- Баiцеся падпалiць тратуар? - няшчыра засмяяўся Бернар. А ў душы ён ужо дакараў сябе за тое, што надумаўся праводзiць Тэрэзу да Парыжа. Вядома, на другi дзень пасля вяселля Анны так i трэба было зрабiць: менш будзе плётак. Але галоўная прычына была ў тым, што на гэтым настойвала Тэрэза, i ён не змог ёй адмовiць. У гэтай жанчыны сапраўдны талент ствараць недарэчныя сiтуацыi. I пакуль яна пэўным чынам будзе звязана з яго жыццём, Бернару, вiдаць, давядзецца яшчэ не раз патураць яе бяздумным жаданням. Нават на такога сталага, ураўнаважанага чалавека, як ён, гэтая вар'ятка мае нейкi ўплыў. Вось i цяпер, калi прыйшоў час развiтвацца, ён не змог адагнаць ад сябе пачуцця смутку i журбы, i сам не паверыў у гэта... Цяжка было знайсцi чалавека, скупейшага на такiя сантыменты, чым Бернар. А ў адносiнах да Тэрэзы iх тым больш быць не магло. Як жа хацелася яму хутчэй вызвалiцца ад усяго гэтага!.. Толькi ў цягнiку ён нарэшце ўздыхне вольна. Сёння вечарам у Лангоне яго будзе чакаць аўтамабiль. Адразу за станцыяй пачынаецца сасновы лес... Ён паглядаў на профiль Тэрэзы, бачыў, як яе позiрк спыняўся на якiм-небудзь чалавеку на вулiцы i сачыў за iм, пакуль той зусiм не губляўся ў натоўпе.
      - Тэрэза... Я хацеў спытацца...
      Ён адвёў вочы, бо нiколi не мог вытрымаць позiрку гэтай жанчыны, i з ходу выпалiў:
      - Я хацеў бы ведаць... Чаму вы тады зрабiлi гэта? Таму што ненавiдзелi мяне? Я наводзiў на вас страх? Я брыдкi?..
      Ён аж здзiвiўся, пачуўшы свае ўласныя словы. А на душы стала пуста i прыкра. Тэрэза ўсмiхнулася, а потым з сур'ёзным выглядам падняла на яго вочы. Нарэшце! Вось калi Бернар задаў тое пытанне, з якога Тэрэза i пачала б, калi апынулася б на яго месцы. А можа, i не будзе дарэмнай тая сумная споведзь, што падрыхтавала Тэрэза па дарозе з суда ў Аржалузу? Можа, цяпер i настала хвiлiна, калi прыйдзе адплата за ўсе яе бяссонныя ночы, за цяжкi одум, за пакутлiвыя спробы разабрацца ў сабе i знайсцi вытокi свайго ўчынку?.. Вiдаць Тэрэза, сама таго не жадаючы, прымусiла-такi Бернара завагацца, засумнявацца, разгубiцца. I вось ён звяртаецца да яе, як чалавек, якому шмат што незразумела ў гэтай гiсторыi, i ён не ведае, што пра яе думаць. Цяпер ён не такi ўжо i прасцяк i не такi бязлiтасны. Тэрэза паблажлiва, амаль па-мацярынску паглядзела на гэтага новага для яе Бернара. А адказала з насмешкай:
      - А хiба вы не ведаеце, што прычына ўсяго - вашы лясы, спадчына? Я адна хацела валодаць усiм!
      Ён пацiснуў плячыма:
      - Калi я нават i лiчыў так раней, то цяпер я гэтаму не веру. Чаму вы гэта зрабiлi? Цяпер жа вы можаце мне сказаць?
      Яна глядзiць перад сабой: там, па брудным тратуары, спяшаюцца прахожыя. Яшчэ хвiлiна - i яна таксама ўвальецца ў гэты натоўп. I раптам, нiбы зара, перад Тэрэзай паўстае карцiна яе вяртання ў цiхi, спакойны куточак у ландах, вяртання да цiшынi Аржалузы, дзе ўсё жыццё пойдзе на роздум, на ўдасканаленне сваёй душы, на пошукi Бога... Мараканец, якi гандляваў маленькiмi дыванамi i шклянымi пацеркамi, прыняў яе ўсмешку ў свой адрас i падышоў са сваiм таварам. Але яна, не заўважаючы гандляра, сказала з iронiяй у голасе:
      - Толькi што я збiралася адказаць вам: "Я не ведаю, чаму так зрабiла", але цяпер, уявiце сабе, я, здаецца, ведаю гэта. Магчыма, я зрабiла гэта дзеля таго, каб убачыць у вашых вачах трывогу, сумненнi, разгубленасць - тое, што я ўжо цэлую хвiлiну бачу ў iх.
