у вогнiшча", пачуўся трэцi. У тую ж хвiлiну зямля расчынiлася, i прынцэса ўбачыла каля самых сваiх ног агромнiстую кухню, у якой было поўна кухараў, кухарчукоў i сама рознай абслугi, якая гатавала стравы на нейкi святочны банкет. З кухнi выйшлi чалавек дваццаць цi трыццаць, усе ў лiсiных шапках i з пожагамi ў руках. Яны паселi вакол вельмi доўгага стала, што стаяў пасярод лясных прысадаў, заспявалi хвацкую песню i пачалi шпiгаваць мяса.
      Прынцэса вельмi здзiвiлася i спытала, каму яны гатуюць усе гэтыя стравы.
      - О, паненка, - адказаў ёй сама важны спамiж кухараў, - мы гатуем усё гэта нашаму прынцу - Чубатаму Рыкэ, заўтра ў яго вяселле.
      Прынцэса здзiвiлася яшчэ больш, ды раптам прыгадала, што роўна год назад, у такi самы дзень паабяцала выйсцi за прынца замуж. Успомнiўшы гэта, яна ледзь не самлела. Яна ж зусiм забылася на сваё абяцанне: калi яна давала яго, яна была такая дурнiчка, што цяпер, набыўшы дзякуючы Чубатаму Рыкэ сапраўдны розум, нават не хацела ўспамiнаць пра свае ранейшыя глупствы.
      Яна пайшла па лесе далей, але не паспела ступiць i трыццацi крокаў, як перад ёй узнiк Чубаты Рыкэ. Ён быў у раскошным адзеннi i меў вельмi ўрачысты выгляд, па якiм адразу можна было здагадацца, што ён рыхтуецца да вяселля.
      - Бачыце, прынцэса, - сказаў ён, - я цвёрда трымаю сваё слова, i не сумняваюся, што вы таксама прыйшлi сюды, каб выканаць сваё абяцанне. Калi вы аддасцё мне вашу руку, вы зробiце мяне найшчаслiвейшым чалавекам у свеце.
      - Шчыра кажучы, - адказала прынцэса, - я нiчога яшчэ не вырашыла i наўрад цi змагу прыняць рашэнне, якое вы ад мяне чакаеце.
      - Вы вельмi здзiўляеце мяне, прынцэса, - ледзь не крыкнуў Чубаты Рыкэ.
      - Ахвотна вам веру, - сказала прынцэса. - I мне, вядома, давялося б нялёгка, каб перада мною быў чалавек неразумны i грубы. Такi ўвесь час паўтараў бы адно: "Слова прынцэсы - закон, вы павiнны выйсцi за мяне замуж, бо вы абяцалi". Але ж я гутару з чалавекам разумным i выхаваным i ўпэўненая, што ён зразумее прычыну. Вы памятаеце, што нават калi я была дурнiчка, я не магла адважыцца пайсцi за вас замуж. Як жа, па-вашаму, я магу рашыцца на гэта цяпер, калi ў мяне ёсць розум? Вы самi мне яго падаравалi, i цяпер я зрабiлася яшчэ болей патрабавальная да людзей. Не, прынцу, калi вы сапраўды хацелi са мной ажанiцца, то дарма пазбавiлi мяне дурасцi i навучылi разбiрацца ва ўсiм.
      - Але ж, прынцэса, - сказаў Чубаты Рыкэ, - калi вы кажаце самi, што чалавек неразумны мог бы вас папракаць, што вы не трымаеце слова, то чаму, па-вашаму, таго ж самага не магу зрабiць я? Тым больш, што гаворка iдзе пра шчасце ўсяго майго жыцця! Цi ж справядлiва, каб разумны чалавек меў меней правоў, чым неразумны? I цi можаце гэта казаць вы - тая, каму так хацелася быць разумнай, ды яшчэ цяпер, калi вы атрымалi столькi розуму? Але вернемся, з вашага дазволу, да галоўнага пытання. Скажыце, цi ёсць што-небудзь яшчэ, апроч маёй выродлiвасцi, што вам ува мне не падабаецца? Можа, вы незадаволены маiм родам, розумам, характарам цi выхаваннем?
