Пасля таго як Арназан агледзеў мяне, ты выйшла з iм на ганак i ад хвалявання гучна загаварыла:
      - Доктар, прашу вас, гаварыце ўсiм, што Мары памерла ад брушнога тыфу. А то, ведаеце, у мяне два браты памерлi ад сухотаў, i цяпер па горадзе папаўзлi плёткi, нiбыта i ў Мары была гэтая хвароба. Чужыя языкi такiя злыя, доктар! Я так баюся, каб i мужава хвароба не нарабiла бяды Хюбэру i Жэнеўеве! Калi муж сапраўды цяжка хворы, зноў пойдзе погаласка. Я так перапалохалася i ўсё думала пра нашых дзетак! Вы ж ведаеце, прафесар, ён у маладосцi, яшчэ перад нашым вяселлем, таксама хварэў на лёгкiя. I пра гэта ўсе дачулiся. У нас жа ўсё пра кожнага ведаюць. I так ужо любяць смакаваць чужыя непрыемнасцi! Нават калi б муж памёр ад якой-небудзь iнфекцыйнай хваробы, нiхто б у гэта не паверыў, як не вераць, што i Мары сышла на вечны спакой ад тыфу. I за што ж такая бяда на маiх дзяцей?! Я месца сабе не знаходзiла: не хоча лячыцца i што хочаш яму рабi! Як быццам гэта датычыцца толькi яго аднаго. Такi ўжо чалавек: нiколi нi пра кога не думае! Нават пра сваiх дзяцей! Не, не, доктар, вам цяжка паверыць, што ёсць на свеце людзi, як мой муж! Вы ж такi самы, як абат Ардуэн, - вы не верыце, што на зямлi ёсць зло.
      А я ляжаў у пасцелi i смяяўся. Ты зайшла ў пакой i спыталася:
      - Чаго ты рагочаш?
      - А так...
      - Пра што ты думаеш?
      - Нi пра што...
      Х
      Амаль месяц не браўся я за свае запiскi. Пасля цяжкага прыпадку мусiў я ляжаць у пасцелi пад вашым пiльным наглядам. Як толькi хвароба падкошвае мяне, вы ўсе тут як тут. Цэлымi днямi сядзiце ў пакоi i сочыце за мной.
      У мiнулую нядзелю завiтаў да мяне Фiлi. Было горача, душна, я ледзьве мог гаварыць, думкi блыталiся, i я задрамаў... Цi доўга я спаў? Не ведаю. Пабудзiў мяне яго пранiзлiвы голас. У прыцемку я бачыў, як ён увесь насцярожыўся. Вочы яго блiшчалi, як у маладога ваўка. На левай руцэ над гадзiннiкам ён насiў яшчэ залаты ланцужок. На худых, яшчэ хлапечых грудзях кашуля была расшпiлена... I зноў я задрамаў... Прачнуўся ад скрыпу ягоных чаравiкаў. Я прыплюшчыў вочы i пачаў сачыць. Фiлi абмацваў мой пiнжак, дзе ва ўнутранай кiшэнi ляжаў мой кашалёк. Сэрца маё затахкала, але я прымусiў сябе не варушыцца. Няўжо ён нешта западозрыў? Вярнуўся на сваё месца...
      Я зрабiў выгляд, што толькi-толькi прачнуўся, i папытаўся, цi доўга я спаў.
      - Ды не, што вы, дзядуля! Мо дзве-тры хвiлiны.
      На мяне напаў той страх, якi ахоплiвае адзiнокiх старых людзей, калi iх высочвае якi-небудзь малады спрытнюга. Няўжо я звар'яцеў? Мне здалося, што гэты ўнучак мог забiць мяне! Недарэмна ж Хюбэр сказаў неяк, што ад Фiлi можна ўсяго чакаць...
      Вось бачыш, Iза, якое было маё шчасце... А калi ты будзеш чытаць пра ўсё гэта, позна ўжо будзе мяне шкадаваць. Але мне добра на душы ад адной надзеi, што ты ўсё ж такi паспачуваеш мне трохi. Не веру я ў тваё вечнае пекла з кiпучай смалою. Затое добра ведаю, што значыць быць праклятым на зямлi. Куды нi пойдзе такi чалавек - заўсёды перад iм сумная дарога! Не ўмее ён жыць на зямлi, - не ў тым сэнсе, як гэта разумееце вы, свецкiя людзi, а ў самым глыбокiм... Iза, я пакутую. Дзьме гарачы паўднёвы вецер. Мне душна, мяне мучыць смага, а ў мяне толькi цёплая нясмачная вада з умывальнiка. У мяне ёсць мiльёны, а шклянкi чыстай халоднай вады няма!
      Калi я магу яшчэ цярпець гэтага Фiлi, то толькi таму, што ён нагадвае мне другога юнака - нашага Люка, якому цяпер было б ужо за трыццаць. Я нiколi не перакрэслiваў тваёй хрысцiянскай дабрачыннасцi i добра бачыў, што гэты хлопчык дапамагаў табе яе развiваць. Яго ты не любiла, бо нiчога не знайшлося ў iм ад Фандадэжаў. А гэта ж быў сын Марынеты, тваёй сястры!.. Не любiла ты гэтага чарнавокага хлопчыка з прыгожым высокiм лобам i завiткамi на скронях - "як у гiшпанцаў", - казаў Хюбэр. Вучыўся ён дрэнна, але табе да гэтага справы не было: "Досыць з мяне таго, што я няньчуся з iм кожнае лета".
