- Мама, ды што ж гэта такое?! Усе кажуць, што ён трохi любiць цябе. А Хюбэр, Жэнеўева! Няўжо, калi вы былi малыя, ён нi разу не гуляў з вамi, не песцiў вас?! Значыць, вы самi вiнаватыя. Не ўмелi ўзяць яго ласкай. Трэба было круцiцца каля яго, лашчыцца. Я ад яго чаго хочаш дамаглася б, ды толькi ён не можа глядзець на майго Фiлi...
      Хюбэр перапынiў сваю пляменнiцу:
      - Дорага нам абыдзецца нахабства твайго мужа.
      Пачуўся смех Фiлi. Я трохi нахiлiўся i ўбачыў, як полымя запальнiчкi на секунду асвяцiла яго круглы падбародак i тоўстыя губы.
      - Ну, хопiць! Выходзiць, што ён толькi мяне i чакаў, каб вас узненавiдзець.
      - Але ж раней ён нас не так ненавiдзеў.
      - А ўспомнiце вы, што расказвала бабуля. Як ён пашкадаваў сваю дачку, сваю маленькую Мары? Пляваць яму было на яе! На магiлку так нiколi i не схадзiў!..
      - Не, Фiлi, вы ўжо залiшне далёка зайшлi. Калi ён i любiў каго на свеце, то толькi Мары.
      Калi б Iза не сказала сваiм слабым, дрыготкiм голасам гэтых слоў, я не змог бы сябе стрымаць.
      Умяшалася Жэнеўева:
      - Ну, а каб Мары i засталася жыць, мы ўсё роўна нiчога ад гэтага не мелi б. Ён усё аддаваў бы ёй...
      - Ды сцiхнiце вы! Ён i яе ўзненавiдзеў бы, як усiх астатнiх. Гэта ж пачвара, а не чалавек!..
      Iза зноў спынiла Фiлi:
      - Прашу вас, не гаварыце так пра майго мужа, ды яшчэ пры мне i яго дзецях. Вы павiнны ставiцца да яго з павагай.
      - З павагай! З павагай!.. Вялiкая мне радасць параднiцца з такой сямейкай!..
      Жэнеўева суха адрэзала яму:
      - Вас нiхто не прымушаў i не цягнуў сюды.
      - А нашто ж тады было пускаць туман у вочы: "Ах, у нас грошы, у нас такiя надзеi..." Ну во, цяпер Янiна раве! Чаго ты? Што я такога сказаў?.. Ох, як жа ўсё гэта абрыдзела!
      Усе змоўклi. Чуваць было толькi, як усхлiпвае Янiна. Нехта (не змог я пазнаць голасу) сказаў: "Якая зорная ноч!"
      - Ужо позна, дзецi мае. Дзве гадзiны. Пара спаць.
      Хюбэр занепакоiўся: як можна разыходзiцца, калi нiчога так i не вырашылi. А цяпер - самы час дзейнiчаць. Яго падтрымаў Фiлi.
      - Ды ён не сёння-заўтра Богу душу аддасць, а тады ўжо нiчога не зробiш. Усё прадугледзеў, стары кракадзiл...
      - Пачакай, памаўчы, Фiлi. Паслухайце, дзецi мае, усё, што магла, я зрабiла.
      - Не, не ўсё, - запярэчыў Хюбэр.
      I ён штосьцi пачаў шаптаць. Што? Нiчога я не змог разабраць. Значыць, самае цiкавае, самае галоўнае застанецца для мяне таямнiцай... Нарэшце загаварыла Iза. Па яе голасе я зразумеў, што яна чымсьцi ўсхваляваная, перапалоханая:
      - Не, не! Я не магу, не хачу...
      - Справа не ў тым, мама, хочаш ты цi не хочаш. Нам трэба ратаваць нашу спадчыну - вось i ўсё.
      Зноў пачулiся неразборлiвыя шэпты. Iзноў голас Iзы:
      - Гэта вельмi жорстка, сынок.
      - Бабуля, няўжо вам захацелася стаць яго супольнiцай? Ён абкрадае нас, пазбаўляе спадчыны, а вы будзеце маўчаць?! Яму ж гэта якраз на руку!
      - Янiна, мiлая, як ты можаш!..
      Бедная Iза, колькi бяссонных начэй правяла яна над яе калыскай! Забрала яе да сябе ў пакой, таму што бацькi хацелi спаць спакойна, а нiякая нянька не згаджалася заставацца з гэтай плаксай...
      А Янiна рэзкiм нахабным тонам гаварыла (Ох i даў бы я ёй за такi тон!):
      - Мне цяжка гаварыць вам такое, бабуля, але гэта мой абавязак.
      Абавязак! Яе абавязак! Вось як яна заспявала, калi спалохалася, што яе можа кiнуць гэты гультай...
      Жэнеўева падтрымала сваю дачку:
      - Я так разумею: твая слабасць, мама, давядзе да таго, што ты будзеш з iм заадно.
      Iза цяжка ўздыхнула:
      - А можа, лепш было б напiсаць яму пiсьмо?
      - Ну што ты, мама! Якiя пiсьмы?! - забубнiў Хюбэр. - Гэтыя пiсьмы нас i загубяць! Спадзяюся, ты яшчэ не напiсала яму?
