Жывёлы верылi кожнаму яго слову. Праўду кажучы, Джоўнз i ўсё, што з iм было звязана, ужо амаль сцерлася з iх памяцi. Яны ведалi, што жыццё сягоння было суровае i ўбогае, што яны часта цярпелi ад голаду i холаду i што звычайна яны ўвесь час працавалi, калi не лiчыць часу, прызначанага на сон. Але, бясспрэчна, за старым часам было значна горш. Яны былi радыя ў гэта верыць. Апроч таго, у тыя днi яны былi рабамi, а цяпер яны свабодныя, i ў гэтым уся рознiца, як не прамiнуў адзначыць Вiскун.
      Едуноў цяпер значна пабольшала. Увосень чатыры мацёры апарасiлiся амаль адначасова, даўшы свету разам трыццаць адно парася. Парасяты былi рабенькiя, i як Напалеон быў адзiны кныр на ферме, было няцяжка здагадацца аб iхным паходжаняi. Было абвешчана, што пазней, калi набудуць цэглу i драўнiну, у садзе пры сядзiбе пабудуюць школу. Пакуль жа адукацыю парасятам даваў сам Напалеон у сядзiбнай кухнi. Яны практыкавалiся ў садзе, i iм не дазвалялася гуляць з iншымi маладымi жывёламi. Недзе ў тым самым часе было пастаноўлена, што калi свiння i якая iншая жывёлiна сустрэнуцца на дарозе, дык iншая жывёлiна мусiць саступiць; а таксама што ўсе свiннi, незалежна ад тытулу, будуць мець прывiлей насiць у нядзелю зялёную стужку на хвасце.
      Той год выдаўся для фермы даволi ўдалы, але грошай усё яшчэ не хапала. Трэба было купiць на школу цэглы, пяску i вапны, трэба зноў было ашчаджаць на абсталяванне для ветрака. Былi таксама патрэбныя газа i свечкi для сядзiбы, цукар да Напалеонавага стала (iншым свiнням ён забаранiў яго ўжываць, каб не таўсцелi) i ўсе звычайныя прыпасы, якiя час ад часу неабходна было папаўняць: iнструменты, цвiкi, вяроўкi, вугаль, дрот, бляха i сабачыя сухары. Давялося прадаць стог сена i частку ўраджаю бульбы, а кантракт на яйкi быў павялiчаны да шасцiсот на тыдзень, так што куры ў гэтым годзе ледзьве маглi вывесцi дастатковую колькасць куранят, каб захоўваць свой род на тым самым узроўнi. Нормы, скарочаныя ў снежнi, яшчэ раз скарацiлi ў лютым, i дзеля эканомii газы лiхтары ў стойлах былi забароненыя. Але свiннi, як выглядала, пачувалiся даволi выгодна i нягледзячы нi на што набiралi вагу. Аднойчы ўвечары ў канцы лютага з маленькага бровара, што стаяў за кухняй i не працаваў ужо i пры Джоўнзе, разлiўся ў паветры па ўсiм двары цёплы, шчодры i смачны пах, якога жывёлы нiколi раней не чулi. Нехта сказаў, што гэтак пахне вараны ячмень. Галодныя жывёлы нюхалi паветра i пыталiся самi ў сябе, цi не iм на вячэру варыцца тая цёплая боўтанка. Але нiякай боўтанкi яны не ўбачылi, а ў наступную нядзелю было абвешчана, што з таго часу ўвесь ячмень будзе iсцi на патрэбы свiнняў. Палетак за садам ужо засеялi ячменем. А неўзабаве пранеслася чутка, што кожная свiння атрымлiвае цяпер пiнту пiва штодня, а сам Напалеон паўгалона, якiя яму заўсёды падавалi ў супнiцы з сервiзу "Краўн Дарбi".
      Хоць жывёлам i даводзiлася цярпець нягоды, аднак яны часткова кампенсавалiся тым, што жыццё цяпер было больш велiчнае i ўрачыстае, чым раней. Цяпер было болей песень, болей прамоў, болей дэманстрацый. Напалеон загадаў, каб раз на тыдзень ладзiлася, як ён называў, Стыхiйная Дэманстрацыя, мэтаю якой было адзначыць змаганне i перамогi Фермы Жывёлаў. У прызначаны час жывёлы мусiлi спынiць працу i маршыраваць ваенным шыхтом вакол фермы - свiннi наперадзе, за iмi конi, пасля каровы, авечкi i ззаду птушкi. Сабакi iшлi з флангаў, а паперадзе ўсiх iшоў Напалеонаў чорны певень. Баксёр i Канюшынка цягнулi зялёны сцяг з капытом i рогам i з надпiсам "Няхай жыве таварыш Напалеон!". За шэсцем iшло чытанне паэмаў, складзеных у гонар Напалеона, i прамова Вiскуна, у якой адзначалася павышэнне вытворчасцi харчовай прадукцыi, а пасля прынародна палiлi з стрэльбы. Авечкi былi найгарачэйшыя прыхiльнiкi Стыхiйных Дэманстрацый, i калi нехта скардзiўся (як некаторыя жывёлы, калi побач не было свiнняў i сабакаў), што яны марнуюць час i дарма стаяць на холадзе, дык авечкi абавязкова затыкалi яму рот сваiм страшным бляяннем "Чатыры нагi добра, дзве нагi дрэнна!". Але ўвогуле жывёлам падабалiся гэтыя ўрачыстасцi. Iх суцяшаў напамiн пра тое, што, як бы там нi было, яны былi самi сабе гаспадары i працавалi на сябе. А так, з гэтымi песнямi, дэманстрацыямi, Вiскуновымi лiчбамi, грымотнымi стрэламi, пеўневым кукарэканнем i лапатаннем сцяга, яны паволi забывалiся, што трыбухi ў iх пустыя, прынамсi на нейкi час.