      Не, не цягнула яго да кнiг. У нашых ваколiцах, дзе, здаецца, даўно ўжо перастралялi ўсю дзiчыну, ён амаль штодня знаходзiў здабычу. Калi раз на год на нашых палетках з'яўляўся заяц, Люк абавязкова высочваў яго i прыносiў у маёнтак. Як цяпер бачу: iдзе ён па доўгай алеi i радасна паказвае забiтага зайца, трымаючы яго за доўгiя вушы... Я заўсёды чуў, як на золку ён выходзiў з дому. Я адчыняў акно i чуў яго бадзёры голас:
      - Пайду пагляджу, як там мае вуды.
      Ён заўсёды глядзеў мне проста ў вочы i спакойна вытрымлiваў мой позiрк. I ён зусiм не баяўся мяне.
      Часам я ад'язджаў на некалькi дзён, а калi вяртаўся не папярэдзiўшы вас, то да мяне адразу даносiўся пах цыгар, на падлозе ў гасцiнай я не бачыў дывана i знаходзiў усе прыкметы перапыненага банкету. Толькi, бывала, я за дзверы Жэнеўева i Хюбэр запрашалi сваiх сяброў i наладжвалi баль, хоць я строга забаранiў гэта рабiць. А ты, Iза, патурала iм: "Няхай ужо, трэба ж неяк падтрымлiваць адносiны. Дый гасцiннасць нашу няхай людзi ведаюць..." У такiх выпадках толькi Люк мог прытушыць мой гнеў. Яго вы i падсылалi да мяне. А хлопчыку было смешна, што я наводжу на вас такi страх:
      - Ведаеш, я зайшоў у гасцiную. Яны ўсе там танцавалi, спявалi, а я ўзяў ды крыкнуў: "Дзядзька iдзе! Вунь па алеi!.." Ну i перапалох быў! Усе паразбягалiся! Цётка Iза i Жэнеўева схапiлi паднос з закускай i кулём на кухню!..
      Толькi для Люка я не быў страшыдлам. Часам я хадзiў з iм на рэчку паглядзець, як ён вудзiць рыбу. Гэтага няўрымслiвага хлопчыка, якi i хвiлiны не мог уседзець на месцы, тут нельга было пазнаць: ён увесь замiраў i гадзiнамi мог сачыць за паплаўком. I толькi рукi бясшумна рухалiся. Жэнеўева мела рацыю, калi гаварыла, што з яго не атрымаецца "лiтаратара". Сапраўды, яму i ў галаву не прыйшло б выйсцi вечарам на двор, любавацца начным небам, зоркамi, ззяннем месяца, з замiлаваннем слухаць птушыныя спевы, удыхаць пах роснай травы... Ён не мог захапляцца прыродай, не было ў яго гэтага пачуцця, бо сам ён быў часцiнкай прыроды, яе сiлай, яе чыстай крынiцай.
      Я ўсё думаў пра тое, якое невясёлае было яго маленства: мацi памерла, пра бацьку ў нашым доме забаранялася гаварыць... Пансiён, а там - усе чужыя. Адзiн сярод людской пустынi. Мне самому гэтага хапiла б, каб душа мая перапоўнiлася горыччу i нянавiсцю да ўсiх людзей. А з яго шчодрай крынiцай бiла радасць жыцця! Усе яго любiлi. Гэтага я зразумець не мог: мяне ж усе ненавiдзелi. А яго любiлi ўсе, нават я. Ён усiм ўсмiхаўся, i мне таксама...
      Усё ў гэтым хлопчыку было натуральнае, непасрэднае, чысте. Ён рос, i мяне ўсё больш здзiўляла яго шчырасць i дабрата. Нашы дзецi таксама добрыя, згодзен, Хюбэр быў "залатым хлопцам", як ты казала. Гэта, бясспрэчна, плён твайго выхавання. Калi б Люк яшчэ пажыў на свеце i стаў дарослым мужчынам, яму можна было б ва ўсiм даверыцца. Яго чысцiня не была штучнай, выхаванай, набытай: гэта была празрыстая чысцiня ручая, дзе высвечваецца кожны каменьчык, кожная жвiрынка. Усё яго аблiчча iскрылася чысцiнёй, як iскрыцца раса на мурожнай траве. Чысцiня... Я наўмысна так вылучаю гэтую рысу нашага Люка, таму што яна глыбока закранула мяне. Твае прынцыпы, твае грубыя намёкi, твае бясконцыя грымасы, твае падцiснутыя губы не маглi мне даць яснага разумення сутнасцi зла. А спасцiг я гэта дзякуючы Люку. Ты ўсё гаворыш, што чалавецтва асуджана Богам вечна насiць на сабе пячаць першароднага грэху, але нiхто не знайшоў бы гэтай гнойнай балячкi ў нашага Люка: ён па сваёй прыродзе беззаганны, прыгожы. А я... побач з iм я балюча адчуваў сваю пачварнасць...