      Iза прызналася, што два цi тры разы пiсала мне.
      - Ну, а там хоць не было нiякiх пагроз, абраз?..
      Iза маўчала, баялася прызнацца. А я... я цiха смяяўся. Як каштоўную рэлiквiю я захоўваў яе тры пiсьмы: у двух яна лаяла мяне на чым свет стаiць, а трэцяе было амаль пяшчотнае. Такiм чынам, гэтага было дастаткова, каб прайграць працэс, калi б дзеткi праз сваю дурноту ўгаварылi яе падаць на мяне ў суд i патрабаваць скасавання шлюбу... Цяпер усе захвалявалiся, загаварылi, так бывае з сабакамi: адзiн гаўкне - i ўся зграя адразу залiваецца брэхам.
      - Бабуля, скажыце, - могуць быць у яго небяспечныя для нас пiсьмы?
      - Думаю, што не... Праўда, Буру, ну, гэты павераны з Сэн-Венсана, неяк аднойчы сказаў мне жаласлiвым тонам (хоць я не надта давяраю гэтаму прайдзiсвету i крывадушнiку): "Ах, мадам, i трэба ж было вам яму напiсаць! Гэта ж такая неасцярожнасць!.."
      - Дык усё-такi што ты там напiсала?
      - У адным пiсьме былi даволi рэзкiя папрокi, - гэта пасля смерцi Мары. Другi раз я напiсала яму ў дзевяцьсот дзевятым годзе. Тады ён, ведаеце, звязаўся з адной дамай... Гэта было вельмi сур'ёзна, i я была абавязана напiсаць.
      Хюбэр замармытаў:
      - Вунь яно што! Гэта ж вельмi важна. Ну, ну... Далей...
      Iза супакоiла ўсiх i сказала, што ў трэцiм пiсьме яна напiсала, што была залiшне рэзкай, зняла з мяне свае папрокi i прызнала сябе вiнаватай.
      - Ах, Божа! Ды тут сам чорт не разбярэцца! Трэба ж столькi глупства натварыць!
      - У такiм выпадку яму няма чаго баяцца разводу...
      - Але чаму ўжо ўсе вы так ўпэўнены, што ў яго адны чорныя задумы супраць вас?
      - Мама! Ты што?! Сляпы i той убачыў бы яго намеры! Усе свае фiнансавыя справы трымае ў сакрэце. А яго намёкi? А словы Буру, памятаеш: "Ох i паплачуць яны пасля смерцi старога!.. Будзе iм сюрпрызiк!.."
      Усе пачалi спрачацца так горача, нiбы Iзы там i не было. Моцна застагнаўшы, яна паднялася з крэсла. "Не трэба было мне з маiм рэўматызмам столькi быць на холадзе". Нiхто яе не пачуў, нiхто не адклiкнуўся. Да мяне данеслiся абыякавыя "Дабранач", якiя кiдалi ёй дзецi, не перапыняючы сваёй спрэчкi. I, вiдаць, ёй давялося самой падысцi да кожнага i развiтацца. Усiм было ўжо не да яе. Я паспяшаўся легчы ў пасцель. На лесвiцы пачулiся цяжкiя крокi. Яна падышла да маiх дзвярэй. Я добра чуў яе няроўнае шумнае дыханне. Адчынiлiся дзверы. Iза падышла да маёй пасцелi. Нахiлiлася i доўга-доўга ўглядалася ў мяне. Я ўжо думаў, вось-вось не вытрымаю i выдам сябе, што яшчэ не сплю. Потым яна выйшла i зачынiла за сабой дзверы. Калi пстрыкнуў замок i ў яе спальнi, я зноў вярнуўся на свой "назiральны пункт".
      Усе былi яшчэ на месцы. Але гаварылi цяпер напаўголаса, Многiх слоў мне не было чуваць.
      - Не пара ён ёй быў, - гаварыла Янiна. - Гэта таксама адыграла сваю ролю. Фiлi, дарагi, ты каш.яеш, накiнь палiто.
      - А зрэшты, не жонку ён ненавiдзiць больш за ўсiх, а нас. Проста ў галаве не ўмяшчаецца! У раманах i то такога не знойдзеш. Асуджаць маму мы, вядома, не можам, i ўсё ж такi яна занадта спакойна адносiцца да яго, - спрабавала падагульнiць Жэнеўева.
      I зноў голас Фiлi:
      - А ёй няма чаго турбавацца. Пасаг свой яна заўсёды можа сабе вярнуць. Бацькавы акцыi Суэцкага канала... Iм цяпер цаны няма!..
      - Ды iх прадалi даўно, тыя акцыi!..
      Гэта сказаў Альфрэд, муж Жэнеўевы (я адразу пазнаў яго заiклiвы басок). Да гэтага моманту Альфрэд не ўставiў нiводнага слова. Жэнеўева, як заўсёды, груба спынiла яго:
      - Ты што, з глузду з'ехаў?! Калi прадалi? Хто прадаў?..
      Альфрэд расказаў, што яшчэ ў канцы мая, калi ён аднойчы пасля абеду зайшоў у цешчын пакой, яна падпiсвала распараджэнне аб продажы акцый i сказала яму: "Цяпер самы зручны момант iх збыць, - вышэй курс ужо не падымецца..."