      У красавiку Ферма Жывёлаў была абвешчаная Рэспублiкай, i ўзнiкла неабходнасць выбраць Прэзiдэнта. Кандыдат быў толькi адзiн - Напалеон, яго i абралi аднагалосна. У той самы дзень было паведамлена, што выявiлiся новыя дакументы, якiя выкрывалi дадатковыя падрабязнасцi Сняжковай змовы з Джоўнзам. Цяпер выглядала, што Сняжок не проста спрабаваў хiтрым манеўрам давесцi да паразы Бiтву пры Хляве, як дагэтуль уяўлялi жывёлы, але адкрыта змагаўся на баку Джоўнза. У сапраўднасцi менавiта ён кiраваў войскам людзей i кiнуўся ў бiтву са словамi "Няхай жыве чалавецтва!" на вуснах. Раны на Сняжковай спiне, пра якiя ўсё яшчэ памяталi некаторыя, нанёс сваiмi зубамi Напалеон.
      У сярэдзiне лета на ферме нечакана з'явiўся крумкач Масей, якога не бачылi ўжо некалькi гадоў. Ён амаль не змянiўся, як i раней, нiчога не рабiў i ўсё гаварыў у тым самым духу пра Ледзянцовыя Горы. Ён сядзеў на пнi, лопаў чорнымi крыламi i гадзiнамi прамаўляў усiм, хто яго слухаў. "Там наверсе, таварышы, казаў ён урачыста, паказваючы ў неба сваёй вялiзнай глюгай, - там наверсе, на другiм баку вунь той цёмнай хмары ляжаць Ледзянцовыя Горы, тая шчаслiвая краiна, дзе мы, бедныя жывёлы, спачнём назаўсёды ад нашых цяжкiх клопатаў!" Ён нават цвердзiў, што пабыў там, калi аднойчы высока ўзляцеў, i пабачыў там бясконцыя палi канюшыны i платы, на якiх раслi кавалкi цукру i льняная макуха. Шмат хто з жывёлаў верыў яму. Iх жыццё цяпер, меркавалi яны, галоднае i пакутнае, дык цi ж гэта не слушна i не справядлiва, што недзе мусiць iснаваць нейкi лепшы свет? Аднак вельмi цяжка было вызначыць, як ставiлiся да Масея свiннi. Усе яны з пагардаю заяўлялi, што яго байкi пра Ледзянцовыя Горы былi хлуснёй, i разам з тым яны дазвалялi яму заставацца на ферме не працуючы i выдавалi яму чвэрць пiнты пiва штодня.
      Калi капыт у Баксёра загаiўся, ён пачаў працаваць яшчэ старанней. Праўду кажучы, усе жывёлы працавалi гэты год, як рабы. Апроч звычайнай працы на ферме i на адбудове ветрака, яны мусiлi цяпер будаваць школу парасятам, закладзеную ў сакавiку. Часам было цяжка трываць доўгiя гадзiны на галоднай норме, але Баксёр нiколi не вагаўся. Ва ўсiм, што б ён нi казаў або нi рабiў, не было i знаку, што сiла ў яго была ўжо не тая, што раней. Толькi з выгляду ён крыху змянiўся: скура ў яго ўжо не блiшчала, як раней, а яго магутныя заднiя ногi нiбы ссохлiся. Iншыя казалi: "Баксёр ачуняе, калi ўвесну ўзыдзе трава", але настала вясна, а Баксёр так i не пагладчэў. Часам, калi ён напружваў цяглiцы, выкочваючы з кар'ера вялiзны валун, здавалася, што толькi нязломнае жаданне трымала яго на нагах. У гэткiя хвiлiны можна было пабачыць, як у вуснах ягоных складаюцца словы: "Я буду працаваць яшчэ старанней"; голасу ў яго ўжо не засталося. Канюшынка i Бэнджамiн зноў папярэдзiлi яго, каб ён дбаў пра здароўе, але Баксёр на iх не зважаў. Наблiжаўся дзень, калi яму споўнiцца дванаццаць гадоў. Яго гэта не хвалявала, бо да таго, як яму iсцi на пенсiю, была ўжо назбiраная ладная крушня камення.
      Адным познiм летнiм вечарам па ферме пранеслася раптоўная чутка, нiбыта нешта здарылася з Баксёрам. Перад тым ён пайшоў адзiн сцягваць каменне да ветрака. I, вiдаць, чутка была праўдаю. Праз некалькi хвiлiн прыляцелi два галубы з навiною: "Баксёр упаў! Ён ляжыць на баку i не можа ўстаць!"
