А ў гэты самы час перад маiмi вачыма стаяў прыклад жаночага самаахвярнага кахання, - за турэмнымi кратамi я бачыў жанчыну, якая ахвяравала сабой не так дзеля таго, каб адвесцi бяду ад свайго дзiцяцi, а каб уратаваць сына свайго мужа, спадчыннiка яго iмя. Не хто iншы, як ён, ахвяра, упрошваў сваю жонку: "Вазьмi вiну на сябе..." У сваiм каханнi яна пайшла да канца i хацела пераканаць увесь свет, што яна - злачынка, яна хацела застрэлiць чалавека, якi быў ёй даражэйшы за ўсiх на свеце. I паклiкала яе на гэта не мацярынская, а шлюбная любоў... (Падзеi, якiя адбылiся пасля, поўнасцю пацвердзiлi гэта: яна пакiнула сына i заўсёды знаходзiла прычыны, каб быць далёка ад яго.) А магла ж якая-небудзь жанчына пакахаць мяне так, як кахала Вiльнаў жонка. Я многа разоў бачыўся з iм, калi вялося следства. Чым ён лепшы за мяне? Даволi прыгожы, прыстойны мужчына, але не сказаць, каб вельмi разумны, - гэта даказваецца яго варожымi адносiнамi да мяне пасля працэсу. А я быў таленавiты. Апынiся тады побач са мной адданая мне жонка, якiх бы толькi вышынь я не дасягнуў! Але адзiнокаму чалавеку цяжка, немагчыма ўвесь час верыць у сябе. Нам патрэбна, каб побач з намi быў сведка нашай сiлы, каб ён адзначаў нашы ўдачы, няўдачы, падлiчваў ачкi, а ў днi нашых перамог увенчваў нас лаўрамi, - як некалi ў школе, атрымлiваючы пахвальны лiст, я шукаў у натоўпе маму, i пад гукi ваеннага аркестра яна ўскладала на маю галоўку залаты лаўровы вянок.
      У час працэсу Вiльнаў мамiна здароўе моцна пагоршала. Я не адразу заўважыў гэта. Першай прыкметай упадку была яе нечаканая любасць да маленькага чорненькага сабачкi, якi пачынаў утрапёна брахаць, як толькi хто наблiжаўся да мамы. Кожны раз, калi я наведваў маму, яна толькi i ведала, што гаварыла пра гэтага сабачку.
      Зрэшты, мамiна пяшчота не магла замянiць мне таго кахання, якое выратавала б мяне на самым галоўным павароце майго жыцця. Была ў мамы адна загана, якую разам з кроўю перадала яна i мне: прага да грошай. Яна ўгаварыла мяне не пакiдаць адвакатуры, дзе, як яна казала, "можна зарабiць добрыя грошы". А мяне вабiла лiтаратурная дзейнасць. I мяне запрашалi супрацоўнiчаць у газетах, часопiсах... На выбарах левыя партыi прапаноўвалi мне вылучыць сваю кандыдатуру ў парламент ад акругi Ля-Бастыд (чалавек, якi пасля маёй адмовы даў згоду балацiравацца, прайшоў без нiякiх цяжкасцей). Але я не паддаўся свайму славалюбству, таму што хацеў мець "добрыя грошы".
      Ды i ты сама, Iза, гэтага хацела, i ты дала мне зразумець, што нiколi не пакiнеш правiнцыi. Вядома, калi б ты кахала мяне, ты б даражыла i маёй славай. I ты падказала б мне, што ўмельства жыць у тым i ёсць, каб ахвяраваць нiзкiмi, дробнымi iнтарэсамi дзеля высокай мэты. Бязглуздыя журналiсты пачынаюць шумiху, калi пранюхаюць, што нейкi адвакат, атрымаўшы дэпутацкае крэсла цi мiнiстэрскi партфель, спрабуе сёе-тое перахапiць сабе ў кiшэню. А было б лепш, каб панове газетчыкi выказвалi сваё захапленне паводзiнамi тых дзелавых людзей, якiя ўтаймавалi свае пачуццi, адмовiлiся ад славы палiтычнага дзеяча i занялiся такой справай, якая прыносiць найбольшы даход. Калi б ты кахала мяне, ты вылечыла б мяне ад гэтай маёй сквапнасцi. А так усё жыццё для мяне iснавала толькi адно - чысты прыбытак. Я ганяўся за буйной, сярэдняй i нават дробнай здабычай i добра ведаў, куды i як патрацiць кожны франк. Ды што там! "Зарабiць добрыя грошы" - вось што было маей адзiнай уцехай. Мара i мэта кожнага крамнiка.