      - I ты маўчаў?! - завыла Жэнеўева. - Ну i тупiца!.. Гэта зноў-такi бацькава работа. Ён яе навучыў. Ён яе прымусiў... Пень ты! Дзе ж ты быў раней?!.
      - Я думаў, што яна i вам пра гэта сказала. Тым больш што па шлюбным кантракту ён не мае нiякага права на яе пасаг...
      - Дурань ты! Няўжо ты думаеш, што ён на гэтым не пагрэў рукi? Ды ўсё, што было звыш намiнальнага кошту, напэўна асела ў бацькавай кiшэнi!.. А ён маўчаў... Ён думаў... Божа, i за што ты мяне так пакараў, каб я пакутавала ўсё жыццё з гэтым асталопам?..
      Умяшалася Янiна - папрасiла гаварыць цiшэй, каб не пабудзiць яе малой дачкi. Некалькi хвiлiн гаварылi так цiха, што я нiчога не мог разабраць. I вось голас Хюбэра:
      - Я ўсё абдумваю той план, якi тут сёння вы прапанавалi. На маму надзеi нiякай няма, сама яна на такое нiколi не пойдзе. Трэба яе паступова падрыхтаваць, угаварыць...
      - Можа, яна зразумее, што гэта лепш, чым развод. Як-нiяк, развод у судзе гэта ўжо непрыемна. А потым жа трэба будзе скасоўваць шлюб i ў царкве. А на гэта яе адвагi можа не хапiць... Канешне, тое, што прапанаваў Фiлi, выглядае не вельмi прыгожа... Хаця што тут такога? Не мы ж будзем суддзямi. Ды i залежыць усё не ад нас. Наша задача толькi паставiць пытанне, ды так, каб дарогi назад яму не было. Усё вырашыцца на нашу карысць толькi тады, калi спецыялiсты палiчаць гэта неабходным.
      - А я вам гаварыла i яшчэ раз паўтараю, - амаль крычала Алiмпiя, - нiчога ў вас не выйдзе!..
      Мусiць, добра яе давялi, раз так раскрычалася. Яна ўсё даказвала, што чалавек я ўраўнаважаны, станоўчы, спакойны.
      - Я сама з iм часта згаджаюся, - дадала яна. - А што зробiш, калi праўда на яго баку. I яшчэ скажу я вам: з яго вяроўкi можна вiць, толькi падыход трэба. Я хутка яго прыручыла б, калi б вы мне не замiналi...
      Не пачуў я, што сказаў Фiлi, але, вiдаць, ён адпусцiў нейкi жарт, бо ўсе пачалi смяяцца з Алiмпii.
      Цяпер я чуў толькi абрыўкi размовы.
      - Пяць гадоў у судзе не выступае...
      - А што? Сэрца?..
      - Цяпер-то i сэрца. А кiнуў працу, калi яшчэ не вельмi хварэў. Хто з такiм ужывецца? Сварыўся штодня з калегамi, нiкому спакою не даваў. I сам-насам, i пры сведках - нiкога не саромеўся. Дарэчы, пра сведак я ўжо маю адпаведныя матэрыялы...
      Дарэмна я ўвесь замiраў i прыслухоўваўся: размова перайшла на шэпт.
      I раптам голас Алiмпii:
      - Вы што?! Адзiны чалавек у гэтым доме, з кiм можна пагаварыць пра кнiгi, пра жыццё, пра ўсё, што хочаш!.. I вы надумалiся...
      З адказу Фiлi я зразумеў толькi адно: "З глузду з'ехала".
      Тады Хюбэраў зяць - адзiны маўчун ва ўсёй гэтай кампанii - сказаў прыглушаным голасам:
      - Я папрашу вас, Фiлi, гаварыць больш ветлiва з маёй цешчай.
      - Ды супакойся ты! I пажартаваць нельга... Мы ж абодва з табой ахвяры ў гэтай справе...
      Хюбэраў зяць пачаў даказваць, што ён не лiчыць сябе ахвярай, бо ажанiўся па любвi з дачкой Алiмпii. I тады ўсе хорам загаманiлi: "I я па любвi!", "I я!", "Я таксама!" Жэнеўева з насмешкай сказала мужу:
      - Як? I ты?.. Ах ты мой дарагi! Ах ты мой Рамэо! Жанiўся са мной i ведаць не ведаў, якi ў майго бацькi кашалёк?!. Дык няхай твая хворая галоўка ўспомнiць нашы заручыны, цi не ты гэта мне шаптаў тады: "Ён не хоча гаварыць пра сваё багацце. Ну i няхай сабе. Мы i без яго ведаем, што яно велiзарнае..."
      Усе дружна зарагаталi. У гомане пачуўся голас Хюбэра. Я разабраў толькi апошнiя фразы:
      - Гэта пытанне справядлiвасцi, пытанне маралi, калi хочаце. Мы абараняем сваю спадчыну, мы абараняем свяшчэнныя правы нашай сям'i... Добра было б пасачыць цяпер за кожным яго крокам, але гэта нам не ўдасца. У гэтага чорта магутныя сувязi ў палiцыi, я ў гэтым не раз пераконваўся. Яго абавязкова папярэдзяць...
      А праз хвiлiну-другую да мяне данеслася:
      - Усе ведаюць пра яго рэзкасць, сквапнасць... У двух цi трох працэсах ён спатыкнуўся i вёў сябе не зусiм далiкатна. Але што датычыць яго кампетэнтнасцi, ураўнаважанасцi...