      Каля паловы ўсiх жывёлаў кiнулiся да пагорка, на якiм стаяў вятрак. Баксёр ляжаў мiж аглобляў, выцягнуўшы шыю, i не мог нават падняць галавы. Вочы ў яго зацьмелiся, бакi набрынялi потам. З рота лiўся тонкi струменьчык крывi. Канюшынка прысела каля яго на каленi.
      - Баксёр! - закрычала яна. - Што з табою?
      - Нешта з лёгкiмi, - адказаў Баксёр слабым голасам. - Нiчога страшнага. Я думаю, вы здолееце скончыць вятрак i без мяне. Назбiралася ўжо ладная куча камення. А мне застаўся ўжо хiба якi месяц. Сказаць праўду, я даўно ўжо марыў пра адпачынак. А можа, як Бэнджамiн ужо таксама стары, яны дазволяць яму пайсцi на пенсiю разам са мною, i тады мне не будзе сумна.
      - Яму трэба хутчэй дапамагчы, - сказала Канюшынка. - Хай хто збегае да Вiскуна i скажа, што здарылася.
      I ўсе астатнiя жывёлы кiнулiся да сядзiбы, каб пераказаць навiну Вiскуну. Засталiся толькi Канюшынка i Бэнджамiн, якi лёг побач з Баксёрам i адганяў ад яго мух сваiм даўгiм хвастом. Недзе праз чвэрць гадзiны з'явiўся Вiскун, поўны спачування i спагады. Ён сказаў, што таварыш Напалеон з вялiкiм засмучэннем успрыняў вестку пра няшчасце, якое здарылася з адным з сама верных працаўнiкоў на ферме, i ўжо робiць захады, каб паслаць Баксёра на лячэнне ў Уiлiнгдонскi шпiталь. Ад гэтай навiны жывёлам зрабiлася крыху няёмка. Апроч Молi i Сняжка, нiводная жывёлiна яшчэ нi разу не пакiдала фермы, i iм непрыемна было думаць, што iх хворы таварыш трапiць у рукi чалавечым iстотам. Аднак Вiскун лёгка пераканаў iх, што ветэрынарны лекар у Ўiлiнгдоне здолее дагледзець Ваксёра значна лепш, чым гэта можна было зрабiць на ферме. I праз якiх паўгадзiны, калi Баксёр крышку ачуняў, ён з цяжкасцю ўстаў на ногi i памалу пакульгаў да свайго стойла, дзе Канюшынка i Бэнджамiн падрыхтавалi яму добры саламяны подсцiл.
      Два наступныя днi Баксёр заставаўся ў стойле. Свiннi прыслалi вялiкую бутлю з нейкiм ружовым зеллем, якую яны знайшлi ў медыцынскай скрынi ў ванным пакоi, i Канюшынка давала яго Баксёру двойчы на дзень пасля ежы. Вечарамi яна ляжала побач з iм у стойле i гаварыла з iм, а Бэнджамiн тым часам адганяў ад яго мух. Баксёр прызнаваўся, што ён не шкадуе аб тым, што здарылася. Калi ён паздаравее, дык зможа пражыць яшчэ гады тры, i ён марыў пра спакойныя днi, калi будзе адпачываць у зацiшным кутку вялiкага выгану. Упершыню ён будзе мець досыць вольнага часу, каб вучыцца i практыкаваць свой розум. Ён збiраўся, як сам казаў, прысвяцiць усё сваё астатняе жыццё вывучэнню астатнiх дваццацi дзвюх лiтар алфавiта.
      Аднак Бэнджамiн i Канюшынка маглi быць разам з Баксёрам толькi пасля працы, а фургон, што меўся забраць яго, прыехаў якраз у сярэдзiне працоўнага дня. Усе жывёлы працавалi на праполцы рэпы пад наглядам свiннi, калi яны раптам са здзiўленнем убачылi, як Бэнджамiн ляцiць наўзгалоп ад фермы, крычучы на ўсю глотку. Упершыню яны бачылi Бэнджамiна ўзрушанага i ўпершыню бачылi, як ён бяжыць. "Хутчэй, хутчэй! - крычаў ён. - Сюды! Баксёра забiраюць!" Не чакаючы загаду ад свiннi, жывёлы спынiлi працу i кiнулiся бегчы да будынкаў. I праўда, на двары стаяў вялiкi закрыты фургон, у якi была ўпрэжана пара коней, на баку было нешта напiсана, а за фурмана сядзеў хiтраваты чалавек у насунутым на вочы капелюшы. I Баксёрава стойла было пустое.
      Жывёлы скупiлiся вакол фургона. "Бывай, Баксёр, - крычалi яны хорам, бывай!"
      - Дурнi! Дурнi! - закрычаў Бэнджамiн, скачучы вакол iх i б'ючы аб зямлю сваiмi маленькiмi капытамi. - Дурнi! Вы што, не бачыце, што напiсана на фургоне?
      Жывёлы на хвiлiну задумалiся, i стала цiха. Мюрыэль пачала чытаць па складах. Але Бэнджамiн адштурхнуў яе i прачытаў сярод мёртвай цiшынi:
      - "Элфрэд Сiмандс, канарэз i клеявар, Уiлiнгдон. Лупленне скур i выраб касцяной мукi. Дастаўка сабачых будак". Вы што, не разумееце, што гэта значыць? Яны вязуць Баксёра на скуралупню!
