Раптам, усiм на здзiўленне, трое сабак накiнулiся на Баксёра. Убачыўшы iх, Баксёр выставiў наперад свой вялiзны капыт, збiў аднаго сабаку з лёту i прыцiснуў яго да зямлi. Сабака заенчыў аб лiтасцi, i два другiя ўцяклi, падцiснуўшы хвасты. Баксёр паглядзеў на Напалеона, каб ведаць, што яму рабiць: раздушыць сабаку насмерць цi адпусцiць. Напалеон, як здалося, змянiўся з твару i рэзка загадаў Баксёру адпусцiць сабаку, на што той падняў капыт, i сабака, скалечаны, пабег прэч, жалосна скуголячы.
      У хуткiм часе сумятня сцiхла. Чатыры свiннi чакалi, дрыжучы, усiм сваiм выглядам прызнаючы сваю вiну. Напалеон запрапанаваў iм павiнiцца ў сваiх злачынствах. Гэта былi тыя самыя чатыры парсюкi, якiя пратэставалi, калi Напалеон адмянiў нядзельныя Сходы. Без лiшняй прынукi яны прызналiся, што трымалi сакрэтную сувязь з Сняжком ад самага часу яго выгнання, што супрацоўнiчалi з iм у справе разбурэння ветрака i што ўвайшлi ў пагадненне з iм з мэтаю перадаць Ферму Жывёлаў мiстэру Фрэдэрыку. Яны дадалi, што Сняжок патаемна прызнаўся iм, што ён доўгiя гады быў сакрэтным агентам Джоўнза. Калi яны скончылi сваю споведзь, сабакi тут жа на месцы разарвалi iм глоткi, i Напалеон страшным голасам запытаўся, цi хто яшчэ не хоча ў чым-небудзь прызнацца.
      Тры курыцы, што верхаводзiлi няўдалым яечным бунтам, выйшлi наперад i засведчылi, што Сняжок з'явiўся iм у сне i намовiў iх не слухацца Напалеонавых загадаў. Яны таксама былi забiтыя на месцы. Тады выйшла гуска i прызналася, што схавала шэсць пшанiчных каласкоў пад час леташняга жнiва i з'ела iх уначы. Тады адна авечка прызналася, што набруiла ў ставок з пiтной вадою - яна сказала, што яе на гэта падбiў Сняжок, - а яшчэ дзве авечкi павiнiлiся ў тым, што загубiлi старога барана, вельмi адданага прыхiльнiка Напалеона, тым, што ганялi яго, хворага на кашаль, вакол вогнiшча, пакуль ён не памёр. Усе яны былi забiтыя на месцы. I так чарада прызнанняў i пакаранняў працягвалася, пакуль каля ног Напалеона не ляжала ўжо цэлая гара мёртвых целаў i паветра не напоўнiлася смуродам крывi, невядомым на ферме з часоў выгнання Джоўнза.
      Калi ўсё было скончана, ацалелыя жывёлы, апроч свiнняў i сабакаў, бязладным гуртом пацягнулiся прэч. Яны былi ўзрушаныя i няшчасныя. Яны не ведалi, што болей уразiла iх - здрада жывёлаў, якiя ўступiлi ў хаўрус з Сняжком, або крывавая адплата, сведкамi якое яны толькi што былi. Даўнейшымi часамi бывалi на ферме i не менш жахлiвыя сцэны крывавае бойнi, але ўсiм iм здавалася, што ўсё было значна страшней цяпер, калi гэта адбывалася памiж iмi. З таго часу, як Джоўнз пакiнуў ферму, i да гэтага дня нiводная жывёла нiколi не забiла iншае жывёлы. Не быў забiты нават нiводзiн пацук. Яны пакiравалiся да ўзгорка, на якiм стаяў недабудаваны вятрак, i, не згаворваючыся, леглi на зямлю, скупiўшыся, каб сагрэцца, - Канюшынка, Мюрыэль, Бэнджамiн, каровы, авечкi i цэлая чарада гусей i курэй - усе, апроч ката, якi раптоўна знiк якраз перад тым, як Напалеон загадаў жывёлам сабрацца. Нейкi час усе маўчалi. Адзiн Баксёр застаўся стаяць. Ён нервова круцiўся, абмахваючы даўгiм хвастом бакi, i час ад часу здзiўлена iржаў. Нарэшце ён сказаў:
      - Я нiчога не разумею. Я нiколi не паверыў бы, што такое можа здарыцца на нашай ферме. Вiдаць, мы самi ў нечым вiнаватыя. Выйсце, на маю думку, у тым, што трэба працаваць яшчэ старанней. Цяпер я буду ўставаць ранiцай на цэлую гадзiну раней.
      I ён няўклюдна патрухаў да кар'ера. Дабраўшыся туды, сабраў адну за адной дзве ношы камення, зацягнуў iх да ветрака i толькi тады пайшоў спаць.