      - Ва ўсякiм разе нiхто не будзе адмаўляць, што яго адносiны да нас бесчалавечныя, жорсткiя. А хiба гэта нармальна?!
      - Ты думаеш, Янiна, - сказаў Альфрэд сваёй дачцэ, - што гэтага будзе дастаткова, каб паставiць дыягназ?
      Вось цяпер я ўсё зразумеў! I на душы ў мяне неяк адразу паспакайнела. Зноў да мяне вярталася цвёрдая, непахiсная ўпэўненасць: яны самi - пачвары, вылюдкi, а я - iх ахвяра. Пакуль тут была Iза, яна хоць трохi мяне баранiла i яны прыкусвалi сабе языкi. А цяпер я бачыў, як... Але пляваць мне на вашы планы! Дурныя шчаняты! Я вам пакажу!.. Бач, што задумалi: захацелi праз суд устанавiць нада мной апеку або справадзiць у вар'яцкi дом? Паспрабуйце толькi пальцам паварушыць, я хутка пастаўлю Хюбэра, вашага завадатара, на месца. Ён i не падазрае, што яго лёс у маiх руках. Ну а Фiлi... З iм зусiм проста. Пра яго я маю сякiя-такiя матэрыялы з дасье палiцыi... Я не збiраўся нiколi раней iх выкарыстоўваць, ды i цяпер наўрад цi дам iм ход. Дастаткова мне будзе толькi ашчэрыць зубы...
      Упершыню ў жыццi мне стала прыемна ад таго, што я не самы мярзотны чалавек. Вунь колькi iх! Яны тут, побач... У мяне няма жадання помсцiць iм. Я адпомшчу толькi тым, чаго яны так баяцца - пазбаўлю iх спадчыны...
      - Зорка ўпала! - крыкнуў Фiлi. - Не паспеў я нiчога загадаць...
      - А калi ты што паспяваў? - сказала Янiна.
      З непасрэднай дзiцячай весялосцю, якая ў яго яшчэ добра захавалася, Фiлi гаварыў:
      - Нiчога, цяпер як убачу - адразу закрычу: "Мiльёны!"
      - Дурны ты яшчэ, Фiлi!
      Усе ўсталi. Пачуўся скрып дзвярэй, стрыманы смех Янiны. Цяпер я цвёрда ведаў, што мне рабiць. Ужо два месяцы ў мяне не было прыступаў. Значыць, нiчога не перашкодзiць мне паехаць у Парыж. Я заўсёды ад'язджаў без папярэджання. Не хацелася толькi, каб гэты ад'езд быў падобны на ўцёкi. Да ранiцы я не спаў, абдумваў кожны крок сваiх будучых дзеянняў...
      ХIII
      Апоўднi я быў на нагах. Адчуваў сябе бадзёра i весела. Выклiкаў па тэлефоне Буру. Ён прыехаў пасля снедання. Амаль цэлую гадзiну мы шпацыравалi з iм пад лiпамi. Iза, Жэнеўева i Янiна здалёк сачылi за намi. Я радаваўся, што яны западозрылi нядобрае i ўстрывожылiся. Шкада толькi, што ўсе мужчыны паехалi ў Бардо. Пра Буру, гэтага маленькага старога чалавечка, Жэнеўева гаварыла: "Ого, гэты чорт за бацьку ў агонь i ваду..." А Буру ўсяго толькi мой раб. Я звязаў яго па руках i нагах. Трэба было бачыць, як ён прасiўся ў той дзень, каб я не аддаваў зброi супраць яго свайму будучаму спадчыннiку!.. "Вам няма чаго баяцца, - супакойваў я яго. - Ён адразу верне вам гэты дакумент, як толькi вы спалiце падпiсаную iм заяву..."
      Развiтваючыся, Буру нiзка пакланiўся дамам. У адказ яму ледзьве кiўнулi. Няўпэўненым крокам падышоў ён да свайго веласiпеда i рушыў з двара. Я адразу паведамiў жанчынам, што сёння вечарам паеду ў Парыж. Iза пачала адгаворваць мяне: "Як? З тваiм здароўем аднаму выпраўляцца ў такую дарогу? Гэта небяспечна! Усё можа здарыцца..."
      - Нiчога не зробiш, - адказаў я. - Мне трэба ўладзiць некаторыя фiнансавыя справы. Я пра вас клапачуся больш, чым вам здаецца.
      Яны з трывогай глядзелi то на мяне, то адно на аднаго. Мой iранiчны тон выдаваў мяне. Першая асмялела Янiна:
      - Няўжо няма каму вас замянiць? Магла б i бабуля з'ездзiць, i Хюбэр...
      - Ты правiльна разважаеш, дарагая!.. Правiльна. Толькi, ведаеш, я прывык усё рабiць сам. I яшчэ - гэта, канешне, дрэнна, але я нiкому не давяраю.
      - Нават свайму сыну?! Дзядуля!