      Ва ўсiх жывёлаў вырваўся крык жаху. У гэтую хвiлiну чалавек сцебануў коней, i тыя хуткай рыссю павезлi фургон прэч з двара. Жывёлы пабеглi за iм, крычучы што мелi сiлы. Канюшынка вырвалася наперад. Фургон пачаў набiраць хуткасць. Канюшынка паспрабавала перайсцi на галоп, перабiраючы сваiмi тоўстымi нагамi. "Баксёр! - крычала яна. - Баксёр! Баксёр! Баксёр!" I якраз у гэты момант, нiбы пачуўшы шум i крыкi звонку, Баксёр высунуў галаву з белай паласой на носе з маленькага акенца ў задняй сценцы фургона.
      - Баксёр! - закрычала страшным голасам Канюшынка. - Баксёр! Уцякай! Уцякай хутчэй! Яны хочуць цябе забiць!
      Усе жывёлы падхапiлi крык: "Уцякай, Баксёр, уцякай!" Але фургон усё хутчэй i хутчэй аддаляўся ад iх. Невядома, цi зразумеў Баксёр тое, што сказала яму Канюшынка. Але праз хвiлiну галава яго знiкла з акенца i пачуўся страшэнны стукат капытоў у фургоне. Ён спрабаваў вырвацца. Былi часы, калi пары ўдараў Баксёравых капытоў хапiла б, каб разбiць гэты фургон на трэскi. Але, на жаль, колiшняя сiла пакiнула яго; i праз некалькi хвiлiн стукат капытоў зрабiўся слабейшы, а пасля зусiм сцiх. У роспачы жывёлы пачалi заклiкаць двух коней, што везлi фургон, каб яны спынiлiся. "Таварышы, таварышы! - крычалi яны. - Не вязiце вашага брата на смерць!" Але дурныя стварэннi, занадта бязглуздыя, каб зразумець, што робiцца, апусцiлi вушы i пабеглi яшчэ хутчэй. Баксёрава галава больш не паказвалася ў акенцы. Нехта надумаў забегчы наперад i зачынiць цяжкую браму, але было позна: праз хвiлiну фургон мiнуў браму i неўзабаве знiк за паваротам. Больш Баксёра нiколi не бачылi.
      Праз тры днi было абвешчана, што ён памёр у Ўiлiнгдонскiм шпiталi, нягледзячы на ўсю дапамогу з боку лекараў. Вiскун пераказаў гэтую навiну астатнiм. Ён прысутнiчаў, як ён сказаў, пры апошнiх гадзiнах Баксёравага жыцця.
      - Гэта было сама кранальнае вiдовiшча, якое я толькi бачыў, - сказаў Вiскун, падняўшы нагу i змахнуўшы слязу. - Я быў каля ложка да апошняй хвiлiны. Перад самай смерцю, ужо не могучы гаварыць ад слабасцi, ён прашаптаў мне на вуха, што яго засмучае толькi тое, што ён адыходзiць, калi вятрак яшчэ недабудаваны. "Наперад, таварышы, - прашаптаў ён. - Наперад у iмя Паўстання. Няхай жыве Ферма Жывёлаў! Няхай жыве таварыш Напалеон! Напалеон заўсёды кажа праўду". Такiя былi яго апошнiя словы, таварышы.
      Раптам у паводзiнах Вiскуна наступiла змена. На хвiлiну ён змоўк, пасля, перш чым прадоўжыць, падазрона зiркнуў у бакi сваiмi маленькiмi вочкамi.
      Яму сталася вядома, сказаў ён, што пад час адпраўкi Баксёра распускалiся благiя i злосныя чуткi. Некаторыя жывёлы заўважылi, што на фургоне, якi адвозiў Баксёра, было напiсана "канарэз", i таму iм прыйшло ў галаву, што Баксёра вязуць на скуралупню. Проста неверагодна, казаў Вiскун, што нехта з жывёлаў можа быць такi дурны. Вядома ж, крычаў ён з абурэннем, круцячы хвастом i скачучы сюды-туды, яны ведаюць iх любiмага Правадыра таварыша Напалеона i давяраюць яму. Тлумачэнне ж было вельмi простае. Фургон раней належаў скуралупу i быў прададзены ветэрынарнаму лекару, якi яшчэ не зафарбаваў старога надпiсу. Вось адкуль узялася памылка.
      Жывёлы выслухалi гэта з вялiкай палёгкай. I калi Вiскун расказаў пра iншыя падрабязнасцi апошнiх хвiлiн Баксёра, пра выдатны медыцынскi дагляд, пра дарагiя лекi, за якiя Напалеон заплацiў не думаючы, iх апошнiя сумненнi знiклi, i смутак па памерлым таварышу быў палегчаны думкаю, што, прынамсi, ён памёр шчаслiвы.
      Сам Напалеон паказаўся на сходзе ў наступную нядзелю ранiцай i выступiў з кароткай прамовай у гонар Баксёра. Было немагчыма, сказаў ён, перанесцi астанкi памерлага таварыша для пахавання на ферме, але ён загадаў сплесцi вялiкi лаўровы вянок i паслаў, каб яго ўсклалi на магiле Баксёра. А праз некалькi дзён свiннi мелi намер наладзiць жалобны банкет у памяць Баксёра. Напалеон скончыў сваю прамову, нагадаўшы два ўлюбёныя Баксёравы лозунгi - "Я буду працаваць яшчэ старанней" i "Таварыш Напалеон заўсёды кажа праўду" лозунгi, сказаў ён, якiмi мусiць узброiцца цяпер кожная жывёлiна.