      Вось i ўсё, што ў мяне засталося, - грошы, нажытыя маёй працай за доўгiя i цяжкiя гады. Даўно вы точыце зубы на гэтыя грошы!.. Ах, як палохае мяне нават думка, што яны апынуцца ў вашых кiшэнях пасля маёй смерцi! Я гаварыў у пачатку гэтага пiсьма, што зрабiў адпаведныя захады, каб вам нiчога не дасталося. I там жа даў табе зразумець, што я адмовiўся ад гэтай помсты... Але я не ведаў тады, што мая нянавiсць да вас мае свае прылiвы i адлiвы. То яна адхлыне - i я мякчэю... То зноў навальваецца - i брудная хваля захлiствае мяне...
      З сённяшняга дня, калi вы хацелi абабраць мяне дзеля вашага Фiлi i калi я ўбачыў, як вы ўсе сабралiся на верандзе i сачылi за мной, мяне не пакiдае карцiна дзяльбы маёй спадчыны. Вось дзе будзе сцэна! Вы, як сабакi, будзеце грызцiся за мае землi i каштоўныя паперы... Землi вы атрымаеце. А вось каштоўных папер ужо няма. Так, так, тыя самыя каштоўныя паперы, пра якiя я гаварыў на першай старонцы гэтага пiсьма, я прадаў на мiнулым тыднi. I добра зрабiў, што збыў iх з рук: з таго часу курс акцый на бiржы падае з кожным днём. Усе караблi тонуць i iдуць на дно, калi я пакiдаю iх. Я нiколi не памыляюся. I вось цяпер у мяне мiльёны, мiльёны чысценькiмi... Вы iх таксама атрымаеце... Калi я захачу... Але бываюць днi, калi я гавару сабе: "Нi франка я вам не дам!"
      Чую, як ваша зграя падымаецца па лесвiцы. Вось вы спынiлiся, гаворыце i не баiцеся пябудзiць мяне (вы ж даўно вырашылi, што я глухi). Праз шчылiну ў дзвярах бачу святло ад запаленых свечак. Пазнаю фальцэт дарагога Фiлi (у яго як быццам усё яшчэ ламаецца голас). Раптам чуецца прыглушаны жаночы смех. Ты кагосьцi супакойваеш i зараз скажаш: "Цiшэй! Ён жа яшчэ не спiць". Ты падкрадваешся да маiх дзвярэй, прыслухоўваешся, заглядаеш у замочную шчылiну. Мяне выдае лямпа. Ты вяртаешся да зграi i, мусiць, шэпчаш: "Не спiць яшчэ! Падслухвае". Усе на пальчыках адыходзяць. Парыпвае лесвiца, а потым адны за аднымi зачыняюцца дзверы. У гэтую велiкодную ноч вы сабралiся ўсе парамi. I я мог бы стаць жывым ствалом нашага генеалагiчнага дрэва, на якiм квiтнееце ўсе вы - яго маладыя парасткi. Звычайна ў сям'i любяць бацьку. Але ты стала маiм ворагам, i дзецi апынулiся на тваiм баку.
      Самы час перайсцi цяпер да нашай мiжусобнай вайны. Але сёння няма ў мяне сiлы пiсаць. I спаць яшчэ не хочацца. Не люблю я валяцца ў пасцелi. У сне чалавек падобны да нябожчыка. А нашто ж прытварацца нябожчыкам? Мне чамусьцi здаецца, што смерць пабаiцца прыйсцi да мяне, пакуль я трымаюся на нагах. Баюся, сам не ведаю чаго: пакуты, болю, агонii, апошняга глытка паветра? Не. Але ж смерць - гэта небыццё... Яе можна акрэслiць толькi знакам адмаўлення мiнус.