      Яна так манерна праспявала слова "дзядуля", што мяне аж злосць разабрала. Якая самаўпэўненасць! Знайшлася мне дыпламатка!.. Адзiн пiсклявы голас чаго варты! Добра я яго запомнiў учора ноччу!.. I я разрагатаўся шкодным майму сэрцу смехам. Пачаў задыхацца, кашляць. Жанчыны перапалохалiся. Iза... Нiколi не забуду яе змучанага бледнага твару. Не ўсё, мусiць, i ў яе добра са здароўем...
      Я пайшоў. А Янiна, напэўна, не хацела пакiнуць Iзу ў спакоi:
      - Бабуля, не дазваляйце яму ехаць! Чуеце?!..
      Але жонка мая ўжо не магла ваяваць са мною. Апошнiм часам яна моцна здала. А неяк нядаўна я пачуў, як яна казала Жэнеўеве: "Вось каб легчы, заснуць i нiколi ўжо не прачынацца..."
      Мне стала шкада яе, як калiсьцi было шкада маю бедную маму... А няўмольныя дзецi ўсё цкавалi яе на мяне!.. Яны, канешне, па-свойму любiлi мацi, выклiкалi доктара, прымушалi пiць лякарствы, ляжаць у пасцелi... Калi дачка i ўнучка адышлiся, Iза дагнала мяне i папрасiла:
      - Паслухай, мне патрэбны грошы...
      - Сёння ў нас толькi дзесятага. А першага я даў табе на цэлы месяц наперад.
      - Даў, але мне давялося трохi дапамагчы Янiне. У iх шмат даўгоў. Праз месяц я табе ўсё вярну...
      Я адказаў, што ўсё гэта мяне мала цiкавiць i кармiць гэтага дармаеда Фiлi я не збiраюся.
      - Паслухай, у мяне самой даўгi... I булачнiку, i мяснiку... Вось рахункi...
      Я пашкадаваў яе. Прапанаваў падпiсаць некалькi чэкаў: "Так я буду больш пэўны, што грошы не паплывуць у другое месца..."
      Яна згадзiлася. Я дастаў сваю чэкавую кнiжку i заўважыў, што Янiна i Жэнеўева сочаць за намi з алеi ружаў:
      - Ого! Яны ж думаюць, што мы з табой гаворым пра нешта другое...
      Iза ўздрыгнула i цiха спыталася:
      - Пра што "другое"?
      I ў гэты момант я адчуў рэзкi боль у сэрцы. Абедзвюма рукамi схапiўся за грудзi. Яна змянiлася з твару:
      - Табе дрэнна?
      На iмгненне я ўчапiўся за яе руку. Калi б якi чужы чалавек бачыў нас у той момант, то напэўна падумаў бы: "Вось дзе пара! I жыццё пражылi ў згодзе i еднасцi, i на старасцi адно без аднаго не могуць!.."
      Я прашаптаў: "Нiчога. Мне ўжо лягчэй".
      Напэўна, Iза рашыла, што вось i прыйшла тая хвiлiна, калi можна i трэба пагаварыць шчыра, адкрыта, але на гэта ў яе не было сiлы. Яна сама таксама задыхалася. А я хоць i быў хворы, але не здаўся, стараўся трымацца цвёрда, упэўнена. I не пазнаць было жонкi: хвароба знянацку падкасiла яе, яна ўся асунулася i калi i думала пра каго цяпер, то толькi пра дзяцей. Самой ёй было ўжо нiчога непатрэбна. Яна хацела штосьцi сказаць, падбiрала словы, крадком паглядала ў той бок, дзе стаялi дачка з унучкай: "Можа, адтуль прыйдзе падмога?.. - Не..." I зноў яе позiрк застыў на мне. Божа! Як шмат убачыў я ў гэтых няшчасных вачах! Тут i глыбокi адчай, i страшэнная знямога, i светлая спагада, i трапяткi сорам!.. Тое, што гаварылi ноччу дзецi, напэўна, паранiла i яе душу.
      - Луi! Цяжка мне, трывожна. Не едзь адзiн!
      Я адказаў, што, калi са мной здарыцца бяда ў дарозе, перавозiць мяне сюды не трэба.
      Яна пачала прасiць мяне не рабiць такiх страшных намёкаў, а я адрэзаў:
      - Навошта марнаваць грошы? Зямля на могiлках усюды аднолькавая.
      - Вось бачыш, - уздыхнула яна. - Цяпер i я так лiчу. Няхай хаваюць, дзе захочуць... Калiсьцi ўсё прасiла, каб мяне пахавалi побач з Мары... Ды што цяпер засталося ад нашай Мары?
      Лiшнi раз я пераканаўся, што для яе Мары была толькi прахам, жменькай костачак. Не пасмеў я гаварыць, што ўсе гэтыя доўгiя гады дзiцятка маё заставалася для мяне жывым, я чуў яго дыханне, i чысты жывы вобраз Мары не раз паўставаў перада мною ў гэтым сумным нялёгкiм жыццi.
      Дарэмна Жэнеўева i Янiна выглядалi i чакалi мацi. Яна была такая стомленая... Можа, i зразумела яна нарэшце ўсю нiкчэмнасць той шматгадовай барацьбы, якую вяла яна супраць мяне? Жэнеўева i Хюбэр пад нацiскам сваiх дзяцей штурхалi супраць мяне гэтую старую жанчыну Iзу Фандадэж, якая была калiсьцi маёй нявестай i разам са мной удыхала ў сябе водар пiрэнейскiх начэй...