      Жывёлы скупiлiся вакол Канюшынкi i маўчалi. З пагорка, на якiм яны ляжалi, адкрываўся шырокi спазор на ваколiцы. Яны маглi бачыць большую частку Фермы Жывёлаў - даўгi выган, што цягнуўся да гасцiнца, сенажаць, гаёк, вадапой, узараныя палi, дзе ўжо зазелянела рунь, i чырвоныя дахi гаспадарчых будынкаў з дымам, што вiўся з комiнаў. Быў ясны вясновы вечар. Трава i жываплоты залацiлiся пад косымi промнямi сонца. Нiколi раней ферма - а яны са здзiўленнем успомнiлi, што гэта была iх ферма, кожны лапiк яе быў iхняю ўласнасцю - не здавалася такою ўтульнай i выгоднай. Канюшынка паглядзела на схiл пагорка, i вочы яе напоўнiлiся слязьмi. Калi б яна магла выказаць свае думкi, яна сказала б, што не да гэтага яны iмкнулiся, калi бралiся за справу вызвалення ад прыгнёту людзей. Гэты тэрор i забойствы былi зусiм не тым, пра што яны так марылi ў тую ноч, калi стары Маёр упершыню абудзiў iх на паўстанне. Калi яна раней мела нейкi вобраз будучынi, дык гэта было грамадства без голаду i бiзуна, дзе ўсе роўныя, кожны працуе паводле здольнасцяў, дужы баронiць слабога, як яна баранiла вывадак качанят, захiнуўшы iх пярэдняю нагой, у памятную ноч Маёравай прамовы. А замест усяго гэтага - i яна не ведала чаму - яны дажылi да часоў, калi нiхто не можа сказаць таго, што думае, калi паўсюль сноўдаюць лютыя рыклiвыя сабакi i калi ты мусiш глядзець, як тваiх таварышаў разрываюць на шматкi пасля таго, як яны прызналiся ў страшных злачынствах. У яе ў галаве не было i думкi пра бунт цi непаслушэнства. Яна ведала, што нават гэтак было лепей, чым за часы Джоўнза, i што найперш трэба было зрабiць усё, каб не вярнулiся чалавечыя iстоты. Што б нi здарылася, яна застанецца вернай, будзе цяжка працаваць, выконваць усе загады, што ёй будуць давацца, i пагаджацца з кiраўнiчаю роляю Напалеона. I ўсё ж гэта было не тое, на што яна i ўсе iншыя жывёлы спадзявалiся i дзеля чаго аддавалi ўсе свае сiлы. Не дзеля таго яны будавалi вятрак i падстаўлялiся пад Джоўнзавы кулi. Гэтак яна думала, хоць ёй не ставала словаў, каб выказаць свае думкi.
      Нарэшце, адчуўшы, што гэта можа замянiць тыя словы, якiх яна нiяк не можа знайсцi, яна пачала спяваць "Звяры Брытанii". Iншыя жывёлы, што сядзелi вакол яе, падхапiлi спеў, i яны праспявалi яе тры разы - вельмi суладна, але павольна i жалобна, так, як нiколi раней не спявалi.
      Не паспелi яны скончыць, як Вiскун, у атачэннi двух сабакаў, падышоў да iх з выглядам, нiбы мае сказаць нешта важнае. Ён абвясцiў, што адмысловым дэкрэтам таварыша Напалеона "Звяры Брытанii" адмененыя. З гэтага часу спяваць iх забаронена.
      Жывёлы былi агаломшаныя.
      - Чаму? - закрычала Мюрыэль.
      - Яна больш не патрэбная, таварыш, - сурова адказаў Вiскун. - "Звяры Брытанii" былi песняю Паўстання. Але Паўстанне ўжо завяршылася. Пакаранне здраднiкаў сёння па абедзе было апошняй дзеяй. Цяпер i знешнiя i ўнутраныя ворагi разбiтыя. У "Звярах Брытанii" мы выказвалi свае мары аб лепшым грамадстве ў будучынi. Але такое грамадства ўжо ўсталявалася. Ясна, што гэтая песня болей не мае нiякага сэнсу.
      Хоць i спалоханыя, некаторыя жывёлы ўсё ж маглi б запратэставаць, але ў гэты момант авечкi завялi сваё звычайнае "Чатыры нагi добра, дзве нагi дрэнна", што цягнулася некалькi хвiлiн i паклала канец спрэчцы. Такiм чынам, "Звяры Брытанii" болей не спявалi. Замест iх паэт Малятка склаў другую песню, якая пачыналася так:
      О Ферма Жывёлаў! Родная гаспода!
      Нiколi табе не ўчыню я шкоды!
      i цяпер яе спявалi кожную нядзелю ранiцай пасля падняцця сцяга. Але жывёлам здавалася, што нi мелодыя, нi словы яе нiяк не маглi зраўняцца з "Звярамi Брытанii".
      VIII
      Праз некалькi дзён, калi страх, спрычынены забойствам, суняўся, нехта з жывёлаў прыгадаў (цi яму гэта толькi падалося), што Шостая Запаведзь казала: "Нiводная жывёла не павiнна забiваць iншых жывёлаў". I хоць нiкому i ў галаву не прыйшло згадаць пра гэта ў прысутнасцi свiнняў або сабакаў, усё ж адчувалася, што нядаўнiя забойствы неяк не адпавядаюць гэтай запаведзi. Канюшынка папрасiла Бэнджамiна прачытаць ёй Шостую Запаведзь, i калi Бэнджамiн, як звычайна, сказаў, што ён адмаўляецца мяшацца ў гэткiя справы, яна схадзiла па Мюрыэль. Мюрыэль прачытала ёй Запаведзь. У ёй гаварылася: "Нiводная жывёла не павiнна забiваць iншых жывёлаў без прычыны". Неяк так здарылася, што два апошнiя словы выпалi з памяцi жывёлаў. Але цяпер яны пабачылi, што Запаведзь не была парушаная, бо, бясспрэчна, была вельмi важкая прычына, каб забiць здраднiкаў, якiя схаўрусавалiся з Сняжком.