      VII
      Пакуль трое нашых дзяцей былi малыя, нам удавалася хаваць нашу варожасць, хоць атмасфера ў доме была цяжкая. Твая абыякавасць да мяне, адчужанасць да ўсяго таго, што было звязана са мной, не давалi табе пакутаваць i ты нават не адчувала гэтай атмасферы. Дома бываць я стараўся як мага радзей. Ранiцай я снедаў адзiн i ў адзiнаццаць ад'язджаў у суд. Мяне цалкам паглыналi справы, а тая рэштка часу, якую я мог аддаваць сям'i, ты, вядома, здагадваешся, як i дзе праводзiлася. Чаму ж мяне спакусiла гэтая жахлiвая ў сваёй прастаце распуста, пазбаўленая ўсялякiх пачуццяў i нават фальшывай пяшчоты? Я мог бы лёгка заводзiць раманы, якiя выклiкаюць захапленне ў прыстойных людзей. Хiба маладому адвакату не даводзiцца мець справу з прыгожанькiмi клiенткамi? Нямала жанчын, якiя звярталiся да мяне, бачылi i хацелi ўсхваляваць ува мне мужчыну... Але я страцiў веру ў гэтыя мiлыя iстоты, цi, дакладней, не верыў, што магу спадабацца каму-небудзь з iх. З першага погляду я заўсёды пераконваўся, што жанчыны, гатовыя стаць маiмi каханкамi, хацелi мець з гэтага нейкую выгаду. Ад такой прадузятай думкi мне рабiлася страшна... Трэба прызнацца i вось у чым. Да трагiчнай упэўненасцi, што нiхто нiколi не можа мяне пакахаць, далучалася яшчэ i падазронасць багатага чалавека, якi баiцца, каб яго не абвялi вакол пальца, каб не выцягвалi з яго грошай. Ну, табе-то я даваў "пенсiю". Занадта добра ведала ты мой характар, каб чакаць ад мяне хоць на франк больш вызначанай сумы. Зрэшты, сума была даволi вялiкая, i табе яе хапала. З табой усё было проста. А вось iншыя жанчыны!.. Я з лiку тых мужчын, якiя ўпэўнены, што на свеце iснуюць толькi дзве групы жанчын: бескарыслiвыя, закаханыя, шчырыя Евы i сквапныя да чужых грошай распуснiцы. А на самай жа справе ў большасцi жанчын прага кахання лёгка суiснуе i зжываецца з неабходнасцю падтрымкi, заступнiцтва, - iм хочацца, каб нехта клапацiўся пра iх, абараняў, песцiў... У свае шэсцьдзесят восем гадоў я так ясна бачу гэта, што часам мне хочацца выць ад адчаю, - чаму я сам, сваiмi рукамi, адштурхнуў ад сябе каханне? I не дабрадзейнасць кiравала тады мною, а недаверлiвасць i скупасць. Варта было завязацца нейкай цiкавай сувязi, як яна раптам абрывалася - то ўсё разбурала мая падазронасць, то я сам рабiўся непрыемным жанчыне за тыя свае звычкi, якiя i ты недалюблiвала: за спрэчкi пра чаявыя з афiцыянтамi цi рамiзнiкамi. Я люблю загадзя ведаць, колькi павiнен заплацiць. Люблю, каб на ўсё была свая цана. Сорамна мне, брыдка, але прызнаюся: у распусце мне падабалася тое, што там была ўстаноўлена строгая цана. I хiба ў такога чалавека, як я, ёсць што-небудзь агульнае памiж сардэчнымi парывамi i голым жаданнем? Сардэчныя парывы... я не сумняваўся, што нiколi мне iх не здзейснiць, i таму душыў iх у самым зародку. Я быў вялiкi майстар забiваць у сабе ўсялякае пачуццё ў тую самую хвiлiну, калi розум i воля яшчэ адыгрываюць у каханнi асноўную ролю, калi мы стаiм на гранi страсцi i яшчэ можам поўнасцю аддацца ёй або вырвацца з яе путаў. Я выбраў самыя простыя адносiны - тыя, якiя можна купiць за пэўную цану. Цярпець не магу, калi мяне ашукваюць, але тое, што я павiнен заплацiць, я заўсёды заплачу. Вы ўсе гарлапанiце пра маю скупасць. Дык паслухайце: я нiколi не дазваляў сабе мець даўгi i заўсёды на месцы франк у франк аплочваў свае рахункi. Усе пастаўшчыкi, з якiмi мне даводзiлася мець справы, ведаюць i вельмi цэняць гэта. Я i ў думках не магу дапусцiць, што камусьцi вiнен хоць адзiн франк. Iменна так разумеў я i "каханне". За паслугi плацi i будзь здароў! Божа, якая агiда! Не, мусiць, залiшне я ўжо сябе бэшчу: усё ж такi кахаў я адну жанчыну, дый яна, здаецца, мяне кахала... Было гэта ў 1909 годзе, пад канец маёй маладосцi. Навошта замоўчваць гэты раман? Ты пра ўсё ведала i прыпомнiла мне гэта, калi табе спатрэбiлася сёе-тое ў мяне выпрасiць.