      - Анi, - азвалася прынцэса, - усё гэта мне ў вас падабаецца.
      - Значыць, я змагу быць шчаслiвы, - сказаў Чубаты Рыкэ, - бо вы здольная зрабiць мяне найпрыгажэйшым юнаком у свеце.
      - Але ж як я магу зрабiць гэта? - здзiвiлася прынцэса.
      - Гэта здарыцца тады, калi вы пакахаеце мяне настолькi, што вам самой захочацца, каб гэта здарылася, - адказаў Чубаты Рыкэ. - I калi вы сумняваецеся ў гэтым, дык ведайце: тая самая чараўнiца, што была пры маiм нараджэннi i надзялiла мяне дарам зрабiць разумнай абраную мною дзяўчыну, надзялiла дарам i вас, каб вы маглi зрабiць прыгожым чалавека, якога вы пакахаеце.
      - Калi гэта праўда, - сказала прынцэса, - то я ўсiм сэрцам хачу, каб вы зрабiлiся найпрыгажэйшым i найпрыемнейшым прынцам у свеце. I калi ў мяне ёсць такi дар, то я ўвесь яго аддаю вам.
      I не паспела прынцэса прамовiць гэтых словаў, як раптам, у яе на вачах, Чубаты Рыкэ ператварыўся ў сама прыгожага юнака, якога ёй даводзiлася бачыць. Праўда, людзi кажуць, што чараўнiца тут была зусiм нi пры чым i ўсё гэта здарылася дзякуючы каханню: прынцэса, маўляў, адзначыўшы сталасць характару свайго каханага, яго сцiпласць i добрыя якасцi яго душы, а таксама вялiкi розум, проста перастала заўважаць яго брыдкае цела i непрыгожы твар. Горб здаваўся ёй цяпер проста невялiкай сутуласцю, якая нават надавала прынцу трошкi важнасцi, а яго кульгавасць яна лiчыла за пацешную звычку крыху нахiляцца пры хадзе, i гэта яе нават зачароўвала. Яго вочы, хоць i былi касавурыя, але праз гэта здавалiся ёй толькi яшчэ болей блiскучымi, дый наогул мужаву касавурасць прынцэса лiчыла за адзнаку незвычайнага кахання, а ў яго тоўстым чырвоным носе ёй бачылася нешта ваяўнiчае i адважнае.
      Як бы там нi было, прынцэса адразу паабяцала Рыкэ выйсцi за яго замуж, калi на тое будзе дазвол ейнага бацькi-караля. Калi ж кароль даведаўся, як высока яго дачка шануе Чубатага Рыкэ, пра якога ён, зрэшты, i сам чуў, як пра прынца разумнага i кемлiвага, ён з радасцю згадзiўся, каб той стаў яго зяцем. На другi дзень, як i меркаваў Чубаты Рыкэ, адбылося вяселле - балазе, ён загадзя паклапацiўся загадаць, каб усё было гатова.
      Мараль
      Вiдаць адразу - гэта казка не пустая,
      Яна ў праўдзiвасцi з жыццём зраўнацца можа,
      Бо ўсё ў тым, што кахаем мы - прыгожа,
      I ўсё, што мы кахаем - розум мае.
      Другая мараль
      Рэч некаторую, бывае,
      Прырода фарбамi такiмi надзяляе,
      Якiх мастацтву не стварыць нiколi.
      Але i хараство нам не расчулiць сэрца,
      Пакуль каханне да яго не дакранецца;
      А ўжо кране разок - i гэтага даволi.
      МАЛОЕ ПАЛЬЧАНЁ
      Жылi аднончы дрывасек з дрывасечыхай, i мелi яны сямёра дзяцей, ды ўсё хлопцаў. Старэйшаму было дзесяць гадоў, а малодшаму - сем. Хто-небудзь, напэўна, здзiвiцца, што за такi кароткi час у дрывасека нарадзiлася столькi дзяцей, але разгадка ў тым, што яго жонка добра ведала справу i штораз прыносiла яму не менш як двойню.