      Ён прабурчаў сярдзiтым тонам, якi нагадаў Тэрэзе iх вясельнае падарожжа:
      - Дасцiпнасць - ваш канёк... Нават i цяпер... А калi сур'ёзна?
      Яна перастала ўсмiхацца i замест таго, каб адказаць, спыталася:
      - А вы, Бернар, вы заўсёды ведаеце, чаму вы робiце так, а не iнакш?
      - Вядома... Ва ўсякiм разе мне так здаецца.
      - Мне так хацелася, каб нiчога, нiводная дробязь не засталася схаванай ад вас... Калi б вы толькi ведалi, якiя пакуты мне давялося перажыць, каб самой ва ўсiм разабрацца... I я дайшла да гэтых прычын, але варта было паспрабаваць перадаць iх словамi, як яны здалiся мне фальшывымi, iлжывымi...
      Бернар ужо трацiў цярпенне:
      - Але ж быў дзень, калi вы надумалiся... Калi вы зрабiлi першы крок?
      - Гэта было тады, калi быў вялiкi пажар каля Мано.
      Яны падсунулiся адно да аднаго блiжэй i загаварылi напаўголаса. У гэтым тлумным шматлюдным горадзе пад яснымi промнямi сонца i подыхам лёгкага ветрыку, што калыхаў чырвоныя шторы i прыносiў з сабою водар заморскага тытуню, Тэрэзе было нiякавата гаварыць пра той спякотны дзень, пра чорны дым, якi засланiў сонца i блакiт неба, пра ўедлiвы пах гару i пра сваё здранцвелае сэрца, дзе ўжо выспявала злачынства...
      - Вось як гэта было. Мы сядзелi ў сталовай. Як заўсёды, у гарачыя днi аканiцы былi зачыненыя i там было цемнавата. Вы гаварылi з Бальёнам, павярнуўшы да яго галаву, i забылiся палiчыць кроплi, што падалi ў шклянку...
      Тэрэза не глядзела на мужа, гаварыла i баялася толькi аднаго: не забыцца нiводнай дробязi. I раптам пачула, што ён смяецца. Яна зiрнула на яго: ён смяяўся сваiм звычайным дурным смехам, а потым прамовiў: "Ну, вы зусiм... За каго вы мяне лiчыце?" Ён не паверыў ёй (i сапраўды, хiба можна было паверыць у тое, што яна гаварыла?). Ён усё з'едлiва хiхiкаў, i яна пазнавала сапраўднага Бернара - самаўпэўненага, самазадаволенага, якi не дасць абвесцi сябе вакол пальца. Ён зноў стаў самiм сабою, i Тэрэза разгубiлася. Ён здзекаваўся:
      - Такiм чынам, думка пра забойства вас ахапiла нечакана, так сказаць, па волi божай?
      Як жа ён цяпер дакараў сябе, што надумаўся распытвацца пра ўсё гэта! Ён жа мог страцiць сваю прывiлею мучыць гэтую вар'ятку нямой пагардай! I яна ўжо ўзнiмае галаву, каб на яе чорт! I навошта ён паддаўся гэтаму раптоўнаму жаданню зразумець? Як быццам штосьцi зразумееш у гэтай вар'яткi. Але вось ляпнуў, не падумаўшы...
      - Паслухайце, Бернар, я зусiм не збiраюся пераконваць вас у маёй бязвiннасцi!
      I з нейкай утрапёнасцю яна ўзялася абвiнавачваць сябе: няхай яна рабiла гэта, як у сне, няхай! Але ж перад гэтым спатрэбiлiся месяцы, каб яна ўсiм сваiм сэрцам прыняла думку пра злачынства, песцiла i выношвала свой чорны намер. А калi першы крок быў ужо зроблены, з якой свядомай лютасцю, з якой неймавернай упартасцю, з якой лагiчнай паслядоўнасцю iшла яна да канчатковай мэты!
      - А жорсткай я адчувала сябе толькi ў тыя iмгненнi, калi мая рука марудзiла i дрыжала. Я злавалася на сябе, што вашы пакуты зацягнуцца. Трэба было iсцi да канца, i хутчэй! Я нiбы выконвала нейкi жудасны абавязак. Хутчэй за ўсё гэта i быў абавязак.
      Бернар перапынiў яе:
      - Гэта ўсё пустыя высокiя словы! Паспрабуйце нарэшце ясна сказаць, чаго вы хацелi? Паспрабуйце!