      Я выратаваў гэтую маладзенькую настаўнiцу ад турмы (яе падазравалi ў дзетазабойстве). Спачатку яна аддалася мне ад удзячнасцi, але потым... У той год спазнаў я шчырае каханне... Але ўсё загубiў мой ненасытны эгаiзм. Мала таго што я трымаў яе ў беднасцi i галечы, я яшчэ патрабаваў, каб яна заўсёды належала толькi мне, каб нi з кiм не сустракалася, не бачылася, каб толькi я мог карыстацца ёю ў любы момант, калi мне ўздумаецца... Яна была маёй уласнасцю, маёй рэччу. Валодаць, карыстацца сабе на патрэбу, - гэтыя мае iмкненнi пашыралiся i на людзей. Я характарам рабаўладальнiк. I вось аднойчы ў жыццi я нiбыта i знайшоў сабе пакорлiвую ахвяру, якая адпавядала ўсiм маiм патрабаванням. Я трымаў яе пад суровым наглядам i сачыў нават за яе думкамi... Ах, ды што гэта я!.. Зусiм забыўся, што абяцаў табе не гаварыць пра такiя рэчы. Словам, паехала яна ў Парыж, бо так жыць больш не магла.
      "Паслухай, Луi, - не раз паўтарала ты мне, - каб жа ты не ладзiў i не мог ужыцца толькi з намi, а то ж усе цябе баяцца, усе ўцякаюць ад цябе! Ты ж сам бачыш, Луi!" Я не сляпы i бачыў гэта. Калегi ў судзе пазбягалi мяне. Доўга не хацелi выбiраць мяне ў Савет прысяжных павераных. А на пасаду старшынi адвакацкага корпуса выбiралi не мяне, а ўсялякiх крэцiнаў, пасля якiх мне было б сорамна займаць гэты пост. Ды i нашто ён мне здаўся? Толькi лiшнi клопат i расходы на прыёмы. Дорага абыходзiцца ўсё гэта. Аўчынка не варта вырабу. Ты, вядома, не была б супраць такога павышэння - дзеля дзяцей. Ты нiколi нiчога не хацела дзеля мяне самога, а пры выпадку заўсёды дадавала: "Луi, зрабi гэта дзеля дзяцей".
      Праз год пасля нашага вяселля моцна захварэў твой бацька, i дарога ў маёнтак Сенон была для нас закрыта. Ты доўга не думала i вырашыла, што мы паселiмся ў Калезе. З усяго, што было ў мяне, ты сапраўды шчыра палюбiла i прыняла толькi маю радзiму. Ты пусцiла карэнне ў маю родную зямлю, але яно так i не пераплялося з маiм карэннем. Дзецi заўсёды праводзiлi свае вакацыi ў гэтым доме, у гэтым садзе. Тут памерла наша маленькая дачушка Мары. Але смерць яе не выклiкала ў тваёй душы жаху да гэтага дома, - наадварот, той пакой, дзе бiлася ў перадсмяротных пакутах наша Мары, ты i цяпер лiчыш святым месцам. Тут ты вывела свой вывадак, песцiла i даглядала дзяцей, не спала начамi над калыскай, чытала натацыi нянькам i гувернанткам. Тут, памiж вось гэтымi яблынямi нацягвалi вяроўкi i вешалi на iх памытыя сукеначкi Мары... А тут, у гэтай гасцiнай, абат Ардуэн сядаў за пiянiна. Вакол збiралiся дзецi i спявалi хорам. Прычым спявалi не толькi псалмы i духоўныя гiмны, - "каб не разгневаўся тата". Летнiмi вечарамi я любiў пасядзець каля дома, папалiць i паслухаць чыстыя дзiцячыя галасы, што старанна выводзiлi арыю з оперы Люлi*: "Ах, лясы i скалы, светлыя крынiцы..." Цiхае, спакойнае шчасце, ды толькi не маё... Я гэта ведаў. Забаронена для мяне сфера чысцiнi, узнёсласцi i светлых мрояў: спакойнае каханне... маркотная хваля цалуе бераг...
      * Жан-Батыст Люлi (1633-1687), французскi кампазiтар, заснавальнiк французскай класiчнай оперы.
      Варта было мне зайсцi ў гасцiную, як галасы змаўкалi. Спынялiся ўсе размовы. Першая выходзiла Жэнеўева з кнiжкай у руках. I толькi Мары не баялася мяне. Я клiкаў яе да сябе, i яна прыбягала. Я браў яе на рукi, яна пяшчотна тулiлася да мяне. Я чуў, як б'ецца яе маленечкае сэрца, - часта-часта, нiбы ў птушачкi. А толькi, бывала, выпушчу яе, яна пырхне ў сад... Мары!..