      У прызначаны для банкету дзень з Уiлiнгдона прыехаў фургон бакалейшчыка i выгрўзiў каля сядзiбы вялiкую драўляную скрынку. Вечарам з сядзiбы даносiлiся шумныя спевы, пасля якiх чулася нiбы бурлiвая спрэчка, i ўсё скончылася каля адзiнаццатай гадзiны жахлiвым грукатам бiтага шкла. Назаўтра да паўдня ў сядзiбе нiхто не варушыўся, i па ферме пайшла пагалоска, што свiннi здабылi аднекуль грошай i купiлi сабе яшчэ адну скрынку вiскi.
      Х
      Мiналi гады. Адна пара змяняла другую, мiнаўся кароткi жывёлiн век. Настаў час, калi нiхто ўжо не памятаў старых дзён да Паўстання, апроч Канюшынкi, Бэнджамiна, крумкача Масея i некалькiх свiнняў.
      Мюрыэль памерла; Званочак, Джэсi i Пiнчар памерлi. Памёр i Джоўнз - у доме для алкаголiкаў, у другiм канцы краiны. Пра Сняжка забылiся. Пра Баксёра забылiся, апроч тых нешматлiкiх, хто ведаў яго. Канюшынка была цяпер тоўстай кабылай з нягнуткiмi суставамi i слязлiвымi вачамi. Ужо два гады, як мiнуў яе пенсiйны ўзрост, але яшчэ нiводная жывёлiна не была адпушчаная на пенсiю. Даўно ўжо забылiся пра гаворкi аб выдзяленнi кутка на выгане для старых жывёлаў. Напалеон быў цяпер мажным кныром на дзесяць пудоў вагою. Вiскун так растлусцеў, што амаль не мог расплюшчыць вачэй. I толькi стары Бэнджамiн заставаўся такi, як i раней, хiба што больш ссiвеў ды пасля Баксёравай смерцi зрабiўся больш змрочны i маўклiвы.
      На ферме цяпер было значна болей жывёлаў, хоць прырост быў i не такi вялiкi, як спадзявалiся ранейшымi гадамi. Нарадзiлася шмат жывёлаў, для якiх Паўстанне было ўсяго толькi нейкай невыразнай легендай, што перадавалася з пакалення ў пакаленне, iншыя ж, купленыя па-за фермай, нiколi i не чулi пра гэта раней. Цяпер, апроч Канюшынкi, на ферме было яшчэ трое коней. Гэта былi прыгожыя стварэннi, сумленныя працаўнiкi i добрыя таварышы, але надта дурныя. Нiхто з iх не здолеў вывучыць алфавiт далей за лiтару "Б". Яны паслухмяна прымалi ўсё, што iм казалi пра Паўстанне i пра прынцыпы Жывялiзму, асаблiва калi гаварыла Канюшынка, якую яны паважалi, як мацi; але наўрад цi яны шмат з таго разумелi.
      Ферма цяпер была багацейшая i лепей арганiзаваная: яна нават пашырылася за кошт двух палёў, купленых у мiстэра Пiлкiнгтана. Вятрак нарэшце быў паспяхова дабудаваны, ферма мела цяпер сваю малатарню i сянажную вежу, з'явiлася шмат розных новых пабудоў. Уiмпэр купiў сабе калымажку. Вятрак, аднак, так i не выкарыстоўваўся для выпрацоўкi электрычнага току. Ён працаваў як млын i прыносiў немалы грашовы прыбытак. Жывёлы заўзята працавалi цяпер на пабудове другога ветрака, i калi ён будзе збудаваны, як казалi, на iм усталююць генератары. Але пра тыя выгоды, што некалi выхваляў перад жывёламi Сняжок стойлы з электрычным святлом, з гарачай i халоднай вадою, трохдзённы працоўны тыдзень, - пра гэта ўжо нiхто не гаварыў. Напалеон асудзiў гэтыя iдэi як супярэчныя духу Жывялiзму. Сапраўднае шчасце, казаў ён, палягае ў тым, каб старанна працаваць i сцiпла жыць.
      Аднак жа неяк здавалася, што хоць ферма i пабагацела, самi жывёлы багацейшымi не зрабiлiся - апроч, вядома, свiнняў i сабакаў. Можа, часткова гэта тлумачылася тым, што цяпер было вельмi шмат свiнняў i вельмi шмат сабакаў. I не сказаць, каб гэтыя стварэннi на свой манер не працавалi. Вiскун нiколi не стамляўся тлумачыць, што ў iх было незвычайна шмат працы ў даглядзе за фермай i яе арганiзацыi. Але збольшага гэта была такая праца, што астатнiя жывёлы былi занадта дурныя, каб зразумець яе сэнс. Напрыклад, Вiскун казаў, што свiнням даводзiлася трацiць штодня шмат часу i сiлы на нейкiя загадкавыя рэчы, што звалiся "даклады", "справаздачы", "пратаколы" i "дакладныя запiскi". Гэта былi вялiкiя аркушы паперы, якiя трэба было густа запоўнiць лiтарамi, i як толькi яны былi запоўненыя, iх палiлi ў печы. Усё гэта надзвычай важнае для павышэння дабрабыту фермы, казаў Вiскун. Аднак усё ж нi свiннi, нi сабакi не выраблялi сваёй працай ежы; а iх было вельмi шмат, i апетыт яны заўсёды мелi добры.