      Цi можна сказаць, што я любiў яго, як сына? Не, я любiў яго якраз за тое, што ён не меў нiчога агульнага са мной. Я добра бачу, якiя рысы атрымалi ад мяне ў спадчыну Жэнеўева i Хюбэр: сквапнасць, прагу да матэрыяльнага багацця, пагардлiвасць, уладарнасць (Жэнеўева бязлiтасна абыходзiцца са сваiм мужам i такая ж высакамерная, як i я). А Люк зусiм iншы. Я ведаў: у iм не знайсцi мне свайго падабенства.
      Большую частку года я пра яго амаль не ўспамiнаў. Бацька забiраў яго з пансiёна да сябе на Новы год i на вялiкдзень, i толькi на лета хлопчык прыязджаў да нас. А ў кастрычнiку, калi адляталi з нашых мясцiн пералётныя птушкi, знiкаў i Люк.
      Цi быў ён набожны? На гэты конт ты гаварыла так:
      - Нават гэты дзiкi звярок паддаўся ўплыву езуiтаў. У нядзелю нiзашто не прапусцiць месы, ходзiць да споведзi, прычашчаецца... Молiцца ён не вельмi старанна, усё спяшаецца, але што з яго патрабаваць?!
      Пра веру, пра Бога мы нiколi з iм не гутарылi. Ён любiў гаварыць пра канкрэтныя рэчы. Часам, калi Люк даставаў з кiшэнi складаны ножык, паплавок цi дудачку, каб заваблiваць жаваранкаў, на траву падаў i яго маленькi чорны ружанец. Хлопчык хуценька падымаў яго i клаў назад у кiшэню. У нядзелю ранiцай ён, бадай, выглядаў больш сур'ёзным, ураўнаважаным, сталым, i здавалася, што хтосьцi яшчэ ноччу ўсклаў на яго худыя плечы нейкi нябачны цяжкi груз.
      У Люка было багата чаго, што прывязвала мяне да яго. Магчыма, гэта здасца табе дзiўным, але я хачу расказаць вось яшчэ пра што. У тыя нядзельныя ранкi не раз пазнаваў я ў гэтым хлопчыку брата нашай маленькай Мары, што назаўсёды пайшла ад нас дванаццаць гадоў таму назад. Сапраўды дзiўна: характарам Мары была зусiм непадобная да яго: яна ж i мухi пакрыўдзiць не магла... А як любiла яна "лячыць раны на дрэвах": убачыць дупло - абавязкова абкладзе яго мохам i паставiць туды статуэтку багародзiцы, помнiш? Дык вось, у гэтым "звярку", як ты яго называла, для мяне ўваскрасала наша Мары...
      У пачатку вайны Люку было амаль пятнаццаць гадоў. Забралi ў войска Хюбэра. Калi ён праходзiў медыцынскую камiсiю, ты месца сабе не знаходзiла: яго здароўе, якое раней прыносiла табе столькi страху i перажыванняў, цяпер стала тваёй надзеяй. Яшчэ перад мабiлiзацыяй Хюбэра, калi нудная канцылярская работа цi якiя-небудзь непрыемнасцi ўзбуджалi ў iм жаданне пайсцi на фронт добраахвотнiкам, ты пачынала адкрыта гаварыць кожнаму стрэчнаму тое, што раней так старанна ад усiх утойвала: "Ды якi з яго салдат?! З яго здароўем?! З яго хваравiтай спадчыннасцю..."
      Не бойся, бедная мая Iза, што я кiну ў цябе камень. Я нiколi цябе не цiкавiў, а ў тую пару - тым больш. I ты тады зусiм не заўважала, як пасля кожнай ваеннай аперацыi нарастала ў маёй душы трывога. Мабiлiзавалi i бацьку Люка. Яго накiравалi ў нейкае мiнiстэрства. Цяпер Люк быў з намi не толькi летам, але i на Новы год, i на вялiкдзень. Ад вайны хлопчык быў у захапленнi, i ўсё баяўся, што ваенныя дзеяннi скончацца, пакуль яму споўнiцца васемнаццаць гадоў. Раней яго нiхто не бачыў з кнiгай. А цяпер ён глытаў раманы пра вайну, чытаў спецыяльныя працы, вывучаў карты, кожны дзень займаўся фiзiчнымi практыкаваннямi. У шаснаццаць гадоў гэта быў ужо сапраўдны мужчына. Размовы пра параненых i забiтых яго зусiм не цiкавiлi. З самых страшных апавяданняў пра кроў i ахвяры, пра жыццё ў акопах, якiя я прымушаў яго чытаць, ён ствараў сабе ўласнае ўяўленне пра вайну - грандыёзнае спартовае спаборнiцтва, куды нельга спазнiцца. Ах, як жа ён баяўся спазнiцца. А ў яго ў кiшэнi ўжо ляжаў бацькаў дазвол... Наблiжаўся пагiбельны студзень 1918 года, калi Люку павiнна было споўнiцца васемнаццаць... Я з трывогай сачыў за кар'ерай старога Клемансо*. Так, мусiць, некалi бацькi зняволеных дзяцей чакалi падзення Рабесп'ера i спадзявалiся, што тыран згiне раней, чым iх сыны стануць перад судом.