      Вельмi рана дзяцей пачало непакоiць тое, што я не хаджу ў царкву i ем скаромнае ў пятнiцу. На iх вачах iшла барацьба памiж бацькам i мацi, але вельмi рэдка справа даходзiла да вострых канфлiктаў, калi я, шчыра кажучы, найчасцей цярпеў паражэнне. Пасля кожнай сутычкi працягвалася нябачная вайна. Месцам баявых дзеянняў заўсёды быў Калез, бо ў горадзе я амаль не бываў дома. Але мой адпачынак заўсёды супадаў са школьнымi канiкуламi, i два месяцы (жнiвень i верасень) мы збiралiся тут усе разам.
      Добра помню той дзень, калi мы ўпершыню сутыкнулiся з табой лоб у лоб (усё пачалося з-за аднаго жарту, якi я дазволiў сабе ў прысутнасцi Жэнеўевы, а яна якраз вучыла "закон божы"); у той спрэчцы я даволi рэзка загаварыў пра сваё права берагчы розум маiх дзяцей, а ты - пра свой абавязак ахоўваць iх душы. Вось тады i адчуў я тваю сiлу: я быў поўнасцю разбiты i мусiў пагадзiцца, каб выхаванне Хюбэра даверылi езуiтам, а дзяўчатак аддалi ў пансiён пры жаночым манастыры. Усё адбылося так, як таго i патрабавалi "прэстыжныя традыцыi сям'i Фандадэж". Мяне ахапiла крыўда, прага помсты. Цяпер-то я ўжо добра ведаў, як вывесцi цябе з раўнавагi, пра што загаварыць з табой, каб ты хоць ад нянавiсцi забылася пра сваю абыякавасць да мяне... Рэлiгiя - вось што звядзе нас з табой у рукапашным баi! Калiсьцi нявер'е ў Бога было для мяне толькi незапоўненай формай, куды злiвалiся, нiбы струменi расплаўленага металу, слёзы i крыўды дробнага селянiна, якi хоць i разбагацеў, але ўсё роўна цярпеў знявагу i кпiны ад сваiх аднакласнiкаў; цяпер на змену колiшнiм юнацкiм слёзам i крыўдам прыйшла горыч любоўнага расчаравання i глыбокай нянавiсцi.
      I вось аднойчы за сталом зноў разгарэўся бой. (Я папытаўся ў цябе, цi атрымлiвае асалоду ўсявышнi, калi глядзiць на цябе, як ты ў посны дзень ясi стронгу замест варанай цяляцiны.) Ты дэманстратыўна выйшла з-за стала. Трэба было бачыць, як паглядзелi на мяне дзецi... Я пайшоў за табой у тваю спальню. Нiякiх слёз на тваiх вачах не было. Ты спакойна сустрэла мяне, гаварыла так, нiбы нiчога i не было. У той дзень я зрабiў для сябе цiкавае адкрыццё: не так ужо i не абыходзiла табе маё "асабiстае" жыццё. Аказалася, што ты перахапiла некаторыя пiсьмы, якiя давалi табе ўсе падставы патрабаваць разводу праз суд. "Я засталася з табой толькi дзеля дзяцей, але, калi ты яшчэ хоць раз паспрабуеш глумiцца над iх душамi, я не спынюся нi перад чым..."
      Што ж, ты i сапраўды нi перад чым не спынiлася б, i, бадай, развiталася б i са мной, i з маiмi грашыма. Пры ўсёй тваёй хцiвасцi да чужога багацця ты пайшла б на любую ахвяру, абы ў душах дзетак тваiх засталiся непарушнымi "асновы веры" - гэты збор выдуманых правiлаў, формул, звычак...
      На той час я яшчэ не меў зброi супраць цябе - таго зняважлiвага пiсьма, якое ты напiсала мне пасля смерцi Мары. Сiла была на тваiм баку. Ды i становiшча маё моцна пахiснулася б, калi б справа дайшла да разводу: тады, асаблiва ў правiнцыi, не вельмi жартавалi з такiмi рэчамi. Досыць было таго, што пра мяне ўжо хадзiлi чуткi, нiбыта я франкмасон. Мае погляды мала хто падзяляў, у свецкiх колах мяне цуралiся, i, калi б не слыннасць тваёй раднi, я даўно меў бы непрыемнасцi на службе. А галоўнае... пасля разводу мне давялося б вярнуць акцыi Суэцкага канала, якiя бацькi далi табе ў пасаг. Я ўжо так звыкся з iмi, што даўно лiчыў iх сваiмi. Страшна было падумаць, што давядзецца развiтацца з iмi, як, дарэчы, i з рэнтай, якую плацiў нам твой бацька...