      Што да астатнiх, дык iх жыццё, наколькi яны ведалi, было такое самае, як i заўсёды. Звычайна яны былi галодныя, спалi на саломе, пiлi з лужыны i цяжка працавалi на полi; узiмку iх даймаў холад, улетку аваднi i мухi. Часам старэйшыя з iх напружвалi сваю слабую памяць i спрабавалi вызначыць, цi ў даўнiя днi Паўстання, калi яшчэ быў свежы ўспамiн пра выгнанне Джоўнза, усё было лепшае цi горшае, чым цяпер. Яны не маглi прыгадаць. Не было нiчога, з чым яны маглi б параўнаць сваё цяперашняе жыццё: iм не было на што абаперцiся, калi толькi не на Вiскуновы лiчбы, якiя нязменна паказвалi, што ўсё навокал няспынна паляпшалася. Гэтая задача здалася жывёлам невырашальнай; ва ўсялякiм разе, цяпер у iх не было часу паразважаць над гэтым. I толькi стары Бэнджамiн заяўляў, што памятае да драбнiц усё сваё доўгае жыццё i ведае, што нiчога не было, дый не магло быць нi лепшым, нi горшым - голад, цяжкая праца i нягоды былi, як ён казаў, нязменным законам жыцця.
      I ўсё ж жывёлы нiколi не трацiлi надзеi. Больш таго, iх нiколi, нi на хвiлiну, не пакiдала пачуццё гонару за тое, што яны - жыхары Фермы Жывёлаў. Яны па-ранейшаму заставалiся адзiнай фермай ва ўсiм графстве - ва ўсёй Англii! - якою валодалi i кiравалi жывёлы. Нiводзiн з iх, нават маладзейшыя, нават новапрыбылыя, выхаваныя на iншых фермах за дзесяць i за дваццаць мiляў адсюль, не пераставалi захапляцца гэтым. I калi яны чулi стральбу i бачылi, як зялёны сцяг лунае ў паветры, сэрцы iх напаўнялiся бязмежнай гордасцю, а гаворкi вярталiся заўсёды да былых гераiчных часоў, да выгнання Джоўнза, да напiсання Сямi Запаведзяў, да вялiкiх бiтваў, у якiх былi разбiтыя чалавечыя захопнiкi. Рэспублiка Жывёлаў, якую прадказваў Маёр, калi зялёныя палi Англii не будуць болей таптацца чалавечаю нагою, усё яшчэ заставалася iх светлаю марай. Аднойчы яна здзейснiцца: можа, яшчэ не хутка, можа, нават нiкому, хто жыве цяпер, не ўдасца яе пабачыць, але гэтая мара станецца явай. Нават мелодыя "Звяроў Брытанii" часам патаемна сям-там напявалася: ва ўсялякiм разе, кожная жывёлiна на ферме яе ведала, хоць нiхто б не наважыўся спяваць яе ўголас. Можа быць, жыццё ў iх было цяжкае i не ўсе iх спадзяваннi спраўдзiлiся, але яны ўсведамлялi, што яны былi не такiя, як iншыя жывёлы. Калi яны галадалi, дык не таму, што iм даводзiлася кармiць бязлiтасных ненажэрных людзей; калi яны цяжка працавалi, дык, прынамсi, працавалi на сябе. Нiхто сярод iх не хадзiў на дзвюх нагах. Нiхто з iх не называў адзiн аднаго "Гаспадар". Усе жывёлы былi роўныя.
      Аднойчы на пачатку лета Вiскун загадаў авечкам iсцi за iм i вывеў iх на вялiкую пустку на другiм канцы фермы, парослую маладымi бярозкамi. Авечкi прабылi там увесь дзень, скубучы лiсце пад пiльным наглядам Вiскуна. Увечары ён вярнуўся ў сядзiбу сам, а авечкам сказаў заставацца на месцы, бо надвор'е было цёплае. I гэтак яны прабылi там цэлы тыдзень, так што нiхто з астатнiх жывёлаў iх не бачыў. Вiскун быў з iмi большую частку кожнага дня i вучыў iх, як ён казаў, спяваць новую песню, якая патрабавала шмат стараннасцi i цярплiвасцi.
      I вось адным пагодным вечарам, якраз пасля вяртання авечак, калi жывёлы скончылi працу ды iшлi да гаспадарчых будынкаў, з двара данеслася спалоханае ржанне. Жывёлы з перапуду спынiлiся. Яны пазналi голас Канюшынкi. Яна зноў заржала, i ўсе жывёлы наўзгалоп пабеглi ў двор. I яны ўбачылi тое, што пабачыла Канюшынка.
      Яны ўбачылi свiнню, якая iшла на заднiх нагах.