      * Жорж Клемансо (1841-1929), французскi палiтычны дзеяч; у 1917-1920 гг. старшыня савета мiнiстраў i ваенны мiнiстр.
      Калi Люк быў у лагеры, у Сужы, i праходзiў там пачатковую падрыхтоўку, ты пасылала яму цёплую вопратку, усялякiя ласункi, але гаварыла часам такiя словы, за якiя я быў гатовы забiць цябе, Iза: "Шкада будзе, калi беднага хлопчыка заб'юць... Але што зробiш... На ўсё воля божая... Добра, што ён хоць не пакiнуў пасля сябе сiрот..." Я прызнаю, што ў гэтых словах, вядома, нiчога ганебнага не было...
      I вось надышоў дзень, калi я зразумеў, што спадзявацца няма на што: не скончыцца вайна раней, чым Люка адправяць на перадавую. Калi немцы прарвалi фронт у Шмэн-дэ-Дам, Люк прыехаў да нас развiтацца, - на два тыднi раней, чым меркавалася. Як гэта кепска! Набяруся мужнасцi i нагадаю табе яшчэ адну страшную падрабязнасць, ад якой я i цяпер яшчэ з крыкам прачынаюся начамi. У той дзень я пайшоў у свой кабiнет i дастаў з пiсьмовага стала скураны пояс, якi спецыяльна заказаў у рымара. Я стаў на лаўку i паспрабаваў падсунуць да сябе гiпсавую галаву Дэмасфена, якая стаяла на самым версе кнiжнай шафы. Але мне гэта было не пад сiлу. Галава была бiтком набiта залатымi манетамi. Тады я прыгаршчамi набраў манет, якiмi даражыў больш за ўсё на свеце, i запхнуў iх у пояс. Калi я злез з лаўкi, гэтая скураная змяя, што праглынула столькi золата, абвiлася вакол маёй шыi i цяжка цiснула на патылiцу.
      Я сарамлiва падаў пояс Люку. Ён спачатку нiчога не зразумеў:
      - А навошта мне гэта? Што я з iм...
      - О! Люк! Гэта табе яшчэ як спатрэбiцца! А раптам у палон трапiш... Ды цi мала што!.. З золатам, брат, нiколi не прападзеш!
      - Дзядзька! - засмяяўся ён. - У мяне i так барахла хапае. Няўжо ты падумаў, што я яшчэ павалаку з сабой гэты пояс? Ды ў першай жа атацы я выкiну яго ў кустах.
      - Але, хлопчык, дарагi, у пачатку вайны ўсе, хто меў золата, бралi яго з сабой.
      - Яны проста не ведалi, што iх чакае на фронце.
      Ён стаяў пасярод пакоя. Потым кiнуў залаты пояс на канапу. Якiм жа кволым здаўся мне тады гэты дужы здаровы юнак у вайсковай форме не па росту. З шырокага каўняра выступала тоненькая дзiцячая шыйка. Валасы ўжо былi падстрыжаны нагала, i ад гэтага твар страцiў своеасаблiвасць, стаў такiм, як i ва ўсiх салдат. Ужо яго падрыхтавалi да смерцi, ужо "прыбралi", як i ўсiх астатнiх, ужо нельга адрознiць яго ад iншых, ужо стаў ён безыменным, невядомым, ужо прапаў... Люк яшчэ раз абыякава глянуў на пояс, потым узняў вочы на мяне. У позiрку яго была насмешка, пагарда... I ўсё ж ён абняў, пацалаваў мяне на развiтанне. Разам мы выйшлi на двор. Ён адышоўся на некалькi крокаў, яшчэ раз глянуў на мяне i цiха сказаў:
      - Здаў бы ты ўсё гэта ў Французскi банк.
      А я ўжо нiчога не бачыў: слёзы засляпiлi вочы... Чуў толькi, як ты, смеючыся, адказала яму:
      - Ого! Чаго захацеў?! Такога ад яго не дачакаешся.
      Доўга стаяў я на ганку... I раптам ты спыталася:
      - Прызнайся, ты ж ведаў, што ён не возьме золата? Гэта што? Прыгожы жэст?
      I тут я ўспомнiў, што пояс застаўся на канапе. А слугi - народ цёмны! Нiколi не ведаеш, чаго ад iх чакаць...
      Я хуценька пайшоў да сябе, ускiнуў пояс на плечы i зноў высыпаў золата ў галаву Дэмасфена.
      Праз некалькi дзён памерла мама, а я амаль не памятаю гэтага. Апошнi час яна цяжка хварэла i жыла не з намi. Цяпер вось кожны дзень я думаю пра яе, i паўстае перада мною мама маладая, здаровая, прыгожая, якой была яна ў днi майго маленства. А вобраз нямоглай, хворай старой чамусьцi сцёрся ў памяцi. Ненавiджу хадзiць на могiлкi, а да мамiнага помнiка часам хаджу. Раней прыносiў кветкi, цяпер перастаў, бо iх усё роўна крадуць. Беднякi прыходзяць красцi ружы багацеяў, каб пажывiцца за кошт нябожчыкаў. Трэба было б паставiць абгародку, ды пры цяперашнiх цэнах гэта дорага каштуе... Люк... Бедны хлопчык... У цябе i магiлкi няма. Ён прапаў - так i лiчыцца: "прапаў без вестак". Я нашу ў бумажнiку тую адзiную паштоўку, якую ён паспеў мне напiсаць: "Усё iдзе добра. Пасылку атрымаў. Моцна цалую". Так i напiсаў: "Моцна цалую". Такi сказаў мне добрае слова бедны мой хлопчык...