      Увесь гэты год жывёлы працавалi яшчэ старанней, чым летась. Адбудаваць вятрак са сценамi ўдвая таўсцейшымi i скончыць пабудову да прызначанай даты, а пры гэтым выканаць i звычайную працу на ферме - усё гэта вымагала неверагодных высiлкаў. Часам жывёлам здавалася, што яны працуюць болей, а ядуць не лепей, чым за часы Джоўнза. Кожнае нядзелi ўранку Вiскун браў доўгi сувой паперы i чытаў iм спiсы лiчбаў, якiя сведчылi, што вытворчасць усiх вiдаў харчовай прадукцыi ўзрасла на дзвесце, трыста, часам нават i на пяцьсот працэнтаў. У жывёлаў не было нiякiх падставаў яму не верыць, асаблiва таму, што яны ўжо добра i не памяталi, у якiх умовах яны жылi да Паўстання. I ўсё ж былi днi, калi iм здавалася, што раней было менш лiчбаў i болей ежы.
      Усе загады цяпер абвяшчалiся праз Вiскуна або яшчэ каго з свiнняў. Сам Напалеон паказваўся на свет не часцей чым раз на два тыднi. Калi ён з'яўляўся, пры iм быў не толькi сабачы почт, але i чорны певень, якi быў нiбы за трубача i крычаў гучнае "кукарэку!" кожны раз перад тым, як Напалеон збiраўся нешта сказаць. Казалi, што нават у сядзiбе Напалеон жыў у асобных ад усiх апартаментах. Харчаваўся ён асобна, над iм чуйнавалi два сабакi, i еў ён заўсёды з абеднага сервiзу "Краўн Дарбi", якi раней стаяў у шкляной шафе ў гасцёўнi. Было таксама абвешчана, што стрэльба будзе страляць штогод у дзень нараджэння Напалеона, гэтаксама як i ў дзве iншыя гадавiны.
      Пра Напалеона цяпер нiколi не казалi проста "Напалеон". Афiцыйна яго цяпер заўсёды называлi толькi "наш Правадыр таварыш Напалеон", i свiннi любiлi прыдумваць для яго розныя тытулы, накшталт: Бацька Ўсiх Жывёлаў, Пострах Чалавецтва, Ахоўнiк Авечага Статка, Сябра Качанятаў i падобнае. У сваiх прамовах Вiскун, залiваючыся слязьмi замiлавання, гаварыў пра Напалеонаву мудрасць, пра дабрыню ягонага сэрца i пра глыбокую любоў да жывёлаў ва ўсiм свеце, асаблiва ж да няшчасных жывёлаў, якiя жылi ў няведаннi i рабстве на iншых фермах. Сталася звычкай услаўляць Напалеона за кожнае дасягненне i за кожную ўдачу. Часта можна было пачуць, як адна курыца кажа другой: "Пад кiраўнiцтвам нашага Правадыра таварыша Напалеона я знесла пяць яек за шэсць дзён"; або як дзве каровы на вадапоi радасна ўсклiкалi: "Дзякуючы кiраўнiчай ролi таварыша Напалеона сёння такая смачная вада!" Агульныя пачуццi на ферме былi добра выказаныя ў паэме, складзенай Маляткам, якая называлася "Таварыш Напалеон" i гучала так:
      О сябар сiротам!
      Крынiца цяпла i пяшчоты!
      Памыйнi ўладар! Нi пакуты, нi голад, нi скон
      Мне душу не азмрочаць,
      Бо заўжды твае мудрыя вочы
      Мне, як сонца з нябёсаў, зiхочуць,
      Таварыш Напалеон!
      Ты - дарыльшчык усёй той надобы,
      Што падданым тваiм даспадобы:
      Набiты трыбух i сухая падсцiлка на сон;
      У хляве, як у раю,
      Спiць спакойна худоба любая,
      Бо нядрэмных вачэй не змыкае
      Таварыш Напалеон!
      Каб я меў парсючка-немаўляцi,
      Гадаваў бы яго быццам мацi
      I, пакуль яшчэ не распаўнеў, як качулка, ён,
      Я яго навучаў бы старанна
      Табе ў вочы глядзець закахана
      I страчаць цябе вiскам адданым:
      "Таварыш Напалеон!"
      Напалеон ухвалiў гэтую паэму i загадаў напiсаць яе на сцяне вялiкага гумна, супрацьлеглай той, дзе былi Сем Запаведзяў. Над паэмай быў партрэт Напалеона ў профiль, выкананы Вiскуном белаю фарбай.