      Так, гэта быў Вiскун. Трохi нязграбна, быццам не зусiм прызвычаены трымаць сваё важкае цела ў такой паставе, але з выдатным адчуваннем раўнавагi, ён iшоў праз двор. А праз хвiлiну з дзвярэй сядзiбы выйшла даўгая чарада свiнняў, i ўсе на заднiх нагах. У некаторых гэта выходзiла лепей, некаторыя iшлi няўпэўнена, здавалася, што iм хочацца абаперцiся на кiй, але ўсе яны адна за адной абышлi двор. Нарэшце пачуўся страшны сабачы брэх i пранiзлiвы крык чорнага пеўня, i з сядзiбы выйшаў сам Напалеон i ўрачыста выпрастаўся, абводзячы двор пагардлiвым позiркам. Вакол яго гайсалi сабакi.
      У пярэдняй назе ён трымаў бiзун.
      Запанавала мёртвая цiша. Уражаныя i напалоханыя, жывёлы збiлiся ў кучу i пазiралi на доўгую чараду свiнняў, што паволi маршыравалi вакол двара. Здавалася, што свет перакулiўся дагары нагамi. Тады настаў момант, калi першы шок суняўся i калi, нягледзячы нi на што - на боязь сабакаў, на звычку, што развiлася за доўгiя гады, нiколi не скардзiцца, нiколi не пярэчыць, што б нi здарылася, - у iх ужо гатовыя былi вырвацца словы пратэсту. Але якраз у гэты момант, нiбы па сiгнале, авечкi выбухнулi жахлiвым бляяннем:
      - Чатыры нагi добра, дзве нагi лепей! Чатыры нагi добра, дзве нагi лепей! Чатыры нагi добра, дзве нагi лепей!
      Яны бляялi, не спыняючыся, хвiлiн пяць. I калi авечкi сцiхлi, выказваць свой пратэст не было сэнсу, бо свiннi ўжо зайшлi назад у сядзiбу.
      Бэнджамiн адчуў, як нехта тыцнуў носам яму ў плячо. Ён азiрнуўся. Гэта была Канюшынка. Яе старыя вочы ўжо амаль нiчога не бачылi. Не кажучы нi слова, яна цiхенька пацягнула яго за грыву i павяла да вялiкага гумна, дзе былi запiсаныя Сем Запаведзяў. Хвiлiну цi дзве яны стаялi, узiраючыся ў прасмоленую сцяну з белымi лiтарамi.
      - Я кепска бачу, - урэшце сказала яна. - Нават калi я была маладая, я не магла прачытаць, што там напiсана. Але мне здаецца, што цяпер сцяна выглядае iначай. Цi Сем Запаведзяў усё яшчэ такiя самыя, што i раней, Бэнджамiн?
      Адзiны раз у жыццi Бэнджамiн згадзiўся парушыць сваё правiла i прачытаў ёй, што было напiсана на сцяне. Цяпер там была толькi адна Запаведзь:
      Усе жывёлы роўныя
      Але некаторыя жывёлы раўнейшыя за iншых
      Пасля гэтага ўжо не здавалася дзiўным, што назаўтра свiннi, якiя наглядалi за працай на ферме, усе насiлi бiзун у пярэдняй назе. Не здавалася дзiўным, што свiннi купiлi сабе радыёпрыёмнiк, збiралiся паставiць тэлефон i падпiсалiся на "Джона Була", "Тыт Бiтс" i "Дэйлi Мiрар". Не здавалася дзiўным убачыць Напалеона, якi гуляе ў прысядзiбным садзе з люлькай у зубах. Не было ўжо дзiвам, што свiннi дасталi адзенне мiстэра Джоўнза з шафы i панадзявалi яго, што сам Напалеон надзеў чорны сурдут, шырачэзныя брыджы i скураныя гетры, а яго фаварызаваная мацёра нацягнула на сябе муаравую сукенку, якую мiсiс Джоўнз звычайна надзявала ў нядзелю.
      Аднойчы ўвечары, недзе праз тыдзень, да фермы пад'ехала некалькi калымажак. Група навакольных фермераў была запрошаная агледзець ферму. Iх правялi паўсюль, i яны выказалi вялiкае захапленне ўсiм, што пабачылi, асаблiва ветраком. Тым часам жывёлы былi на праполцы рэпы. Яны працавалi старанна, не падымаючы галоваў, i не ведалi, каго больш баяцца - свiнняў цi людзей.
      Вечарам з сядзiбы даносiлiся спевы i гулкi смех. I раптам, пачуўшы гэты бязладны гоман, жывёлы пранялiся цiкаўнасцю. Што ж там можа адбывацца цяпер, калi жывёлы i людзi ўпершыню сустрэлiся як роўныя? I, не згаворваючыся, яны як мага цiшэй падкралiся да сядзiбы.
      Каля брамы яны спынiлiся, баючыся iсцi далей, але Канюшынка павяла iх наперад. На дыбачках падабралiся да дома, i тыя, хто быў вышэйшы, зазiрнулi ў акно гасцёўнi. Там, вакол даўгога стала, сядзела паўтузiна фермераў i паўтузiна выдатнейшых свiнняў. Сам Напалеон займаў ганаровае месца ў канцы стала. Здавалася, што свiннi вельмi ўтульна пачуваюцца ў крэслах. Кампанiя забаўлялася гульнёю ў карты, але ўсе прыпынiлiся на нейкi момант, вiдаць, каб падняць кубкi. Па стале хадзiў наўкруга вялiкi збан, i кубкi напаўнялiся пiвам. Нiхто не заўважыў здзiўленых твараў жывёлаў, што пазiралi на iх праз акно.