      Людзi яны былi бедныя, i сямёра дзяцей для iх былi вялiкiм цяжарам, бо, вядома, малыя не ўмелi яшчэ зарабiць на хлеб. Засмучала бацькоў i тое, што меншы быў надта кволы i амаль увесь час маўчаў. Яны нават думалi, што ён крыху дурнаваты. Але за дурасць яны лiчылi тое, што напраўду было адзнакай кемлiвасцi i развагi. Ростам хлопец быў такi маленькi, што калi нарадзiўся на свет, увогуле быў не большы за палец; таму i далi яму такую мянушку - Малое Пальчанё.
      У сям'i з небаракi ўсе кпiлi i, калi што здаралася, вiнавацiлi толькi яго. Але сярод братоў ён быў сама кемлiвы i сама разумны: хоць гаварыў ён мала, затое слухаў шмат.
      I вось настаў аднойчы вельмi цяжкi год, i быў такi вялiкi голад, што бедныя бацькi вырашылi пазбавiцца ад сваiх дзяцей. Увечары, калi дзецi ўжо спалi, селi яны каля агню, i дрывасек з болем у сэрцы сказаў жонцы:
      - Сама бачыш, не пракармiць нам нашых дзетак. Не змагу я глядзець, як яны пачнуць памiраць адно за адным з голаду. Вось я i вырашыў завесцi iх заўтра ў лес ды там кiнуць. Зрабiць гэта будзе няцяжка: як пачнуць яны дурэць ды забаўляцца, мы цiхутка ўцячом, i яны нiчога не заўважаць.
      - Ах! - крыкнула дрывасечыха. - Як ты можаш так казаць! Каб мы, сваiмi рукамi, завялi ў лес ды кiнулi нашых дзетак!
      Дарма муж даводзiў, у якой галечы яны жывуць: жонка i слухаць яго не хацела. Хоць бедная, але ж яна была iхняя мацi.
      Але нарэшце, разважыўшы, як балюча будзе глядзець на бедных сыночкаў, калi яны пачнуць памiраць з голаду, кабета згадзiлася з мужам i ў слязах пайшла спаць.
      Усё, пра што яны гаманiлi, падслухаў iх меншы сын, Малое Пальчанё. Лежачы ў ложку, ён пачуў, што бацькi гутараць пра нейкiя справы i, цiхенька ўстаўшы, непрыкметна шмыгнуў пад услон, на якiм сядзеў бацька. Потым гэтак жа непрыкметна ён зноў лёг у ложак, але не спаў ужо ўсю ноч, разважаючы, што рабiць.
      Калi на двары пачало брацца на дзень, ён устаў, пабег да ручая i, назбiраўшы поўныя кiшэнi белых каменьчыкаў, вярнуўся дахаты.
      Неўзабаве ўся сям'я выправiлася ў дарогу. Малое Пальчанё нiчога не сказаў сваiм братам. Доўга яны iшлi цi не, але нарэшце зайшлi ў такi густы лес, што за дзесяць крокаў тут адзiн аднаго не мог убачыць. Дрывасек пачаў сячы дровы, а дзецi збiралi галлё i складалi яго ў вязкi. Убачыўшы, што дзецi занятыя, бацька i мацi неўпрыкмет адышлi ды кiнулiся наўцёкi па маленькай сцяжынцы.
      Калi дзецi заўважылi, што засталiся адны, яны з усяе сiлы загаласiлi. I толькi меншы брат, Малое Пальчанё, не плакаў: ён добра ведаў, як трэба вяртацца дадому: дарогай, пакуль яны iшлi, ён раскiдваў белыя каменьчыкi, што нёс у кiшэнях. Даўшы братам уволю пабедаваць, ён сказаў:
      - Не бойцеся, браты. Бацька i мацi кiнулi нас, але я прывяду вас дадому. Хадземце за мной.
      Браты пайшлi за iм, i Малое Пальчанё вывеў iх да бацькавай хаты па той самай дарозе, якою яны прыйшлi ў лес. Але хлопчыкi не адважылiся адразу ўвайсцi. Яны сталi каля дзвярэй i пачалi прыслухоўвацца, пра што гамоняць бацькi.