      Я змiрыўся i даў сваю згоду на ўсё, што ты патрабавала ад мяне, але ўпотайкi вырашыў, што ўвесь свой вольны час я прысвячу дзецям i схiлю iх на свой бок. Гэта было ў жнiўнi 1896 года. Пераблыталiся ў мяне ў галаве тыя гарачыя i сумныя летнiя месяцы, што мы праводзiлi ў нашым маёнтку... А падзеi, пра якiя я зараз раскажу, адбылiся ў апошнiя пяць гадоў XIX стагоддзя.
      Я думаў, што будзе не так ужо i цяжка адваяваць у цябе дзяцей... Я разлiчваў на свой бацькоўскi аўтарытэт, на свой розум... Няўжо гэта складана, - думалася мне, - прывабiць i схiлiць на свой бок дзвюх дзяўчынак i дзесяцiгадовага хлопчыка? Ды гэта ж дробязь!
      Дзецi страшэнна здзiвiлiся i нават спалохалiся, калi я паклiкаў iх з сабою на прагулку. Ты сядзела пад лiпай, а тры пары дзiцячых вочак запытальна глядзелi на цябе.
      - Ну, вядома, мае мiлыя, iдзiце, пагуляйце з татам. I не трэба пытацца дазволу, раз ён вас клiча.
      Мы пайшлi. А як трымацца з дзецьмi? Пра што гаварыць з iмi? Адна справа весцi судовыя спрэчкi з суровым пракурорам цi ўвiшным абаронцам падсуднага, калi я выступаю на баку iстца... Не так ужо страшна выступаць перад запоўненай залай, дзе ўсе настроены супраць цябе... А вось як гаварыць з дзецьмi? Перад iмi я бянтэжуся. Як, дарэчы, не ўмею трымацца i з простымi людзьмi, нават з сялянамi, хоць я i сам сялянскага роду. Тут я губляюся, пачынаю чырванець, запiнацца...
      Дзецi весела шчабяталi, бегалi, скакалi, але паглядалi на мяне неяк насцярожана. На iх сэрцах ужо вiселi твае замкi, i ключы ад iх былi толькi ў цябе. "Па клiчу сумлення" ты не прынiжала майго бацькоўскага аўтарытэту, але i не хавала ад iх, што трэба шчыра малiцца за "беднага тату". I што б я нi рабiў, у iх уяўленнi я заўсёды заставаўся "бедным татам", за якога трэба падаць на каленi, малiцца i старацца, каб ён нарэшце паверыў у Бога. Усе мае выпады супраць рэлiгii яшчэ больш пераконвалi дзяцей, што iх тата - грэшнiк, бязбожнiк...
      Урачыста адзначалiся ў нас царкоўныя святы. З маленства дзецi запамiналi, ведалi, чакалi iх. А першае прычасце было для кожнага выключнай з'явай... Вечарамi яны спявалi хорам, - да маiх вушэй даляталi не толькi арыi з опер Люлi, але i духоўныя псалмы. Я здалёк бачыў даверлiвыя адданыя тварыкi, звернутыя да неба... Мае крокi па садовай дарожцы спынялi гэты вячэрнi рытуал...
      Кожнае нядзелi вы будзiлi мяне сваёй мiтуснёй i шумлiвымi зборамi да ад'езду ў царкву. Ты вечна баялася спазнiцца... Перад ганкам фыркалi конi... Хтосьцi з дзяцей абавязкова забываўся свой малiтвеннiк... Нiяк не маглi дачакацца кухаркi... Нечы пранiзлiвы голас пытаўся: "А якая гэта нядзеля пасля сёмухi?.."
      Вы вярталiся з царквы, i дзецi адразу беглi да мяне. Я звычайна яшчэ ляжаў у пасцелi. Маленькая Мары, вiдаць, прашчабятала перад алтаром усе малiтвы, якiя толькi ведала ("каб выратаваць тату"), i цяпер уважлiва глядзела на мяне з надзеяй, што я пачаў ужо выпраўляцца. Толькi яна адна мяне не раздражняла. Яе абедзве старэйшыя сястрычкi ўжо ставiлiся да веры так, як i ты, Iза: спакойна, бяздумна, з адвечным iмкненнем буржуа да камфорту... О! Ты добра ведала, што такая "вера" ўратуе iх ад гераiчнай дабрачыннасцi, ад усяго ўзвышанага хрысцiянскага вар'яцтва. А вось Мары верыла ў Бога з кранальнай шчырасцю. Яна сардэчна i лагодна адносiлася да слуг, арандатараў, беднякоў. Пра яе гаварылi: "Ды яна ўсё гатова аддаць. У такой грошы ў руках не затрымаюцца. Гэта ўсё, вядома, добра, але трэба за ёй наглядаць..." I яшчэ гаварылi: "Нiхто перад ёю не можа ўстаяць, нават бацька". Вечарамi яна сама падыходзiла, лезла да мяне на каленi. Неяк раз яна заснула ў мяне на руках, прытулiўшыся галоўкай да майго твару. Яе валаскi казыталi мне шчаку. Нерухома сядзець, ды яшчэ ў нязручнай паставе, было цяжка. Хацелася папалiць. Але я не зварухнуўся. I толькi калi а дзевятай гадзiне прыйшла па яе нянька, я сам занёс яе ў пасцель, а вы ўсе ашаломлена глядзелi на мяне, нiбы перад вамi з'явiўся драпежны звер, падобны да тых iльвоў i тыграў, якiя лiзалi ногi юным пакутнiкам на арэне Калiзея. Праз некалькi дзён - ранiцай чатырнаццатага жнiўня, - Мары сказала мне (ведаеш, як гэта робяць дзецi):
      - Татачка, паабяцай мне, што зробiш тое, што я цябе папрашу... Не, ты спачатку паабяцай, а потым я табе скажу...