      XI
      Сёння ўночы прачнуўся ад удушша. Давялося ўставаць. Ледзь давалокся да крэсла i пад сумнае завыванне ветру перачытаў апошнiя старонкi сваiх запiсак. Божа мой! Якую мярзотнасць маёй душы яны адкрываюць!.. Перад тым як зноў пiсаць, я пасядзеў ля акна. Вецер сцiх. Неба праяснiлася. Спакойна спаў гарадок. I нечакана ў тры гадзiны ночы зноў наляцеў вецер, прагрукатаў па небе гром i па чарапiчным даху моцна забарабанiлi цяжкiя, халодныя кроплi дажджу. Я нават спалохаўся, што гэта, можа, град. Закалола ў сэрцы. Толькi-толькi адцвiлi вiнаграднiкi, узялася завязь будучага ўраджаю - i на табе: такi лiвень! Як наўмысна!..
      А зрэшты, што мне да таго ўраджаю?! Увесь ураджай са свайго жыццёвага загону я ўжо сабраў. Мне застаецца толькi адно: пакуль ёсць час, спазнаць трохi лепш самога сябе... Паслухай, Iза, пасля маёй смерцi ты знойдзеш у сейфе сярод папер адзiн дакумент, якi засведчыць табе маё апошняе жаданне. Склаў я гэты дакумент праз некалькi месяцаў пасля смерцi Мары, калi я i сам цяжка хварэў. Там ты знойдзеш прыблiзна такiя словы: "Калi перад смерцю я згаджуся пачуць апошняе слова святара, то цяпер, пры здаровым розуме i яснай памяцi, я загадзя пратэстую супраць такога гвалту над маёй разумовай i фiзiчнай слабасцю з мэтай дабiцца ад мяне таго, чаго мая душа не прымае".
      Дык вось, я павiнен прызнацца табе, што за апошнiя месяцы, калi я зноў i зноў азiраю свой жыццёвы пiлях, пiльна ўглядаюся ў свой унутраны свет, мне становiцца ўсё ясней i ясней: менавiта цяпер мяне прыцягвае да сябе вучэнне Хрыста. I цяпер я не адмаўляю таго, што i ў мяне, можа, знойдзецца дарога, якая прывядзе мяне да Бога. Калi б мне ўдалося памяняць свае адносiны да сябе, палюбiць сябе, мне было б лягчэй знайсцi гэтую дарогу... Але ўва мне столькi жорсткасцi, столькi душэўнай скупасцi... Адзiнае, што мне добра ўдаецца, гэта выклiкаць ва ўсiх нянавiсць i ствараць вакол сябе пустыню. Значыць, застаецца мне толькi адно - надзея!.. Я вось што думаю, Iза: не дзеля вас, праведнiкаў, сыходзiў твой Бог на зямлю, а дзеля нас, грэшнiкаў... Нiчога ты пра мяне не ведаеш... Нi пра мяне, нi пра маю душу... Магчыма, гэтыя старонкi, што ты прачытала, хоць трохi зменшаць тваю нянавiсць да мяне. Ты ўбачыш, што былi ў мяне i патаемныя добрыя пачуццi, якiя абуджалi ўва мне Мары сваёй дзiцячай ласкай ды наш няшчасны Люк...
      Iза, не падумай, што я строю з сябе нейкага пакрыўджанага анёла. Сваё сэрца я добра ведаю: гэта - клубок гадзюк. Яны кiшаць у мяне ўнутры, душаць маё сэрца, пранiзваюць яго сваiмi джаламi, i ледзьве-ледзьве яно ўжо б'ецца. I нельга разблытаць гэты ядавiты клубок! Яго можна толькi рассекчы ўдарам вострага мяча: "Не мiр, а меч прынёс я вам" - так, здаецца, казаў твой Хрыстос.
      Не ведаю, Iза, можа, заўтра я адракуся ад таго, што тут нагаварыў табе, як адрокся ад свайго апошняга жадання, выказанага трыццаць гадоў таму назад. Можа, ты мне i даруеш усё. Я i сёння ненавiджу ўсiх тых, хто толькi называе сябе хрысцiянамi... А хiба мала такiх, хто на самай справе глумiцца над верай i над iмем божым?! "Але табе, мярзотнiку, хто даў права судзiць iх?" спытаешся ты. Iза, а цi няма ў маёй мярзотнасцi чагосьцi блiжэйшага да тваёй веры, чым у iх, у гэтых "дабрачынных"? Можа, маё пытанне здасца табе блюзнерствам? Ну, а як мне даказаць табе, што праўда на маiм баку? Чаму ты нiколi не гаворыш са мной? Магчыма, ты i знайшла б тое слова, ад якога маё сэрца адтала б? Сёння ноччу мне ўсё здаецца, што, можа, нам яшчэ няпозна пачаць жыць па-новаму. А што, калi сёння, не чакаючы смерцi, аддаць табе гэтыя старонкi?! I прасiць цябе, i малiць iмем Бога твайго, каб дачытала iх да канца?! I дачакацца таго моманту, калi ты дойдзеш да апошняга радка! I тады б я ўбачыў, як ты заходзiш у мой пакой уся ў горкiх слязах! I ты раскiнула б рукi для абдымкаў! I я папрасiў бы цябе дараваць!