      Якраз тым часам, як дрывасек з дрывасечыхай вярнулiся з лесу, пан, якому належала вёска, прыслаў iм дзесяць экю. Ён так даўно быў iм вiнен, што бедныя сяляне i не спадзявалiся ўжо, што ён iх аддасць. Але цяпер, калi яны ледзь не памiралi ад голаду, грошы ўратавалi iм жыццё. Дрывасек адразу паслаў жонку ў ятку, i яна, доўга не еўшы, накупiла мяса ажно ў тры разы болей, чым iм трэба было на дваiх. Калi яны добра падсiлкавалiся, кабета сказала:
      - Ах, божачкi! Дзе ж цяпер нашы бедныя дзеткi? Як бы яны добра паелi, у нас жа столькi яшчэ засталося! Гэта ты, Гiём, захацеў кiнуць iх у лесе. А я казала табе: будзем потым пакутаваць. Ах, небаракi, што яны робяць цяпер у дрымучым лесе? Ах, вох, напэўна, iх ужо задралi ваўкi! I якiм жа трэба быць жорсткiм чалавекам, каб кiнуць сваiх дзяцей!
      Яна разоў дваццаць паўтарыла, што яны будуць пакутаваць i што яна гэта прадказвала, калi дрывасек нарэшце не сцярпеў i прыстрашыў жонку, што зараз паб'е, калi яна не змоўкне. Дрывасеку i так было цяжка на сэрцы, i ён, мабыць, сам дакараў сябе яшчэ болей, чым жонка, ды вельмi ўжо яна яму назаляла. У яго ж быў такi самы характар, як у большасцi мужчын: ён вельмi любiў, калi жанчыны казалi слушна, але цярпець не мог, калi яны казалi слушна заўсёды.
      А дрывасечыха толькi яшчэ мацней заплакала:
      - Ах, божачка! Дзе ж гэта цяпер мае дзеткi, бедныя мае сыночкi!
      Адзiн раз яна крыкнула так гучна, што дзецi, якiя стаялi каля дзвярэй, пачулi матчыны словы i разам загаласiлi:
      - Мы тут! Мы тут!
      Мацi кiнулася да дзвярэй, адчынiла iх i моцна сцiснула дзяцей у абдымках.
      - Якая радасць, што вы зноў са мной, мiлыя мае дзеткi! - сказала яна. - Вы ж, напэўна, стамiлiся i вельмi галодныя. Ай-ай, П'еро, як ты ўпэцкаўся! Ану, хадзi, я цябе пачышчу.
      П'еро быў старэйшы сын, i дрывасечыха любiла яго болей за iншых, таму што ён быў рыжы, як i мацi.
      Хлопчыкi селi да стала i пачалi ўплятаць з такiм смакам, што бацька з мацi нагледзецца не маглi. За вячэрай малыя расказалi бацькам, якога нацярпелiся ў лесе страху, i, расказваючы, увесь час перабiвалi адно аднаго. Добрыя сяляне вельмi радавалiся, што iх дзецi зноў разам з iмi, ды радасцi гэтай хапiла роўна настолькi, на колькi хапiла дзесяцi экю. А калi грошы скончылiся, бацькоў зноў апанаваў вялiкi смутак, i яны вырашылi зноў завесцi дзяцей у лес. Але каб не зрабiць памылкi другi раз, яны дамовiлiся завесцi iх яшчэ далей.
      I ўсё ж, як нi сакрэтнiчалi дрывасек з дрывасечыхай, а Малое Пальчанё, iх меншы сын, усё роўна ўсё пачуў i зноў прыдумаў, як яму выкруцiцца. Рана ранiцай ён устаў i хацеў быў пайсцi на ручай па каменьчыкi, але нiчога ў яго не выйшла: дзверы ў хаце былi зачыненыя аж на два павароты. Бедны хлопец не ведаў, што рабiць. Але за снеданнем, калi дрывасечыха дала сынам па лусце хлеба, ён вырашыў, i замест каменьчыкаў будзе кiдаць паўсюль, дзе яны будуць iсцi, хлебныя крошкi. З тым ён i схаваў свой кавалак у кiшэню.