      I яна сказала мне, што заўтра ты будзеш спяваць на месе ў царкве, i ўсiм было б вельмi прыемна, каб я прыйшоў цябе паслухаць.
      - Ты ж паабяцаў! Паабяцаў! - паўтарала яна, цалуючы мяне.
      Мой пацалунак яна прыняла за знак згоды. Увесь дом ведаў пра гэтую падзею. "Гаспадар заўтра пойдзе ў царкву. Проста не верыцца... Яго ж нагi там нiколi не было", - дзiвiлiся слугi.
      Страшэнная злосць апанавала мяне ў час вячэры, i стрымаць сябе мне не ўдалося. Хюбэр нешта папытаўся пра справу Дрэйфуса. Сваiм адказам ты ўвяла мяне ў люты гнеў. Я плюнуў, выйшаў з-за стала i больш не паказваўся. Назаўтра, калi яшчэ ўсе спалi, я паехаў у Бардо i прабыў цэлы дзень у душным бязлюдным горадзе.
      Дзiўна, што пасля гэтага я ўсё ж такi вярнуўся ў Калез. Чаму я праводзiў адпачынак разам з вамi? Я ж мог падарожнiчаць... Прычын, вядома, можна навыдумляць якiх хочаш. А па праўдзе сказаць, я баяўся выдаткаў. Не мог я зразумець, як гэта можна кiнуць гаспадарку, справы, паехаць у падарожжа, змарнаваць процьму грошай... Якая ж гэта радасць - раз'язджаць па свеце, ведаючы, што дома столькi клопату... I таму кожны раз я вяртаўся да сваёй кармушкi. Ёсць у мяне свой стол, свой дом i нашто мне бегаць па рэстаранах? Дух эканомii, ашчаднасцi - гэта мамiн запавет, i iм я ўсё жыццё даражыў.
      Дык вось, я вярнуўся дадому такi разбiты, што нават Мары не магла мяне ўцешыць. I з таго часу я змянiў тактыку: цяпер я не проста нападаў на тваю веру, а чапляўся за кожны зручны выпадак, каб паказаць, што ты жывеш зусiм не так, як таго патрабуе вера. I хоць ты была добрай хрысцiянкай, рабiць гэта мне было няцяжка. Думаю, спрачацца са мной на гэты конт ты не будзеш. Пра тое, што памагчы блiжняму - гэта першы абавязак хрысцiянiна, - ты не ведала, а калi ведала, то даўно забылася. Пад словам "мiласэрнасць" ты разумела сякiя-такiя абавязкi ў дачыненнi да бедных i добрасумленна выконвала iх дзеля свайго ж выратавання i вечнага жыцця ў лоне божым. Мушу агаварыцца, што цяпер ты моцна змянiлася. Цяпер ты клапоцiшся пра беднякоў, сама даглядаеш хворых на рак. Але ў тыя часы адной рукой ты кiдала падачку якому-небудзь бедняку, а другой выцiскала ўсе сокi з такiх самых, як ён. Гаспадыня дома, ты "па-гаспадарску" ставiлася да слуг: рабiць прымушала як мага больш, а плацiць старалася як найменш. А помнiш тую старэнькую бабульку, што кожную ранiцу прывозiла нам агароднiну? Калi б ты яе ўбачыла на цвiнтары, ты падала б ёй мiласцiну. А так ты лiчыла справай гонару патаргавацца з ёю за кожны качан капусты, каб абакрасцi i без таго бедны яе заробак.