      Тым часам, пры дапамозе Ўiмпэра, Напалеон уступiў у складаныя перамовы з Фрэдэрыкам i Пiлкiнгтанам. Штабель драўнiны быў усё яшчэ не прададзены. З гэтых дваiх Фрэдэрык болей iмкнуўся завалодаць ёю, але не хацеў саступаць у цане. Адначасова зноў папаўзлi чуткi, што Фрэдэрык з сваiмi людзьмi збiраецца напасцi на Ферму Жывёлаў i разбурыць вятрак, будаванне якога абудзiла ў iм лютую зайздрасць. Сняжок, як казалi, усё яшчэ хаваўся на Ферме Пiнчфiлд. Неяк у сярэдзiне лета жывёлаў вельмi ўзрушыла прызнанне трох курэй, што яны, падбухтораныя Сняжком, змовiлiся забiць Напалеона. Курэй неадкладна пакаралi смерцю, i былi прынятыя дадатковыя захады, каб ахаваць Напалеонава жыццё. Чатыры сабакi вартавалi яго ложак уначы, стоячы па адным з кожнага боку, а на маладога парсючка Жмурка быў ускладзены абавязак каштаваць усе стравы Напалеона, перш чым ён будзе iх есцi, каб праверыць, цi яны не атручаныя.
      Прыблiзна ў той самы час было абвешчана, што Напалеон дамовiўся прадаць драўнiну мiстэру Пiлкiнгтану; ён таксама збiраўся заключыць сталае пагадненне на абмен некаторымi прадуктамi памiж Фермай Жывёлаў i Фоксвудам. Дачыненнi памiж Напалеонам i Пiлкiнгтанам, хоць яны i падтрымлiвалiся толькi праз Уiмпэра, былi цяпер амаль сяброўскiя. Жывёлы не давяралi Пiлкiнгтану як прадстаўнiку чалавечага роду, але аддавалi яму перавагу перад Фрэдэрыкам, якога яны баялiся i ненавiдзелi. З наблiжэннем восенi, калi вятрак быў ужо амаль пабудаваны, чуткi пра пагрозу здрадлiвага нападу зрабiлiся часцейшыя. Казалi, што Фрэдэрык меўся сабраць супраць iх дваццаць чалавек, узброеных стрэльбамi, i ўжо падкупiў суд i палiцыю, дамовiўшыся, што яны не будуць умешвацца, калi ён захопiць права на валоданне Фермаю Жывёлаў. Апроч таго, з Пiнчфiлда даходзiлi жахлiвыя весткi пра зверствы, якiя Фрэдэрык учыняў над сваiмi жывёламi. Ён засек да смерцi старога каня, марыў голадам кароў, забiў сабаку, кiнуўшы яго ў печку, а вечарамi забаўляўся тым, што прымушаў пеўняў бiцца, прывязаўшы iм да шпораў вострыя лёзы. У жывёлаў кроў кiпела ад гневу, калi яны чулi, што iх таварышы церпяць такiя здзекi, i часам яны патрабавалi, каб iм дазволiлi выйсцi самiм i напасцi на ферму Пiнчфiлд, выгнаць адтуль людзей i вызвалiць жывёлаў. Але Вiскун параiў iм устрымацца ад неразважлiвых дзеянняў i даверыцца стратэгii таварыша Напалеона.
      Тым не меней нянавiсць да Фрэдэрыка расла. Аднойчы ў нядзелю ранiцай Напалеон выступiў у гумне i растлумачыў, што ён нiколi не меў намеру прадаць штабель драўнiны Фрэдэрыку; ён сказаў, што мець справу з такiм нягоднiкам было б абразаю ягонай годнасцi. Галубам, якiх усё яшчэ высылалi, каб разносiць весткi пра Паўстанне, было забаронена садзiцца ў Фоксвудзе, iм таксама было загадана адкiнуць iх ранейшы лозунг "Смерць чалавецтву" i замянiць яго на "Смерць Фрэдэрыку". Напрыканцы лета было выкрыта яшчэ адно Сняжкова злачынства. У збажыне было поўна пустазелля, i высветлiлася, што пад час аднаго з сваiх начных набегаў Сняжок перамяшаў насенне збожжа i пустазелля. Гусак, якi быў уцягнуты ў гэтую змову, прызнаўся Вiскуну ў сваiм злачынстве i тут жа скончыў жыццё самагубствам, праглынуўшы некалькi смяротна атрутных ягад лiснiку. Жывёлы цяпер таксама даведалiся, што Сняжок нiколi - як шмат хто з iх дагэтуль думаў - не быў узнагароджаны медалём "Жывёла-Герой" першага класа. Гэта была проста прыдумка, якую пашыраў сам Сняжок нейкi час пасля Бiтвы пры Хляве. А на самай справе яго не толькi не ўзнагародзiлi, але яшчэ i асудзiлi за баязлiўства ў бiтве. I зноў сяму-таму з жывёлаў было дзiўна гэта пачуць, але Вiскун хутка здолеў iх пераканаць, што памяць iх ашукала.