      - Чаго я хацела! О, лягчэй было б сказаць, чаго я не хацела. Я не хацела разыгрываць ролю шаноўнай дамы, не хацела быць падобнай да вашай мацi, не хацела слухацца вашых турэмных сямейных парадкаў, не хацела гаварыць збiтымi фразамi, адным словам, не хацела на кожным кроку забiваць у сабе тую Тэрэзу, якая... Вось бачыце, Бернар, хачу быць праўдзiвай, а словы чамусьцi гучаць так фальшыва!..
      - Гаварыце цiшэй, вунь той месьё, што сядзiць перад намi, ужо азiрнуўся.
      Цяпер Бернару хацелася толькi аднаго: хутчэй скончыць з усiм гэтым. Але ён добра ведаў гэтую маньячку: пакуль не нацешыцца сваiм дурным самааналiзам, не змоўкне. I Тэрэза таксама разумела, што гэты чалавек, якi на хвiлiну наблiзiўся да яе, ужо зноў стаў далёкiм i чужым. Тым не менш яна вырашыла дагаварыць, нават спрабавала прыцягальную сiлу сваёй непаўторнай усмешкi i надавала голасу нiзкае хрыплаватае адценне, якое яму гэтак раней падабалася.
      - Дык вось, Бернар, ёсць Тэрэза, якая па прывычцы тушыць акурак, каб не загарэўся верас; Тэрэза, якая любiла сама лiчыць свае сосны i даходы; Тэрэза, якая ганарылася, што выйшла замуж за аднаго з Дэскейру i заняла вартае яе месца ў адной з найбольш шаноўных сем'яў у ландах; Тэрэза, якая была задаволена, што добра ўладкавалася ў жыццi... На самай справе, такая Тэрэза ёсць, яна жывая, сапраўдная. Але ёсць яшчэ i другая Тэрэза - такая ж сапраўдная i жывая! I я не магла ахвяраваць ёю дзеля першай.
      - Якая "другая"?
      Яна не ведала, што адказаць... Ён паглядзеў на гадзiннiк. Яна сказала:
      - Час ад часу мне давядзецца прыязджаць да вас. Будуць справы i Мары паглядзець...
      - Якiя справы? Кiраваць гаспадаркай буду я сам. Не будзем вяртацца да гэтага. Мы ж пра ўсё дамовiлiся з вамi. Вы будзеце займаць сваё месца на ўсiх афiцыйных цырымонiях, на сямейных урачыстасцях, калi гонар нашага роду i iнтарэсы Мары будуць патрабаваць, каб нас з вамi бачылi разам. А ў такой вялiкай сям'i, як наша, будуць, дзякуй Богу, i вяселлi i пахаваннi... Вунь дзядзька Мартэн... я здзiўлюся, калi ён дацягне да восенi. Дык вось вам i нагода прыехаць i паглядзець Мары...
      Конны палiцэйскi паднёс да губ свiсток, i нiбы адкрылiся нябачныя шлюзы: цэлая армiя пешаходаў перасякала вулiцу. А потым на чорны асфальт хлынулi таксi. "Трэба было мне тады ўцячы ў ланды, як гэта зрабiў Дагэр. Iсцi сярод кволых чэзлых дрэўцаў, што растуць на той беднай зямлi... Iсцi i iсцi... Да поўнай знямогi... Не хапiла б, мусiць, мне адвагi ўтапiцца ў глыбокай лагуне, як той пастух з Аржалузы, якому нявестка не давала есцi. Але я змагла б легчы на пясок, заплюшчыць вочы... Праўда, вароны, мурашкi... Тыя чакаць не будуць..."
      Тэрэза глядзела на жывую чалавечую раку. Зараз яна кiнецца туды. I рака прыме яе i панясе па сваiх бясконцых перакатах... Цяпер ужо няма куды падзецца... Бернар дастаў гадзiннiк:
      - Без чвэрцi адзiнаццаць. Пара вяртацца ў атэль.
      - Вам не будзе горача ў дарозе?
      - Дзе там! Вечарам у машыне яшчэ i холадна можа быць.
      Тэрэза добра ведала тую дарогу, па якой сёння вечарам паедзе Бернар насустрач халоднаму ветру, якi данясе да яго пах балота, смалы, травы, мяты, туману... Яна глядзiць на Бернара з той усмешкай, якая некалi вымушала жыхароў ландаў гаварыць: "Прыгажуняй мадмуазэль Тэрэзу не назавеш, але яна - сама абаяльнасць!.."
      Бернар... Калi б ты мог сказаць: "Я дараваў табе. Паедзем дадому...", i яна ўстала б i пайшла за табой...