      Бацька i мацi завялi дзяцей у сама глухi i змрочны кут лесу, а самi збочылi на кружную сцежку i ўцяклi. Але Малое Пальчанё гэта не надта засмуцiла: хлопец думаў, што па хлебных крошках знайсцi дарогу дадому будзе даволi лёгка. Але як ён здзiвiўся, калi не знайшоў нiводнага драбочку! Усё падзяўблi лясныя птушкi.
      Хлопчыкi зусiм разгубiлiся. Чым далей яны iшлi, тым болей блудзiлi i яшчэ глыбей заходзiлi ў лес. Iм здавалася, што з усiх бакоў выюць ваўкi, падкрадаючыся, каб iх з'есцi. Ад страху яны маўчалi, як вады ў рот набраўшы, i баялiся нават павярнуць галаву. Раптам пайшоў моцны дождж, i малыя прамоклi аж да рубчыка. На кожным кроку яны слiзгалiся, падалi ў гразь, уставалi ўсе перапэцканыя i не ведалi, куды дзець брудныя рукi.
      Нарэшце Малое Пальчанё вырашыў узлезцi на высокае дрэва i паглядзець, цi не вiдаць чаго-небудзь зверху. Ён зiрнуў ва ўсе бакi i вельмi далёка, аж на самым ускрайку лесу заўважыў маленькi агеньчык. Гэта вельмi ўзрадавала яго. Ён хуценька злез з дрэва, але апынуўшыся зноў на зямлi, агеньчыка ўжо не бачыў. Гэта яго крыху засмуцiла. I ўсё ж браты вырашылi пайсцi ў тым кiрунку, дзе, на iх думку, павiнна была стаяць хатка, у якой гарэла святло. Доўга цi мала яны iшлi, ды нарэшце выйшлi на ўзлессе i тут зноў убачылi той самы агеньчык.
      Яшчэ не раз яны хвалявалiся, калi агеньчык раптам знiкаў. А гэта здаралася кожны раз, як хлопчыкi спускалiся ў лагчыну, але неўзабаве яны падышлi да хаткi, за акном якой гарэла маленькая свечка.
      Яны пастукалiся ў дзверы, i iм адчынiла кабета. Яна запыталася, што iм трэба i што яны тут робяць так позна. Малое Пальчанё сказаў, што яны бедныя дзецi, што яны заблудзiлiся i ласкава просяць пусцiць iх на ноч. Убачыўшы перад сабой такiх мiлых дзетак, добрая жанчына заплакала.
      - Ах, бедныя вы мае! - сказала яна. - Куды ж вы прыйшлi? Хiба вы не ведаеце, што тут жыве людаед, якi есць дзяцей?
      - А што ж нам рабiць, панi, - адказаў Малое Пальчанё, якi, як i браты, аж калацiўся ад страху, - калi вы не згодзiцеся нас прытулiць, нас з'ядуць у лесе ваўкi. Дык хай ужо лепей нас з'есць людаед. Можа, вы папросiце яго, i ён пашкадуе нас?
      Людаедава жонка падумала, што, можа, ёй сапраўды ўдасца схаваць дзяцей ад мужа да заўтрашняй ранiцы, i ўпусцiўшы iх у хату, пасадзiла грэцца каля агню, на якiм людаеду на вячэру смажыўся i цэлы баран.
      Калi яны крыху абагрэлiся, у дзверы нехта моцна пагрукаў. Гэта вяртаўся людаед. Ягоная жонка адразу загадала хлопчыкам хутчэй лезцi пад ложак, а сама пайшла адчыняць. Ледзь пераступiўшы парог, людаед спытаў, цi гатовая вячэра ды цi прынеслi вiна i адразу сеў да стала. Баран, якi вiсеў над агнём, быў яшчэ ўвесь у крывi, але ад гэтага здаваўся людаеду яшчэ смачнейшым. Ён пачаў прынюхвацца то направа, то налева i раптам сказаў, што чуе чалавечы пах.
      - Мусiць, гэта цялё, якое я толькi што разабрала, - адказала яму жонка.
      - Ды якое цялё! Я кажу табе: пахне чалавечынай! - паўтарыў людаед i падазрона зiрнуў на жонку. - Нешта тут не так...
      З гэтымi словамi ён устаў з-за стала i пашыбаваў да ложка.