      Увосень, цаною неверагодна цяжкiх намаганняў - бо амаль адначасова трэба было збiраць ураджай - будаўнiцтва ветрака было закончана. Заставалася яшчэ паставiць абсталяванне, i Ўiмпэр вёў перамовы наконт яго закупкi, але сам будынак ужо стаяў. Насуперак усiм цяжкасцям, нягледзячы на недасведчанасць, на недасканалыя прылады працы, на няшчасцi i нягоды i на здраду Сняжка, працу скончылi дакладна ў прызначаны дзень! Змучаныя, але гордыя жывёлы хадзiлi вакол свайго шэдэўра, якi здаваўся iм яшчэ прыгажэйшым, чым той, што яны збудавалi першы раз. Тым болей што сцены цяпер былi ўдвая таўсцейшыя. Нiякi выбух iм цяпер не страшны! I калi яны падумалi, колькi паклалi працы i пакутаў, колькi сцярпелi нягодаў i якiя велiзарныя перамены настануць у iх жыццi, калi пачнуць круцiцца крылы i запрацуюць генератары, - калi яны падумалi пра ўсё гэта, стома пакiнула iх, i яны пачалi скакаць вакол ветрака i крычаць ад радасцi. Сам Напалеон, з неадлучнымi сабакамi i пеўнем, выйшаў агледзець завершаную працу; ён асабiста павiншаваў жывёлаў з вялiкiм дасягненнем i абвясцiў, што вятрак будзе насiць назву Вятрак iмя Напалеона.
      Праз два днi жывёлаў склiкалi ў гумно на адмысловы сход. Iм аж мову заняло ад здзiўлення, калi Напалеон паведамiў, што прадаў штабель драўнiны Фрэдэрыку. На другi дзень Фрэдэрык меўся прыгнаць фурманкi i пачаць перавозку. Увесь час свайго ўяўнага сяброўства з Пiлкiнгтанам Напалеон быў у сакрэтным пагадненнi з Фрэдэрыкам.
      Усе дачыненнi з Фоксвудам спынiлiся, Пiлкiнгтану былi пасланыя абразлiвыя лiсты. Галубам было загадана пазбягаць ферму Пiнчфiлд i змянiць свой лозунг "Смерць Фрэдэрыку" на "Смерць Пiлкiнгтану". У той самы час Напалеон запэўнiў жывёлаў, што чуткi аб рыхтаваным нападзе на Ферму Жывёлаў былi цалкам фальшывыя i што апавяданнi пра Фрэдэрыкаву жорсткасць да сваiх жывёлаў моцна перабольшаныя. Усе гэтыя погаласкi паходзiлi, вiдаць, ад Сняжка i яго агентаў. Цяпер выявiлася, што Сняжок не хаваецца на ферме Пiнчфiлд i што ён там нiколi ў жыццi не быў, а жыў ён - як казалi, у поўнай раскошы - у Фоксвудзе i ўжо некалькi гадоў быў наёмнiкам Пiлкiнгтана.
      Свiннi былi ў захапленнi ад Напалеонавай хiтрасцi. Прыкiнуўшыся, што сябруе з Пiлкiнгтанам, ён змусiў Фрэдэрыка падвысiць плату на дванаццаць фунтаў. Але найвышэйшая якасць Напалеонавага розуму, казаў Вiскун, выявiлася ў тым, што ён не давяраў нiкому, нават Фрэдэрыку. Фрэдэрык хацеў заплацiць за драўнiну нечым, што ён назваў чэкам, якi, кажуць, быў кавалкам паперкi з напiсаным абяцаннем заплацiць. Але Напалеон не такi дурны. Ён запатрабаваў заплацiць сапраўднымi пяцiфунтавымi банкнотамi, якiя павiнны быць перададзеныя, перш чым драўнiна будзе перавезеная. Фрэдэрык ужо заплацiў; i атрыманае сумы якраз хапала на тое, каб купiць абсталяванне да ветрака.
      Тым часам драўнiна спешна перавозiлася. Калi ўсё было скончана, у гумне склiкалi яшчэ адзiн адмысловы сход, каб агледзець Фрэдэрыкавы банкноты. Начапiўшы абедзве свае ўзнагароды, шчасна пасмiхаючыся, Напалеон ляжаў на саламяным подсцiле, а побач з iм, раўнютка складзеныя на парцалянавай талерцы з панскай кухнi, ляжалi грошы. Жывёла павольна праходзiла паўз iх, i кожны глядзеў, колькi хацеў. Баксёр нахiлiўся, каб панюхаць банкноты, i лёгкiя белыя паперкi задрыжалi i зашалахцелi пад яго ўздыхам.
      Праз тры днi ўзняўся страшэнны гармiдар. Спалатнелы Ўiмпэр прыехаў на ровары, кiнуў яго ў двары i пабег што меў сiлы да сядзiбы. Праз хвiлiну шалёны крык абурэння пачуўся з апартаментаў Напалеона. Як лясны пажар, разнеслася па ферме страшная навiна. Банкноты фальшывыя! Фрэдэрык атрымаў драўнiну за нiшто!
      Напалеон неадкладна склiкаў жывёлаў i страшным голасам абвясцiў смяротны прысуд Фрэдэрыку. Калi яго ўдасца злавiць, сказаў ён, Фрэдэрык будзе звараны жыўцом. У той самы час ён папярэдзiў, што пасля такой вялiкай здрады можна чакаць найгоршага. Фрэдэрык i яго людзi маглi распачаць свой даўно планаваны напад у любы момант. На ўсiх падыходах да фермы былi расстаўлены вартавыя. Да таго ж чатыры галубы былi пасланыя ў Фоксвуд з прымiрэнчым пасланнем, якое, як спадзявалiся, магло б аднавiць добрыя стасункi з Пiлкiнгтанам.