      Але Бернар, якi на момант i разгубiўся, i расхваляваўся, i дакараў сябе за гэта, - Бернар ужо быў у сваiм звычайным настроi i баяўся ўсiх новых спраў i слоў, што выходзяць за межы штодзённай патрэбы. Ён ужо сумаваў па "каляiне", у якую ён зможа ўвайсцi толькi сёння вечарам у Сэн-Клеры. Толькi там прыйдзе да яго душэўны спакой...
      - Я хачу апошнi раз папрасiць у вас прабачэння, Бернар.
      Тэрэза вымаўляе гэтыя словы залiшне ўрачыста i безнадзейна. Гэта была апошняя спроба аднавiць размову. Але Бернар пратэстуе:
      - Не варта больш пра гэта...
      - Вы будзеце адзiнокiм. Няхай сабе я буду тут, а ўсё ж нейкае месца ў вашым жыццi займаць буду... Лепш было б мне памерцi.
      Ён пацiснуў плячыма i амаль весела папрасiў "не бедаваць па iм".
      - У кожным пакаленнi Дэскейру быў свой стары халасцяк. На гэты раз iм суджана быць мне. Для такой ролi ў мяне ёсць усё неабходнае (вы ж не будзеце адмаўляць гэта?). Шкада толькi, што нарадзiлася дачка, а не сын: прападзе iмя. Але, калi б мы i жылi разам, мы не захацелi б мець другое дзiця... Так што ўсё ў парадку. Усё iдзе добра... Не трэба мяне праводзiць. Пасядзiце яшчэ тут.
      Ён знакам паклiкаў таксi i вярнуўся сказаць, што з афiцыянтам ён разлiчыўся.
      Доўга глядзела яна на Бернараў бакал, у якiм засталося крыху партвейну... Потым пачала разглядаць прахожых. Некаторыя, вiдаць, кагосьцi чакаючы, хадзiлi ўзад i ўперад. Адна жанчына двойчы азiрнулася, з усмешкай паглядзела на Тэрэзу (работнiца цi, можа, толькi апранута, як работнiца?). Быў час, калi зачынялiся на перапынак швейныя майстэрнi. Тэрэзе не хацелася iсцi з кавярнi. Тут было добра i ўтульна. Яна вырашыла сёння не шукаць Жана Азеведа i ўздыхнула з палёгкай, - ёй зусiм не хацелася бачыцца з iм: зноў гаварыць, тлумачыць, падбiраць словы, выразы... Яна ведала Жана, але тых людзей, да якiх iмкнулася яе душа, яна не ведала. Пра iх было вядома толькi тое, што яны захочуць паслухаць яе. I зноў словы...
      Больш Тэрэза не баялася адзiноты: яна ўжо адчувала, што варта толькi пачакаць, нерухома пасядзець, i вакол яе з'явiцца нейкi рух, нейкае хваляванне. Так, мусiць, спаўзалiся б да яе мурашкi, збягалiся б сабакi, калi б яе мёртвае цела назаўсёды засталося ў ландах. Яна прагаладалася. Устала з месца i ўбачыла ў люстэрку свой адбiтак: што ж, гэтай маладой даме вельмi пасуе дарожны касцюм. Але твар яшчэ быў схуднелы, змучаны, скуласты. I нос нейкi зусiм кароценькi. Тэрэзе падумалася: "Я жанчына без узросту..."
      Яна паснедала на вулiцы Руаяль (менавiта там яна снедала калiсьцi ў сваiх марах). У атэль вяртацца не хацелася. Ад паўбутэлькi добрага вiна па ўсiм целе разлiлася прыемная цеплыня. Яна папрасiла цыгарэты. Нейкi малады чалавек за суседнiм столiкам дастаў запальнiчку i паднёс ёй агонь. Яна ўсмiхнулася. I падумаць толькi, што гадзiну назад ёй хацелася паехаць разам з Бернарам. Трэсцiся вечарам па цёмнай калдобiстай лясной дарозе... А хiба так важна любiць толькi тую цi iншую мясцiну, сосны цi клёны, акiян цi раўнiну? Нiчога яе цяпер не цiкавiць, акрамя людзей, iстот з крывi i плоцi. "Мне дарагi не гэты каменны горад, не лекцыi, не музеi, а гэты ўзбуджаны лес, лес людзей, дзе нараджаюцца i бурляць такiя пачуццi, з якiмi не зраўняецца нiякая бура. Начныя стогны соснаў у Аржалузе краналi i трывожылi мяне толькi таму, што ў iх было нешта чалавечае".
      Тэрэза трохi выпiла i многа палiла. Яна свяцiлася шчаслiвай усмешкай. Старанна падмалявала вусны, выйшла на вулiцу i пайшла куды вочы глядзяць...