      - Ага! - крыкнуў ён. - Дык вось як ты, шэльма, хацела мяне ашукаць! Не ведаю, чаму я цябе саму дагэтуль не з'еў! Тваё шчасце, што ты такая кашчавая ды старая. Але я рады, што тут такая добрая здабыча: будзе чым пачаставаць маiх прыяцеляў-людаедаў. Яны якраз павiнны завiтаць да мяне гэтымi днямi.
      I ён аднаго за адным павыцягваў хлопцаў з-пад ложка. Напалоханыя дзецi ўкленчылi перад людаедам i пачалi прасiць у яго прабачэння, але гэта быў сама люты людаед на свеце. Ён нават не думаў лiтавацца i ўжо глытаў хлопчыкаў вачыма, вясёла кажучы жонцы, што з iх выйдзе смачнае рагу, калi яна прыгатуе добрую полiўку. Ён прынёс доўгi нож i пачаў яго вастрыць на вялiзным брусе на вачах у бедных дзяцей. Потым, схапiўшы аднаго хлопца, ён ужо сабраўся яго зарэзаць, i тут жонка сказала яму:
      - Што гэта вы надумалiся на ноч гледзячы? Цi ж заўтра часу не будзе?
      - Сцiхнi! - адказаў людаед. - Калi я iх сёння запраўлю, дык заўтра яны будуць толькi смачнейшыя.
      - Але ж у вас яшчэ столькi мяса, - сказала жонка, - i цяля, i два бараны, i палавiна парсючка!
      - Ну, добра, - пагадзiўся людаед, - дай iм уволю паесцi, каб не схуднелi, ды вядзi хутчэй спаць.
      Добрая жанчына вельмi ўзрадавалася. Яна падала хлопчыкам смачную вячэру, але яны былi такiя напалоханыя, што зусiм не маглi есцi. А людаед пачаў пiць вiно ды ўсё цешыўся, што яму цяпер ёсць чым пачаставаць сваiх сяброў.
      Было ў людаеда сем маленькiх дачок. Усе яны былi таўсмаценькiя ды чырванашчокiя, бо, як i бацька, заўсёды елi свежае мяса. Але вочкi ў iх былi шэрыя, круглыя, насы кручкаватыя, а раты вялiкiя, з доўгiмi, рэдкiмi i вельмi вострымi зубамi. Нораў яны мелi яшчэ не надта злы, але часам ужо, здаралася, кусалi дзяцей, каб пасмактаць з iх кроў.
      Дачок рана паклалi спаць, i ўсе яны ляжалi ў адным вялiкiм ложку, а на галаве ў кожнай была залатая карона. У пакоi быў яшчэ адзiн такi самы ложак, i на iм людаедава жонка паклала спаць семярых хлопчыкаў, а сама пайшла ў спальню да мужа.
      Малое Пальчанё ўбачыў, што на людаедавых дочках залатыя кароны, i, баючыся, каб людаед не перадумаў ды не прыйшоў зарэзаць яго з братамi пасярод ночы, цiхенька ўстаў, зняў з братоў начныя чапцы i надзеў iх на галовы людаедавым дочкам. А залатыя кароны надзеў на сябе i братоў, каб людаед у цемры ўсё пераблытаў i палiчыў iх за сваiх дачок, а сваiх дачок - за хлопцаў, якiх збiраўся зарэзаць.
      Усё ўрэшце так i выйшла: апоўначы людаед прачнуўся i пашкадаваў, што адклаў на заўтра тое, што мог бы зрабiць адразу. Ён жвава саскочыў з ложка i, схапiўшы вялiзны нож, сказаў:
      - Ану, паглядзiм, што там робяць нашыя галубочкi. I не будзем болей адцягваць справы.
      Навобмацак ён падняўся ў пакой да сваiх дачок i падышоў да ложка, на якiм ляжалi хлопчыкi. З усiх братоў не спаў толькi Малое Пальчанё. Ён вельмi спалохаўся, калi людаед пачаў абмацваць яго галаву рукой. Але намацаўшы на хлопцах залатыя кароны, людаед падумаў, што гэта ягоныя дочкi, i сказаў:
      - Ну i ну! Вось дык штуку я ледзь не ўпар! Вiдаць, сапраўды я выпiў учора лiшку.