      Напад адбыўся якраз наступнай ранiцай. Жывёлы снедалi, калi назiральнiкi прыбеглi з весткай, што Фрэдэрык i яго памагатыя ўжо прайшлi праз вялiкую ўваходную браму. Даволi адважна жывёлы выправiлiся iм насустрач, але гэтым разам iм не ўдалася лёгкая перамога, як у Бiтве пры Хляве. На iх iшло пятнаццаць чалавек з паўтузiнам стрэльбаў, i яны пачалi страляць, калi падышлi на пяцьдзесят ярдаў. Жывёлы не маглi выстаяць перад жахлiвымi выбухамi стрэлаў i пякучымi шрацiнамi i, нягледзячы на спробы Напалеона i Баксёра стрымаць iх, неўзабаве адступiлi. Некаторыя з iх былi ўжо параненыя. Яны схавалiся ў гаспадарчых будынках i асцярожна выглядалi праз дзiркi i шчылiны. Увесь выган, разам з ветраком, быў цяпер у руках ворага. На хвiлiну здалося, што нават Напалеон разгубiўся. Ён моўчкi хадзiў сюды-туды, торгаючы раскручаным хвастом. З надзеяй i спадзяваннем усе паглядалi ў бок Фоксвуда. Калi б Пiлкiнгтан з сваiмi людзьмi дапамог iм, яны б яшчэ маглi перамагчы. Але ў гэтую хвiлiну вярнулiся чатыры галубы, высланыя напярэдаднi, i адзiн з iх перадаў шматок паперы ад Пiлкiнгтана. На iм было напiсана алоўкам: "Так вам i трэба".
      Тым часам Фрэдэрык i яго людзi спынiлiся каля ветрака. Жывёлы глядзелi на iх з трывогай. Двое людзей дасталi лом i кавальскi молат. Яны збiралiся разбурыць вятрак.
      - Гэта немагчыма! - закрычаў Напалеон. - Сцены занадта тоўстыя. Яны не разаб'юць iх i за тыдзень. Не падайце духам, таварышы!
      Але Бэнджамiн уважлiва прыглядаўся да кожнага руху людзей. Двое з молатам i ломам прабiвалi дзiрку каля падмурка ветрака. Бэнджамiн, амаль з задаволеным выглядам, павольна кiваў сваёй доўгай храпай.
      - Я так i думаў, - сказаў ён. - Хiба вы не бачыце, што яны робяць? Праз хвiлiну яны закладуць у тую дзiрку порах.
      Жывёлы напалохана чакалi. Яны не маглi рызыкнуць выйсцi з сваiх сховiшчаў. Праз некалькi хвiлiн яны ўбачылi, што людзi ўцякаюць ва ўсе бакi. Тады нешта аглушальна грымнула. Галубы рванулiся ў неба, а ўсе жывёлы, апроч Напалеона, пападалi на зямлю i схавалi галовы. Калi яны ўсталi, то ўбачылi вялiзны воблак чорнага дыму на тым месцы, дзе стаяў вятрак. Воблак паволi развеяўся ветрам. Ветрака болей не было!
      Калi жывёлы ўбачылi гэта, да iх вярнулася адвага. Страх i роспач, якiя яны адчувалi хвiлiну раней, цяпер патанулi ў раз'юшаным гневе, абуджаным гэтым подлым, ганебным учынкам. Пачуўся магутны заклiк да помсты, i, не чакаючы далейшых загадаў, яны ўсiм гуртам рынулiся наперад i пабеглi проста на ворага. Цяпер яны не зважалi на лiхiя шрацiны, якiя градам праляталi над iмi. Гэта была жорсткая, зацятая бiтва. Людзi стралялi няспынна, а калi жывёлы падбеглi ўсутыч, пачалi адбiвацца кiямi i каванымi ботамi. Адна карова, тры авечкi i дзве гускi былi забiтыя, i амаль усе астатнiя былi параненыя. Нават Напалеону, якi кiраваў аперацыяй з тылу, адсекла шрацiнаю кончык хваста. Але i людзi не абышлiся без ахвяраў. Траiм Баксёр прабiў галаву капытамi; аднаму карова прапарола рогам жывот; яшчэ аднаму Джэсi i Званочак ледзь не здзерлi штаны. I калi дзевяць сабакаў з асабiстай аховы Напалеона, якiм ён даручыў абысцi за жываплотам з тылу, раптам выскачылi на людзей з флангу, раз'юшана брэшучы, iх ахапiла панiка. Яны ўбачылi, што iм пагражае акружэнне. Фрэдэрык крыкнуў сваiм людзям уцякаць, пакуль дарога адкрытая, i праз хвiлiну баязлiвы супрацiўнiк уцякаў, ратуючы жыццё. Жывёлы гналi iх да самага канца поля i яшчэ добра надавалi iм у спiну, калi тыя прабiвалiся праз калючы жываплот.
      Яны перамаглi, але былi змучаныя i скрываўленыя. Павольна пакульгалi яны да фермы. Пабачыўшы сваiх палеглых таварышаў, распластаных у траве, некаторыя не маглi стрымаць слёз. I на хвiлiнку яны прыпынiлiся ў жалобным маўчаннi на месцы, дзе некалi стаяў вятрак. Так, яго болей не было; ад усёй iхняй працы не засталося амаль нiякага следу! Нават падмурак быў часткова разбураны. I цяпер, каб адбудаваць, ужо нельга выкарыстаць, як раней, разваленыя камянi. Камянi таксама знiклi. Сiла выбуху раскiдала iх навокал на сотнi ярдаў. Ветрака быццам зусiм i не было.