      Хутка будзе паўстагоддзя, як мы ваюем адно з адным... I вось у гэты гарачы поўдзень абодва сапернiкi адчулi, што iх усё ж лучыць адна нiтачка, якая прадзецца старасцю... Мы ненавiдзелi адно аднаго, iшлi па жыццi рознымi пуцявiнамi, а сышлiся ў адным месцы... Далей ужо няма куды iсцi... Далей смерць... Ва ўсякiм разе для мяне. А ёй... ёй яшчэ заставаўся Бог... Уся людская марнасць, пажадлiвасць, штодзённая руцiна, усе клопаты, радасцi i беды яе разам адпалi, i цяпер нiчога не стаiць мiж ёю i Богам. Цi бачыць яна яго цяпер? Не, не бачыць. Засталася яшчэ адна перашкода - няздзейсненыя планы i патрабаваннi яе дзяцей. Iх сквапныя жаданнi перапаўнялi яе душу. Зноў даводзiлася шукаць, хiтраваць, пагражаць, лiслiвiць... Грашовы клопат, трывога аб здароўi дзяцей, iх намеры, iх прага да славы i багацця - нiкуды ад гэтага не падзенешся, i ўсё трэба пачынаць нанава, як нанава рашае школьнiк задачу, калi настаўнiк усё перакрэслiць i напiша: "Перарабiць".
      I зноў яна глянула на алею. Там паходжвалi Жэнеўева i Янiна i нiбыта абразалi садовымi нажнiцамi сухiя галiнкi на кустах ружаў. Я сеў на лаўку, каб трохi аддыхацца, i доўга глядзеў услед жонцы, - яна iшла па алеi, нiзка апусцiўшы галаву, нiбы свавольнiк-падлетак, якi нарабiў бяды i iдзе на размову да строгага бацькi. Моцна парыла. Наблiжалася навальнiца. Шкада было глядзець на Iзу. Iшла яна цяжка, марудна: так ходзяць людзi, якiм кожны крок нясцерпная пакута. Мне нават пачулася, што яна прастагнала; "Ох, бедныя мае ногi!" I я падумаў, што нянавiсць памiж мужам i жонкай, якiя нямала разам пажылi на свеце, не такая неадольная, як iм здаецца...
      Вось Iза падышла да дачкi i ўнучкi. Тыя, мусiць, пачалi яе папракаць. Нечакана яна павярнулася i пайшла да мяне. Расчырванелася, задыхалася, ледзьве дакульгала да лаўкi:
      - Не магу я пераносiць такога надвор'я. I дыхаць не дае, i цiск мучыць... Паслухай, Луi, я... хацела ў цябе спытацца... Ведаеш, сама не свая... Нервы... Ты ж памятаеш... Суэцкiя акцыi... Мой пасаг... Мы з табой прадалi iх... А куды пайшлi тыя грошы?.. Ты ж тады сказаў мне падпiсаць яшчэ нейкiя паперы...
      Я адказаў, што яна атрымала велiзарны прыбытак. Акцыi былi прададзены па самай высокай цане, i адразу ж пасля гэтага iх курс пачаў рэзка падаць. Я растлумачыў, якiя працэнтныя паперы купiў за атрыманыя грошы.
      - Пасаг твой даў добры барыш. Усё аформлена на тваё iмя i пакладзена ў Вестмiнстэрскi банк. Сума зайздросная, нават калi ўлiчыць дэвальвацыю франка. Можаш быць спакойная. Дзецям да гэтага няма нiякай справы. Я - гаспадар сваiх уласных грошай i ўсяго таго, што я нажыў. Гэта маё. Але тое, што прыйшло з табой - гэта тваё. Дык iдзi супакой вунь тых анёлаў бескарыслiвасцi. Ах, як яны нас свiдруюць!..
      Яна схапiла мяне за руку.
      - За што ты iх ненавiдзiш? За што ты ўсю сваю сям'ю ненавiдзiш?
      - Гэта вы мяне ненавiдзiце. Цi лепш сказаць, дзецi мае ненавiдзяць мяне. А ты... ты проста не заўважаеш мяне. Для цябе я iсную толькi тады, калi нервую цябе, наводжу страх...
      - Мог бы дадаць яшчэ: "I калi мучу цябе..." Хiба я мала адпакутавала?
      - Не трэба, Iза. Для цябе iснавалi толькi дзецi. Iх ты толькi i бачыла...
      - А да каго ж мне было гарнуцца, як не да iх? Больш у мяне нiкога не было. Ты пакiнуў мяне, пачаў здраджваць мне, i паўгода не прайшло пасля вяселля. Сам усё ведаеш...
      - Iза, дарагая, няўжо ты хочаш, каб я паверыў, нiбыта мае шашнi цябе хвалявалi... Хiба што, можа, закраналi тваё самалюбства. Маладыя жонкi вельмi ганарлiвыя...
      Яна горка ўсмiхнулася.
      - Ты як быццам i шчыра гаворыш. Падумаць толькi, ты нават не заўважаў...
      Я ўвесь закалацiўся, - засвяцiлася надзея. I гаварыць неяк няёмка: калi тое было, сорак гадоў прайшло, патухлi ўжо даўно тыя пачуццi, а вось успомнiў - i затрапяталася надзея, што кахала яна мяне, а я i не ведаў... Ды не, цяпер ужо я не паверу.