      Потым ён падышоў да ложка, на якiм ляжалi ягоныя дочкi, i, адчуўшы пад рукой начныя чапцы, крыкнуў:
      - Ага! Вось вы дзе, шалапуты! Дык папрацуем жа ў ахвотку!
      I з гэтымi словамi ён, не вагаючыся, парэзаў усiх дачок. Вельмi задаволены тым, што зрабiў, ён вярнуўся ў спальню i спакойна лёг спаць побач з жонкай.
      Як толькi Малое Пальчанё пачуў, што людаед захроп, ён разбудзiў братоў i загадаў iм хутчэй апранацца i йсцi за iм. Яны цiха спусцiлiся ў сад, пераскочылi цераз мураваную агароджу i кiнулiся наўцёкi. Ад страху яны беглi ўсю ноч, самi не ведаючы куды.
      А людаед прачнуўся ранiцай i сказаў жонцы:
      - Iдзi наверх ды прыбяры галубочкаў, што заляцелi да нас учора.
      Людаедзiху вельмi здзiвiла мужава дабрыня. Яна не здагадвалася, што ён меў на ўвазе, кажучы прыбраць гэтых хлопцаў. Яна думала, што ён загадвае добра ды чыста iх апрануць. Добрая кабета паднялася наверх i... аслупянела ад здзiўлення, убачыўшы, што сем яе дачушак ляжаць зарэзаныя ў крывi.
      Канечне, яна адразу самлела, бо гэта першае, што робяць амаль усе жанчыны ў такiх выпадках. Тым часам людаед пачаў непакоiцца, чаму жонка, якой ён даручыў справу, так доўга корпаецца. I ён сам падняўся дапамагчы. Але як жа ён быў здзiўлены, калi ўбачыў такую жахлiвую карцiну!
      - А што ж я нарабiў! - залямантаваў ён. - А гора мне, гора! Ну, паганцы! Вы мне заплацiце за гэта!
      Ён плюхнуў жонцы ў твар цэлы збан халоднай вады i, калi яна ачулася, крыкнуў:
      - Ану, цягнi хутчэй мае сямiмiльныя боты, я павiнен дагнаць гэтых шалахвостаў!
      Ён кiнуўся ў пагоню, але яшчэ доўга папабегаў ва ўсе бакi, пакуль натрапiў на сцяжыну, па якой iшлi бедныя хлопцы. Яны былi ўсяго за сто крокаў ад сваёй хаты, калi ўбачылi, як людаед бяжыць за iмi, пераскокваючы з гары на гару i пераступаючы цераз рэчкi так лёгка, быццам гэта маленькiя ручаiнкi. На шчасце, зусiм побач Малое Пальчанё заўважыў у скале пячору i загадаў братам схавацца. Потым ён залез туды сам i пачаў цiкаваць, што будзе рабiць людаед. А людаед, дужа стамiўшыся ад доўгае беганiны (бо той, хто носiць сямiмiльныя боты, вельмi ад iх стамляецца), захацеў адпачыць. Выпадкова ён сеў якраз на тую самую скалу, пад якой схавалiся хлопчыкi.
      Людаед вельмi знямогся i, як толькi сеў, амаль адразу заснуў. Ён так страшэнна захроп, што бедныя хлопцы спалохалiся не менш чым учора, калi ён узяў нож i хацеў iх зарэзаць. Меней за ўсiх напалохаўся Малое Пальчанё. Ён сказаў братам, каб яны, пакуль людаед моцна спiць, хуценька беглi дадому, а пра яго не турбавалiся. Яны паслухалiся яго i неўзабаве былi ўжо дома.