      Калi яны падышлi да фермы, Вiскун, якi з невядомых прычын не ўдзельнiчаў у бiтве, падскочыў да iх, круцячы хвастом i радасна ўсмiхаючыся. I жывёлы пачулi, як недзе каля гаспадарчых пабудоў урачыста грымнуў стрэл.
      - Чаму там страляюць? - спытаўся Баксёр.
      - Каб адсвяткаваць перамогу! - закрычаў Вiскун.
      - Якую перамогу? - здзiвiўся Баксёр. З яго каленяў цякла кроў, ён згубiў падкову i разбiў капыт, а ў задняй назе ў яго сядзела каля тузiна шрацiнак.
      - Якую перамогу, таварыш? Хiба мы не прагналi ворага з нашай зямлi свяшчэннай зямлi Фермы Жывёлаў?
      - Але яны разбурылi вятрак. А мы працавалi над iм два гады!
      - Ну дык што? Мы пабудуем другi. Калi захочам, дык пабудуем хоць шэсць ветракоў. Вы, таварышы, яшчэ не ацанiлi таго, што мы зрабiлi. Вораг займаў гэтую вось зямлю, на якой мы стаiм. А цяпер - дзякуючы мудраму кiраўнiцтву таварыша Напалеона - мы адваявалi яе ўсю да апошняга кавалка!
      - Мы адваявалi тое, што мелi раней, - сказаў Баксёр.
      - У гэтым наша перамога, - сказаў Вiскун.
      Яны паклыпалi на двор. Шрацiны пад скурай у Баксёравай назе прычынялi страшны боль. Ён бачыў перад сабой цяжкую працу на адбудове ветрака ад самага падмурка i ў думках ужо падрыхтаваўся да яе. Але ўпершыню яму прыйшло ў галаву, што яму ўжо адзiнаццаць гадоў i што сiла ў яго не тая, што была некалi.
      Але калi жывёлы пабачылi,як лунае зялёны сцяг, i зноў пачулi стрэлы усяго стрэлiлi сем разоў - ды прамову Напалеона, у якой ён павiншаваў iх i падзякаваў за мужнасць, дык iм урэшце i сапраўды здалося, што яны выйгралi вялiкую бiтву. Жывёлам, палеглым у баi, было зладжана ўрачыстае пахаванне. Баксёр i Канюшынка цягнулi калёсы, што былi за катафалк, i сам Напалеон ступаў на чале шэсця. Цэлыя два днi былi дадзеныя на святкаванне. Было шмат песняў, прамоў, стрэльбаў са стрэльбы, i кожнай жывёлiне выдалi па яблыку ў якасцi падарунка, кожнай птушцы - па дзве унцыi збожжа i кожнаму сабаку па тры сухары. Было абвешчана, што гэтая бiтва будзе называцца Бiтвай пры Ветраку i што Напалеон заснаваў новую ўзнагароду - Ордэн Зялёнага Сцяга, якiм ён узнагародзiў самога сябе. У агульнай радасцi няўдалая справа з банкнотамi зусiм забылася.
      Праз колькi дзён свiннi натрапiлi на скрынку з вiскi ў сядзiбным склепе. Раней, калi засялiлiся ў сядзiбу, яе проста не заўважылi. Уначы з сядзiбы даносiлiся гучныя спевы, у якiх сярод iншага, усiм на здзiўленне, можна было пазнаць "Звяры Брытанii". Каля паловы дзесятай можна было выразна ўбачыць, як Напалеон выйшаў праз заднiя дзверы ў старым капелюшы мiстэра Джоўнза, прабег наўзгалоп па двары i знiк у доме. А ранiцай над сядзiбай панавала глыбокая цiшыня. Не паказвалася нiводная свiння. Толькi каля дзевятай гадзiны з сядзiбы выйшаў Вiскун, ступаючы павольна i няўпэўнена, паглядаючы тупа перад сабою, млява звесiўшы хвост. З усяго выгляду было вiдаць, што ён сур'ёзна хворы. Ён склiкаў усiх жывёл i сказаў, што мусiць паведамiць iм страшную навiну. Таварыш Напалеон памiрае!
      Узняўся несуцешны лямант. Пад дзвярыма ў сядзiбу была накладзена салома, i жывёлы хадзiлi на дыбачках. Са слязьмi ў вачах яны пыталiся адно ў аднаго, што яны будуць рабiць, калi iхнi Правадыр пакiне iх. Разышлася чутка, што Сняжок урэшце схiтрыўся падкласцi атруту ў ежу Напалеону. Каля адзiнаццатай гадзiны Вiскун выйшаў, каб зрабiць новае паведамленне. У якасцi свайго апошняга зямнога ўчынку таварыш Напалеон абвясцiў урачысты дэкрэт: ужыванне алкагольных напiткаў мусiць карацца смерцю.