      - I нiколi ў цябе не вырвалася нi слова, нi крыку... Усё ў цябе забiралi дзецi.
      Яна закрыла твар абедзвюма рукамi. Толькi цяпер, у гэты дзень, я заўважыў, якiя на iх цёмныя плямы i ўздутыя вены.
      - Дзецi? Пра што ты гаворыш? З таго часу, як мы пачалi спаць у розных пакоях, я нiколi не клала iх з сабой, нават калi хварэлi. Усё чакала, усё спадзявалася, што прыйдзеш...
      Горкiя слёзы цяклi па яе старэчых руках. I гэта была Iза. Адзiн я мог разгледзець у гэтай непаваротлiвай, нядужай старой жанчыне тую юную дзяўчыну маю колiшнюю спадарожнiцу ў далiне Лiлей...
      - Сорамна i смешна ў мае гады ўспамiнаць гэта... Даруй мне, Луi.
      Я моўчкi глядзеў на вiнаграднiкi. I ў гэты момант мяне ахапiла сумненне. Няўжо такое можа быць? Жывеш з чалавекам амаль паўстагоддзя i бачыш яго толькi напалову!.. Няўжо з усiх яго слоў, учынкаў мы адбiраем i запамiнаем толькi тое, што падаграе нашу крыўду на яго i падтрымлiвае злапамятлiвасць? У нас жыве нейкае пагiбельнае iмкненне спрашчаць чалавека, адкiдаць усе рысы, якiя маглi б змякчыць той агiдны вобраз, што мы самi стварылi. Як жа мы спяшаемся выкiнуць з памяцi тое, што дапамагло б нам намаляваць не карыкатурны, а сапраўдны партрэт чалавека!.. Не, нам часцей за ўсё патрэбна карыкатура... I тады нам прасцей, лягчэй апраўдаць нашу нянавiсць... А цi не заўважыла Iза майго хвалявання? Ох, як паспяшалася яна выкарыстаць гэта.
      - Ты не паедзеш сёння?
      У вачах у яе блiснуў радасны агеньчык, як гэта заўсёды бывала, калi ёй здавалася, што яна "перамагла мяне". Я прытварыўся здзiўленым i адказаў, што не бачу нiякiх прычын, каб адкладаць паездку. Мы ўсталi i памалу пайшлi ў маёнтак па лiпавай алеi. Так было далей, затое не трэба было падымацца ўгору па крутой сцежцы i лiшнi раз верадзiць сэрца. Што рабiць? Я быў разгублены. А можа, не ехаць? Можа, пайсцi ды аддаць жонцы свой сшытак?.. А што, калi... Яна абаперлася рукой на маё плячо. Столькi гадоў яна не рабiла гэтага!.. Алея выводзiла да дому з паўночнага боку. Iза сказала:
      - Нiколi гэты Казо не прыбiрае садовых крэслаў...
      Я разгублена паглядзеў на пустыя крэслы, што стаялi цесным кружком. Тым, хто сядзеў на iх ноччу, трэба было быць блiжэй адно да аднаго, каб гаварыць шэптам. На зямлi многа слядоў. Усюды акуркi тых цыгарэт, што палiць Фiлi. Тут, мiж гэтых разгалiстых лiп, якiя пасадзiў яшчэ мой бацька, пад начным небам засядаў варожы ваенны савет. Тут вырашалася, як аддаць мяне пад апеку або заслаць мяне ў вар'яцкi дом. Неяк аднойчы вечарам я ў парыве самапрынiжэння параўнаў сваё сэрца з клубком гадзюк. Не, не, цяпер-то я зразумеў: гадзюкi пакiнулi мяне, выпаўзлi на волю i ноччу скруцiлiся ў мярзотны клубок сярод вось гэтых крэслаў, i на зямлi яшчэ вiдаць iх сляды...
      "Грошы свае ты атрымаеш, Iза, - думаў я. - Але толькi свае. Больш ты ад мяне нiчога не дачакаешся. Я зраблю так, каб i маёнтак вам не дастаўся. I лес прадам. Усё, што я атрымаў ад бацькоў, пойдзе майму сыну. Яго я яшчэ не ведаю. Але заўтра я пабачуся з гэтым юнаком. Якi б ён нi быў, ён - не ўдзельнiк вашай змовы. Гадаваўся, выхоўваўся ён далёка i не можа мяне ненавiдзець. А калi i ненавiдзiць, то прадмет яго нянавiсцi - чалавек уяўны, абстрактны, якi са мной нiчога агульнага не мае.
      Я гнеўна скiнуў з пляча жончыну руку i, забыўшыся пра сваё хворае сэрца, хутка пачаў падымацца на ганак. Iза крыкнула: "Луi!.." Я нават не аглянуўся.