      А Малое Пальчанё падкраўся да людаеда, цiхутка сцягнуў з яго боты i хуценька iх надзеў. Боты былi вельмi вялiкiя, з вельмi шырокiмi халявамi. Але ж яны былi чарадзейныя, i таму маглi павялiчвацца цi памяншацца залежна ад таго, хто iх надзяваў. I калi Малое Пальчанё нацягнуў iх сабе на ногi, яны зрабiлiся яму ў самы раз, быццам былi на яго пашытыя. Тады ён пабег да людаедавай хаты i, убачыўшы людаедаву жонку, якая плакала над зарэзанымi дочкамi, сказаў:
      - Ваш муж у страшнай небяспецы. Яго схапiлi зладзеi, якiя паклялiся, што заб'юць яго, калi ён не аддасць усё сваё срэбра i золата. Якраз калi яны падсунулi яму да горла нож, ён заўважыў мяне i папрасiў, каб я хутчэй бег да вас i расказаў пра ўсё, што з iм здарылася. Ён сказаў, каб вы аддалi мне ўсе каштоўнасцi i каб нiчога сабе не пакiдалi, бо iначай яго заб'юць. Гэта трэба зрабiць як мага хутчэй. Таму ён i даў мне свае сямiмiльныя боты - каб я паспяшаўся i каб вы не падумалi, што я выдумляю.
      Кабета вельмi напалохалася i адразу аддала Малому Пальчаню ўсё, што ў яе было. Яна шкадавала людаеда, бо хоць ён i еў маленькiх дзетак, але муж быў вельмi добры. Так Малое Пальчанё завалодаў усiмi людаедавымi багаццямi i вярнуўся дадому, дзе яго ўсе чакалi i сустрэлi з вялiкай радасцю.
      Зрэшты, шмат хто не пагаджаецца з такiм канцом гэтай гiсторыi. Кажуць, што Малое Пальчанё нiколi не абкрадаў людаеда i што напраўду ён толькi i зрабiў, што зняў з яго сямiмiльныя боты, якiя абуваў потым, толькi каб паганяцца за малымi дзецьмi. Людзi запэўнiваюць, што гэта вядома iм з надзейных крынiц i нават ад самога дрывасека, бо яны бывалi ў яго ў хаце, дзе iх частавалi пiтвом ды рознымi стравамi. Яны пераконваюць, што, абуўшы людаедавы боты, Малое Пальчанё пайшоў да караля, бо той вельмi непакоiўся за лёс свайго войска, якое паслаў на бiтву за дзвесце мiль. Кажуць, нiбыта ён паабяцаў каралю, што яшчэ завiдна прынясе звесткi пра войска, калi на тое будзе каралеўская воля. Кароль вельмi ўзрадаваўся i сказаў, што, калi Малое Пальчанё зробiць гэта, яму заплацяць вялiкiя грошы. Таго ж вечара Малое Пальчанё прынёс каралю навiны з фронту, i гэты ўчынак прынёс яму такую вядомасць, што цяпер ён мог зарабляць, колькi хацеў: кароль шчодра плацiў яму за тое, што ён насiў загады ягоным войскам, а незлiчоныя паненкi не скупiлiся на падарункi, каб хутчэй атрымаць вестку ад сваiх каханкаў. I трэба сказаць, што ад жанчын яму даставалася асаблiва багата.
      Часам, бывала, i некаторыя жонкi прасiлi яго занесцi лiст мужу. Але плацiлi яны за гэта такую дробязь, што за яе i купiць нiчога людскага не купiш. I таму Малое Пальчанё ўвогуле нават не лiчыў гэта за заробак.
      Працуючы пасланцам, Малое Пальчанё добра разбагацеў i, калi вяртаўся ў бацькаву хату, усе яму так радавалiся, што i сказаць немагчыма. Дзякуючы меншаму сыну ў сям'i нарэшце з'явiўся дастатак. Бацьку i братам Малое Пальчанё купiў неўзабаве тытулы ды чыны i добра ўладкаваў iх у жыццi. Дый на сябе Малое Пальчанё таксама не забыўся: ён знайшоў нявесту i, ажанiўшыся з ёю, пачаў жыць-пажываць дый гора не ведаў.
      Мараль
      Бадай, няма вялiкага няшчасця,
      Калi сыноў прыносiць жонка ў хату часта.
      Каб толькi кожны быў прыгожы ды руплiвы.
      Але бяда, калi адзiн - цяльпук:
      Усе ўжо кпяць ды пазiраюць крыва...
      А часам гэткi вось хлапчук
      I робiць ўсю сям'ю шчаслiвай.