      Надвячоркам, аднак, Напалеону зрабiлася крыху лепей, а ранiцай Вiскун мог паведамiць iм, што Правадыр ужо пайшоў на папраўку. Увечары гэтага дня Напалеон ужо зноў узяўся за працу, а назаўтра стала вядома, што ён даручыў Уiмпэру купiць у Ўiлiнгдоне пару кнiжак аб пiваварэннi i перагонцы спiрту. Праз тыдзень Напалеон выдаў загад: маленькi выган за садам, якi раней было вырашана пакiнуць як месца адпачынку жывёлам, што састарэлi i не маглi болей працаваць, цяпер мусiць быць узараны. Спачатку гаварылася, што зямля на гэтым выгане збяднела i вымагала перасеву; але неўзабаве стала вядома, што Напалеон збiраецца засеяць яго ячменем.
      Недзе тым самым часам адбылося дзiўнае здарэнне, якога нiхто як след не здолеў зразумець. Аднойчы каля паўночы ў двары нешта моцна грымнула i жывёлы выбеглi са стойлаў. Свяцiў месяц. Каля сцяны вялiкага гумна, дзе былi запiсаныя Сем Запаведзяў, ляжала разламаная напалам драбiна. Непрытомны Вiскун распластаўся побач, а недалёка ляжалi лiхтар, пэндзаль i перакуленае вядро з белай фарбай. Сабакi хуценька абабеглi вакол Вiскуна i завялi яго назад у сядзiбу, як толькi ён апрытомнеў i мог хадзiць. Нiхто з жывёлаў не мог даўмецца, што гэта ўсё магло значыць, апроч старога Бэнджамiна, якi пакiваў храпай з выглядам знаўцы i, здавалася, зразумеў, але нiчога не сказаў.
      Але праз некалькi дзён Мюрыэль, перачытваючы сама сабе Сем Запаведзяў, заўважыла, што сярод iх была яшчэ адна, якую жывёлы запомнiлi памылкова. Яны думалi, што ў Пятай Запаведзi напiсана: "Нiводная жывёла не павiнна пiць гарэлку", але там былi яшчэ два словы, пра якiя яны ўжо забылiся. У сапраўднасцi Запаведзь гучала: "Нiводная жывёла не павiнна пiць гарэлку звыш меры".
      IX
      Расшчэплены Баксёраў капыт загойваўся вельмi доўга. Адбудова ветрака пачалася праз дзень пасля таго, як скончылася святкаванне перамогi. Баксёр адмовiўся ўзяць нават адзiн выхадны дзень i лiчыў для сябе справай гонару не паказаць, што яму балiць. Вечарамi ён патаемна прызнаваўся Канюшынцы, што боль у капыце вельмi яго непакоiў. Канюшынка лячыла капыт прыпарамi з зёлак, якiя яна гатавала, папярэдне iх пражаваўшы, i разам з Бэнджамiнам прасiла Баксёра працаваць не так заўзята. "Лёгкiя ў каня трываюць не вечна", - казала яна яму. Але Баксёр не слухаў. У яго засталася, казаў ён, толькi адна сапраўдная мара пабачыць, як будзе працаваць вятрак, а тады ўжо можна i пайсцi на пенсiю.
      Напачатку, калi ўпершыню былi сфармуляваныя законы Фермы Жывёлаў, пенсiйны ўзрост быў вызначаны для коней i свiнняў дванаццаць, для кароў чатырнаццаць, для сабакаў дзевяць, для авечак сем i для курэй ды гусей пяць гадоў. Дамовiлiся i наконт добрай пенсii па старасцi. Пакуль што нiводная жывёлiна не выйшла на пенсiю, але апошнiм часам тэма гэтая пачала абмяркоўвацца ўсё часцей i часцей. Цяпер, калi маленькае поле за садам было пакiнута пад ячмень, хадзiлi чуткi, што кавалак вялiкага выгану будзе абнесены агароджай i аддадзены састарэлым жывёлам. Для коней, казалi, пенсiя складзе пяць фунтаў збожжа на дзень, а ўзiмку пятнаццаць фунтаў сена, а таксама адну морквiну цi, магчыма, яблык на святы. У канцы наступнага лета Баксёру спаўнялася дванаццаць гадоў.
      Тым часам жыццё было цяжкае. Зiма выдалася не цяплейшая за папярэднюю, а ежы было меней. Зноў зменшылi нормы харчоў усiм жывёлам, апроч свiнняў i сабакаў. Занадта строгая ўраўнiлаўка ў нормах, тлумачыў Вiскун, будзе пярэчыць прынцыпам Жывялiзму. У любым выпадку яму няцяжка было давесцi астатнiм жывёлам, што ў сапраўднасцi нiякай нястачы ежы няма, як бы гэта iм нi здавалася. А пакуль што палiчылi неабходным упарадкаваць нормы (Вiскун заўсёды гаварыў пра ўпарадкаванне, а не пра скарачэнне), але ў параўнаннi з часамi панавання Джоўнза паляпшэнне было вiдавочнае. Прачытаўшы iм вiсклiвым таропкiм голасам лiчбы, ён падрабязна растлумачыў i пераканаў iх, што цяпер яны мелi больш аўса, больш сена, больш рэпы, чым за часы Джоўнза, што працавалi яны цяпер меней, што пiтная вада цяпер лепшай якасцi, што яны жылi даўжэй, што смяротнасць сярод iх патомства паменшала, што цяпер у iх стойлах болей саломы i што iм цяпер меней назалялi мухi i аваднi.