      I мы абое ўпалi б адно перад адным на каленi!..
      Бура, мусiць, уцiхамiрылася. Зноў на небе загарэлiся бляклыя зоркi. Хутка пачне свiтаць... Мне здалося, што зноў пайшоў дождж, але не, гэта ад подыху ветру падаюць кроплi з лiсця дрэў. Цi не легчы мне ў пасцель? Можа, будзе лягчэй? Стамiўся я, няма ўжо больш сiлы пiсаць, i я адкiдваюся на цвёрдую спiнку крэсла...
      Нейкае змяiнае шыпенне... Потым - маланка на ўсё неба i магутны выбух. I надышла злавесная цiшыня... Зноў на пагорках пачалi ўзрывацца бомбы, якiя кiдаюць вiнаградары, каб адагнаць градавыя хмары. Град - гэта велiзарнае бедства для нашых мясцiн. З боку суседнiх памесцяў Сатэрн i Барзак узлятаюць у неба ракеты. У Сэн-Венсэне на ўсю моц б'юць у званы ў надзеi адвесцi градабой... I раптам па чарапiцы застукала, нiбы нехта зверху сыпануў прыгаршчы маленькiх каменьчыкаў... Град! Раней, у былыя часы, нiхто не ўтрымаў бы мяне ў пасцелi i я пабег бы да акна. Было чуваць, як з грукатам адчыняюцца аканiцы ў спальнях. Ты крыкнула нейкаму чалавеку, што перабягаў цераз двор: "Моцны град?" - "Моцны. Добра яшчэ, што з дажджом..." Па калiдоры пратупалi босыя дзiцячыя ножкi, - вiдаць, ад шуму прачнуўся нехта з малых. Я па прывычцы прыкiнуў: "Не менш як сто тысяч франкаў паплыло", але з месца не зварухнуўся. А калiсьцi!.. О, я даўно ўжо быў бы на полi!.. Помню, неяк раз знайшлi мяне ноччу сярод вiнаграднiку - у хатнiх тапачках, са свечкай у руцэ, а на галаву мне падаў буйны град... Туды цягнуў мяне прыроджаны сялянскi iнстынкт, мне хацелася кiнуцца на зямлю i прыкрыць вiнаграднiкi сваiм целам, уратаваць iх ад градабою... Але сёння ўсё маё багацце стала мне чужым, непатрэбным. Нарэшце я вызвалiўся з гэтых путаў i выйшаў на новую дарогу. Нейкая сiла падштурхоўвае мяне: "Iдзi! Iдзi!.." Што гэта? Сляпая сiла? Любоў? Можа, i любоў...
      Частка другая
      XII
      Парыж. Вулiца Брэа.
      I чаму мне ўздумалася ўзяць з сабой гэты сшытак? Што рабiць цяпер з маiм доўгiм пасланнем? Памiж мною i вамi ўсё скончана. Ты, Iза, каму я адкрыў тут усю сваю душу, не павiнна больш iснаваць для мяне. Дык навошта мне зноў садзiцца за гэтыя запiскi? Але я зноў бяру ў рукi пяро: мне трэба пiсаць, мне трэба выгаварыцца - у гэтым мой паратунак i мая адзiная ўцеха... Якiя дзiўныя радкi напiсаў я ў тую ноч, калi град пабiў вiнаграднiкi!.. Няўжо я стаяў на мяжы вар'яцтва? Не, не, не трэба гаварыць нi пра якае вар'яцтва. Нельга нават ужываць тут гэтае слова, бо сваякi мае здольныя на ўсё i слова гэтае павернуць супраць мяне, калi, не дай Бог, гэтыя старонкi трапяць iм у лапы. Цяпер мае запiскi маюць адрасата, i трэба будзе iх спалiць, як толькi я адчую сябе горш... Застаецца, праўда, адзiн чалавек, якому я магу iх перадаць... Гэта мой сын, якога я прыехаў шукаць у Парыжы. Нiколi мы з iм не бачылiся, але ён ёсць, ён жыве тут, у гэтым горадзе. Як мне хацелася расказаць Iзе пра яго iснаванне на тых старонках, дзе я намякаў пра свой любоўны раман у 1909 годзе. Я ледзьве не прагаварыўся, што мая палюбоўнiца была цяжарная ад мяне, калi ад'язджала ў Парыж...
      Я лiчыў сябе чалавекам добрым i велiкадушным, бо да вайны пасылаў мацi i малому па шэсць тысяч франкаў у год. Нiколi я i не падумаў пра тое, каб павялiчыць гэтую суму...