      XIV
      Мне не спалася, я ўстаў, апрануўся i выйшаў на вулiцу. Не так проста было трапiць на бульвар Манпарнас: давялося пракладаць сабе дарогу праз натоўп, пятляць, абыходзiць танцораў. У былыя часы нават такiя заядлыя рэспублiканцы, як я, ухiлялiся ад гулянняў на свята Чатырнаццатага лiпеня*. Тады нiводнаму прыстойнаму чалавеку i ў галаву не прыйшло б удзельнiчаць у гэтых вулiчных забавах i шэсцях. А цяпер вунь, куды нi глянь, усюды весяляцца, спяваюць, танцуюць. I зусiм гэта не вулiчны зброд. Нiякiх жулiкаў, хулiганаў, зладзеяў. Добра апранутыя маладыя людзi радуюцца самi i радуюць другiх. Сярод жанчын, што танцуюць, амаль няма прастытутак. Часам таксi перапыняюць танец, i тады маладыя людзi жартаўлiва, бяскрыўдна чапляюцца за дзверцы, за колы машын. Нейкi юнак незнарок штурхнуў мяне i гарэзлiва закрычаў: "Дарогу шаноўнаму старому!" Я праходзiў мiж двух радоў усмешлiвых, радасных твараў. "Што, не спiцца, дзед?" - прыязна кiнуў мне чарнявы падлетак з раскошнай шавялюрай... Эх, Люк, Люк! Даўно ты ўжо ў сырой зямельцы!.. А мог бы i ты вось гэтак смяяцца, танцаваць!.. Можа, ты i мяне яшчэ навучыў бы бесклапотна адпачываць, радавацца жыццю!.. Асыпаў бы я цябе i грашыма, i золатам, i падарункамi!.. Ды не... нiчога табе ўжо не трэба... Так разважаў я, седзячы на тэрасе кавярнi...
      * Нацыянальнае свята французскага народа. 14 лiпеня 1789 г. паўстанцы штурмам узялi Бастылiю, што стала пачаткам Вялiкай французскай рэвалюцыi.
      I раптам у натоўпе я ўбачыў самога сябе: гэта быў Рабэр. Побач з iм таптаўся нейкi нязграбны юнак, вiдаць, таварыш майго сына. У Рабэра такiя ж доўгiя ногi i кароткае тулава, як у мяне, ён уцягвае галаву ў плечы зусiм як я. Глядзець на яго брыдка. Усе мае фiзiчныя недахопы ў яго падкрэслены. У мяне самога доўгi твар, ну а ў яго - дык зусiм конская мыза. Плечы прыўзнятыя, як у гарбуноў. Дый голас у яго таксама як у гарбуна.
      Я паклiкаў яго. Ён адстаў ад свайго прыяцеля i спалохана азiрнуўся.
      - Толькi не тут! - выцiснуў ён з сябе. - Прыходзьце на вулiцу Кампань-Прэм'ер. Я буду чакаць на тратуары з правага боку.
      Я сказаў, што тут, у такiм натоўпе, нас менш за ўсё можна заўважыць. Ён як быццам трохi супакоiўся, развiтаўся са сваiм таварышам i падсеў да майго столiка.
      Ён трымаў у руках спартовую газету. Маўчанне наша зацягнулася, i я загаварыў пра коней. Стары Фандадэж любiў пагаварыць са мной на гэтую тэму, i пра коней сёе-тое я ведаў. Я расказаў Рабэру, што мой цесць вельмi грунтоўна абдумваў, на якога каня ставiць, i ўлiчваў не толькi яго радаслоўную, але i шмат iншых дэталяў, нават тое, якая зямля на бегавой дарожцы... Рабэр перапынiў мяне:
      - А ў нас у краме заўсёды можна пранюхаць, ёсць шанц на выйгрыш цi не. (Пасля ўсiх сваiх няўдач ён уладкавўся ў мануфактурнай краме на вулiцы Пцi-Шам.)
      Аказваецца, яго цiкавiў толькi выйгрыш. Коней ён не любiў.
      - Мяне не да коней цягне. Вось веласiпед...
      I вочы ў яго заблiшчалi.
      - А потым, - сказаў я, - захочаш аўтамабiль...
      - Вы так думаеце?
      Ён паслiнiў вялiкi палец, адарваў папяроснай паперы i скруцiў цыгарэту. I зноў маўчанне... Я спытаўся, як iдуць справы ў яго на працы. Ён адказаў, што частку персаналу ўжо звольнiлi, але яму асабiста няма чаго баяцца. Пра крызiс, якi ахапiў усю краiну, малады чалавек нiчога не ведаў. Думкi яго нiколi не сягалi за межы яго вузкiх, дробных, асабiстых iнтарэсаў. I вось гэтаму тупому басяку я аддам мiльёны... А можа, узяць ды пусцiць гэтыя грошы на добрыя справы. Няхай будуюць школы, бальнiцы... Не, дзеткi мае так мяне не ўпусцяць: абавязкова знойдуць i прызначаць апеку... А калi па завяшчаннi?.. Не, тады ўсё роўна давядзецца ўсё дзялiць памiж спадчыннiкамi, i толькi рэшту... Эх, Люк, быў бы ты цяпер са мной! Ён, вядома, не захацеў бы ўсё гэта прыняць... Але што там, знайшоў бы я спосаб абагацiць яго! Ды так, каб ён мяне i не западозрыў... Даў бы, напрыклад, пасаг яго каханай...
      - Паслухайце, месьё, я... - сказаў Рабэр, пагладжваючы шчаку сваiмi тоўстымi, чырвонымi, як каўбасы, пальцамi. - Я вось што думаю: а калi ваш павераны, ну, гэты Буру, возьме ды Богу душу аддасць, а мы не паспеем спалiць маю заяву...