      Мiстэр Пiлкiнгтан з Фоксвуда ўстаў, падняўшы кубак. Ён сказаў, што праз хвiлiну папросiць шаноўную грамаду выпiць. Але перад тым ён палiчыў сваiм абавязкам сказаць колькi слоў.
      Для яго, як i для iншых прысутных, было вялiкiм задавальненнем адчуць, што доўгi перыяд недаверу i непаразуменняў цяпер скончыўся. Быў час - хоць нi ён, нi хто iншы з прысутных нiколi не падзяляў такiх пачуццяў, - але быў час, калi да паважаных уладальнiкаў Фермы Жывёлаў iх суседзi ставiлiся не тое каб з варожасцю, але, можа быць, з пэўным недаверам. Здаралiся непрыемныя выпадкi, бытавалi памылковыя ўяўленнi. Былi меркаваннi, што iснаванне фермы, якою валодалi i кiравалi свiннi, было ў нейкiм сэнсе ненармальным i магло мець дэстабiлiзуючы ўплыў на суседнiя фермы. Шмат хто з фермераў лiчыў, без належнае дасведчанасцi, што на такой ферме мусiць панаваць дух усёдазволенасцi i недысцыплiнаванасцi. Iх непакоiў магчымы негатыўны ўплыў на iх уласных жывёлаў цi нават на слугаў. Але ўсе гэтыя сумненнi цяпер рассеялiся. Сёння ён i яго сябры наведалi Ферму Жывёлаў i агледзелi кожны куток сваiмi вачамi, i што ж яны пабачылi? Не толькi сама сучасныя метады гаспадарання, але дысцыплiну i парадак, якiя маглi б быць узорам для ўсiх навакольных фермаў. Ён лiчыць, што не памылiцца, сказаўшы, што нiжэйшыя жывёлы на Ферме Жывёлаў працуюць болей i атрымлiваюць ежы меней за любую жывёлiну ва ўсiм графстве. Сапраўды, ён i яго калегi сёння пабачылi шмат такога, што яны б хацелi неадкладна прымянiць у сябе.
      Ён скончыць свае заўвагi, сказаў ён, падкрэслiўшы яшчэ раз, што добрасуседскiя сувязi iснуюць i будуць iснаваць памiж Фермай Жывёлаў i навакольнымi фермамi. Памiж свiннямi i людзьмi не было i не павiнна быць нiякага сутыкнення iнтарэсаў. Iх аб'ядноўваюць агульнае змаганне i агульныя цяжкасцi. Цi ж не была праблема рабочай сiлы аднолькава важная i для адных i для другiх? I тут было вiдаць, што мiстэр Пiлкiнгтан збiраецца сказаць нейкi старанна падрыхтаваны досцiп, але яго разабрала весялосць i ён не мог вымавiць нi слова. Пасля доўгага змагання са смехам, якi душыў яго, i ад якога ягонае тлустае падбароддзе зрабiлася чырвонае, ён здолеў выцiснуць з сябе: "Вам даводзiцца змагацца з вашымi нiжэйшымi жывёламi, а нам - з нашымi нiжэйшымi класамi!" Увесь стол грымнуў рогатам, а мiстэр Пiлкiнгтан зноў павiншаваў свiнняў з нiзкiмi харчовымi нормамi, даўгiмi працоўнымi днямi i з абсалютнай адсутнасцю разбэшчанасцi, што ён заўважыў на Ферме Жывёлаў.
      А цяпер, сказаў ён нарэшце, ён хацеў бы папрасiць усiх устаць i паглядзець, цi ва ўсiх поўныя кубкi.
      - Джэнтльмены, - закончыў мiстэр Пiлкiнгтан, - джэнтльмены, я прапаную тост: "За росквiт Фермы Жывёлаў!"
      Пачулiся воплескi i тупат ног. Напалеон быў такi задаволены, што абышоў вакол стала, каб бомкнуцца кубкам з мiстэрам Пiлкiнгтанам. Калi воплескi сцiхлi, Напалеон, застаўшыся стаяць, абвясцiў, што таксама хоча сказаць пару слоў.
      Як i ўсе Напалеонавы прамовы, гэтая была кароткая i канструктыўная. Ён таксама быў шчаслiвы, што перыяд непаразуменняў скончыўся. Доўгi час хадзiлi чуткi - пушчаныя, як ён меў падставы меркаваць, нейкiм падступным ворагам, нiбыта ў ягоных поглядах i ў поглядах яго калег было нешта шкоднае i нават рэвалюцыйнае. Лiчылася, што яны збiраюцца ўзняць паўстанне сярод жывёлаў на суседнiх фермах. Усё гэта няпраўда! Iх адзiным жаданнем, цяпер i раней, было жыць у мiры i ў нармальных дзелавых зносiнах са сваiмi суседзямi. Гэтая ферма, якую ён мае гонар кантраляваць, дадаў ён, была кааператыўным прадпрыемствам. Правы на валоданне, якiя былi ў ягоных руках, належалi супольна ўсiм свiнням.