      Я знайшоў мацi i сына... I, вядома, моцна вiнаваты перад iмi. Жывуць яны ў нястачы, задыхаюцца ад цяжкай, няўдзячнай працы. Я таму i наняў сабе пакойчык у гэтым квартале, каб быць блiжэй да iх. Кватэрка мая цесная. Ложак, шафа ды столiк - вось i ўвесь абсталюнак. А якi грукат на вулiцы! У мой час на Манмартры было цiха, спакойна. А цяпер, здаецца, тут знайшлi сабе прытулак усе парыжскiя прыдуркi, якiя нават ноччу не могуць утаймавацца. Мае дарагiя дамачадцы i то не так шумелi ў тую ноч, калi я ўсё пачуў i ўбачыў на свае вочы... Але якi сэнс зноў вяртацца да гэтага?.. Не, трэба расказаць i пра гэта... Можа, мне будзе лягчэй, калi i гэты чорны ўспамiн я далучу да сваiх запiсак, якiм нядоўга ўжо засталося iснаваць... А зрэшты, навошта мне iх палiць? Мой сын i спадчыннiк мае права ўсё ведаць пра мяне. А раптам гэтая мая споведзь хоць трохi наблiзiць яго да мяне?..
      Ды дзе там... Варта было мне раз, другi яго пабачыць, як я зразумеў, што гэта за птушка. Не той гэта чалавек, якi зацiкавiцца маiм рукапiсам. Хiба тут у чым разбярэцца гэты нiкчэмны прыказчык, гэты атупелы дзяцюк, для якога адзiная ўцеха ў жыццi - скачкi на iпадроме.
      Ноччу, калi цягнiк падыходзiў да Парыжа, я страшэнна нерваваўся. Мне ўяўлялася, як пасыплюцца на мяне справядлiвыя папрокi, i я загадзя рыхтаваўся да абароны... Ах, як лёгка паддаёмся мы ўплыву лiтаратурных i тэатральных шаблонаў!.. Я быў перакананы, што ў майго незаконнага сына душа перапоўнена горыччу i высокiмi пачуццямi. Ён мне бачыўся то высакародным, як Люк, то прыгожым, як Фiлi... Я ўсё прадбачыў, толькi не тое, што ён будзе падобны да мяне... Няўжо ёсць такi бацька, якому прыемна, калi яму гавораць: "А ведаеце, ваш сын вельмi падобны да вас!" Божа, як жа я сябе яшчэ раз узненавiдзеў, калi з жахам убачыў перад сабой свой уласны прывiд. Я любiў Люка i гатовы быў прызнаць яго сваiм сынам, можа, якраз за тое, што ў iм нiчога не было ад мяне. Трэба прызнаць, што i Рабэр, гэты парыжскi басяк, сiм-тым адрознiваўся ад мяне: ён ад прыроды тупаваты, не змог вытрымаць нiводнага экзамену i ўрэшце назаўсёды закiнуў вучобу. А мацi з апошнiх сiл выбiвалася, каб даць адукацыю гэтаму пню. I вось... Як гэта можна дараваць?! Часам яна не можа стрымацца i пiлуе свайго безгаловага сынка за яго няздатнасць да навукi. А ён сядзе, панурыць галаву, а ў самога душа не на месцы за тыя грошы, што пусцiлi на вецер... Любiць грошы... Вось у гэтым ён i сапраўды мой сын. Але не хапае ў яго фантазii, каб уявiць, якое багацце я яму хутка перадам. Не можа ён паверыць у такi цуд. Праўду кажучы, i мацi, i ён сам чагосьцi баяцца: "Гэта ж незаконна... могуць потым яшчэ пасадзiць..."
      Мажная няўклюдная жанчына... Бледны маршчынiсты твар... Выцвiлыя рэдкiя валасы... Непрыгожыя спрацаваныя рукi... Якая карыкатура на тую маладзiцу, што я калiсьцi кахаў! Яна ўглядаецца ў мяне сваiмi яшчэ прыгожымi вачыма: "Калi б я сустрэла вас на вулiцы, - гаворыць яна мне, - напэўна, не пазнала б". А я? Хiба я пазнаў бы яе? Я чакаў ад яе ўсяго: папрокаў, злосцi, помсты, толькi не гэтай маркотнай абыякавасцi. Яна асунулася, атупела ад штодзённай нуднай працы ў нейкай канторы. Усяго на свеце баiцца. Асаблiва асцерагаецца судовых улад, з якiмi ў яе былi калiсьцi непрыемнасцi. А я ж так падрабязна растлумачыў ёй i Рабэру свой план. Рабэр набудзе ў якiм-небудзь банку сейф на сваё iмя, а я перанясу туды сваё золата, грошы i каштоўныя паперы. Ён дасць мне даверанасць на права карыстацца сейфам i абавязацельства, што сам не дакранецца да гэтага сейфа да дня маёй смерцi. Я, безумоўна, хачу, каб Рабэр напiсаў заяву, у якой ён прызнае, што ўсе скарбы ў сейфе належаць мне. Не магу ж я цалкам аддаць сябе ва ўладу гэтага незаконнага сынка. Я яго зусiм мала ведаю. Мацi i сын пярэчаць, што пасля маёй смерцi гэтыя дакументы абавязкова знойдуць i тады пачнецца... Ну i iдыёты! Нiяк не хочуць даверыцца мне! Я паспрабаваў iм давесцi, што ў такiм выпадку можна падключыць майго даверанага Буру, з якiм я вяду справы ўжо сорак гадоў i якi абавязаны мне ўсiм. У яго захоўваецца мой пакет з надпiсам: "Спалiць у дзень маёй смерцi", i няма нiякiх сумненняў, што ён абавязкова гэта зробiць. Вось у той пакет я i пакладу заяву Рабэра. А я абсалютна перакананы, што Буру ўсё спалiць, - тым больш што ў гэтым пакеце ляжаць сякiя-такiя дакументы, якiя яму асабiста выгадна кiнуць у агонь.
      Але Рабэр i мацi зноў баяцца, што Буру нiчога не спалiць i пачне iх шантажыраваць. Шчыра кажучы, я i сам пра гэта падумаў i вырашыў перадаць iм некаторыя дакументы, якiх будзе дастаткова, каб адправiць Буру на катаргу, калi ён пачне што вытвараць. Такiм чынам, Буру будзе вымушаны спалiць заяву Рабэра ў iх на вачах i толькi тады атрымае ў свае рукi дакументы, што кампраметуюць яго. Ну, чаго можна яшчэ хацець?
      Але да старой iдыёткi i маладога невука нiчога не даходзiць! Я iм аддаю мiльёны, а яны, замест таго каб кiнуцца мне ў ногi, пачынаюць спрачацца, сумнявацца... Нават калi б тут i была нейкая рызыка, - дык ёсць жа за што рызыкаваць! Не, усё роўна не хочуць падпiсваць заявы: "Потым жа давядзецца плацiць падаходны падатак, а тады ў нас i спытаюць: "Адкуль у вас узялося такое багацце?.."
      Ах, як жа трэба ненавiдзець сваю сям'ю, каб не выгнаць гэтых двух псiхапатаў i назаўсёды не замкнуць перад iмi дзверы!.. Яны цяпер баяцца маiх законных спадчыннiкаў: "Ды яны ж усё разнюхаюць i пададуць на нас у суд..." Рабэру i яго мацi ўжо здаецца, што мая жонка i дзецi паднялi на ногi палiцыю i сочаць за мной. Таму сустракацца цяпер са мной можна толькi ноччу дзе-небудзь на ўскраiне горада. Ды хiба ў маiх гадах, з маiм здароўем можна не спаць начамi i раз'язджаць на таксi! Не думаю я, каб мае дамачадцы што западозрылi: не ўпершыню я паехаў у падарожжа адзiн. I адкуль iм ведаць, што ў тую ноч у Калезе я, нябачны iм, прысутнiчаў на iх ваенным савеце. Ва ўсякiм разе, яны яшчэ не паспелi асачыць мяне ў Парыжы. I на гэты раз нiшто i нiхто не перашкодзiць мне дамагчыся свайго! А з таго моманту, калi Рабэр прыме маю прапанову, я буду спаць спакойна. Але ён баязлiвец, i ўгаворваць яго, вiдаць, давядзецца доўга...
      Сёння вечарам, трынаццатага лiпеня, на рагу вулiцы Брэа iграе аркестр. Кружацца пары...
      О, цiхi, спакойны Калез! Успамiнаю сваю апошнюю ноч у гэтым гарадку... Я тады не паслухаўся доктара, выпiў таблетку вераналу i моцна заснуў. Нечакана я прачнуўся, глянуў на гадзiннiк: была гадзiна ночы. Да мяне данеслася гамонка. Я насцярожыўся. Акно ў пакоi было адчынена. Я прыслухаўся - нi на двары, нi ў гасцiнай нiкога няма. Я пайшоў у ванную - там акно выходзiць на поўнач, гэта значыць да пад'езда. Бачу - уся сямейка на ганку. У такi познi час там няма каго баяцца: навокал - нi душы, а на той бок выходзяць вокны толькi з калiдора i ванных пакояў.
      Ноч была цёплая i цiхая. Калi размова спынялася, я мог нават чуць частае дыханне Iзы... Кожнага свайго ворага я пазнаваў па голасе, смеху... I вось я на свае вушы пачуў:
      - А ты ўпэўнена, мама, што ў сейфе няма каштоўных папер? Жмiнды заўсёды неасцярожныя... Ты ўспомнi пра золата, якое ён хацеў аддаць Люку. Дзе ён яго хаваў?
      - Не, у сейфе нiчога каштоўнага няма. Ён даўно здагадаўся, што я ведаю шыфр, якiм адмыкаецца замок: "Мары". У сейф ён лазiць толькi тады, калi яму трэба паглядзець квiтанцыi на страхоўку або на падаткi.
      - Мама, гэта ж вельмi важна. Мы i па квiтанцыях можам лёгка вызначыць суму яго даходаў.
      - Не, там толькi паперы, якiя маюць дачыненне да нерухомай маёмасцi. Я ўжо глядзела.
      - Што ж, гэта таксама цiкава. Значыць, ён прыняў усе меры перасцярогi.
      Фiлi пазяхнуў i прамармытаў:
      - Ну i кракадзiл! I пашэнцiла мне нарвацца на такога кракадзiла!
      - Калi хочаце ведаць маю думку, - сказала Жэнеўева, - то мне здаецца, нiчога мы не знойдзем i ў тым сейфе, якi захоўваецца ў Лiёне... Ты што, Янiна?