      Калi слуга цi парабак сцiпла намякаў табе, што яму варта было б накiнуць некалькi франкаў за добрую работу, ты спачатку здзiўлялася, а потым давала волю свайму гневу. У цябе быў сапраўдны талент пераконваць гэтых безабаронных людзей, што ў iх усё ёсць i больш iм нiчога не трэба. З тваiх вуснаў так i сыпалiся прывiлеi, якiмi карыстаўся просьбiт: "Я вам даю жытло, бочку вiна, хлеб i да хлеба, палову свiннi, якую вы выкармiлi маёю бульбай... У вас ёсць сад, агарод..." Бедалагi аж рот разяўлялi: вунь, аказваецца, якiя яны багацеi... Ты любiла паўтараць, што твая пакаёўка нi ў чым не мае патрэбы, а свае сорак франкаў штомесяц носiць ў ашчадную касу.
      - Вы паглядзiце! Сукенкi на ёй - мае. Бялiзна - мая. Абутак - мой. Нашто ёй тыя грошы?! Ёй i сорак франкаў няма куды дзяваць. А дасi больш - будзе гасцiнцы ў вёску сваякам пасылаць...
      Буду справядлiвы, Iза: калi хто са слуг хварэў, ты руплiва даглядала яго i да пасцелi прыходзiла, i лякарствы давала, i сякiя-такiя ласункi прыносiла. Словам, у бядзе ты iх не пакiдала. Гэта праўда. А ў адказ гэтыя людзi, якiя не надта паважаюць слабахарактарных гаспадароў, шанавалi i часам нават любiлi цябе.
      Аднак ты нiколi не прызнавалася, што твае погляды на жыццё, выхаваныя бацькамi i эпохай, не заўсёды стасавалiся з Евангеллем. На гэтым я цябе, бывала, падлоўлiваў: "Паслухай, Iза! А здаецца мне, Хрыстос на гэты конт гаварыў вось што..." Ты адразу нямела i шалела ад злосцi, што я дазваляю сабе такое пры дзецях. Потым ты спрабавала апраўдвацца: "Нельга ж усё разумець лiтаральна..." Вось тады то я ўжо даваў сабе волю: я засыпаў цябе прыкладамi, якiя даказвалi, што святасць у тым i ёсць, каб дакладна прытрымлiвацца духу i лiтары Евангелля. Калi ж ты, на сваё няшчасце, пярэчыла мне, што ты не святая, я канчаткова дабiваў, цябе словамi з Евангелля: "Будзьце дасканалымi, як дасканалы тварэц ваш нябесны".
      Прызнайся, бедная мая Iза, што я па-свойму хацеў табе дабра, быў патрэбным, карысным табе, i, калi ты сёння даглядаеш хворых на рак, то гэтым яны абавязаны крыху i мне. Бо раней твая "любоў да блiзкага" датычылася толькi тваiх дзяцей. Iм ты аддавала ўсю сваю дабрату i пяшчоту. Дзецi... Дзецi... Дзецi... Больш ты нiкога не бачыла... I не толькi мяне, мужа свайго, але i ўсяго свету. Ты нават Богу малiлася толькi за здароўе i будучыню тваiх дзяцей. I за гэта я любiў уесцi цябе: "Iза, а цi не лепш было б сапраўднаму хрысцiянiну жадаць, каб Бог паслаў яго дзецям бяду, беднасць, хваробы?" Ты рэзка абрывала мяне: "Не хачу я з табой гаварыць! Сам не ведаеш, што мелеш..."
      Але, на тваю бяду, са мной быў настаўнiк нашых дзяцей, дваццацiтрохгадовы семiнарыст, абат Ардуэн. У нашых спрэчках я браў яго ў сведкi i без нiякай лiтасцi ставiў маладога чалавека ў цяжкае становiшча, бо звяртаўся да яго толькi тады, калi сам быў упэўнены, што праўда на маiм баку, а Ардуэн у пытаннях веры быў шчыры i не ўмеў хаваць сваiх думак. Калi пачалася справа Дрэйфуса, у мяне з'явiлася яшчэ больш падстаў нацкоўваць на цябе бедалагу абата. "Падумаць толькi: праз нейкага там жыда перастройваць усю армiю, падрываць яе моц, прэстыж!" - абуралася ты. Я хапаўся за гэтыя словы, нiбыта не згаджаўся з табой, i не супакойваўся да таго часу, пакуль не ўмешваўся абат Ардуэн. А ён-то ўжо ведаў, што гаварыць: "Нават у iмя выратавання радзiмы сапраўдны хрысцiянiн не можа дапусцiць, каб засудзiлi невiнаватага".
      Зрэшты, я надта i не стараўся перамянiць твае адносiны да справы Дрэйфуса, пра якую ты ведала толькi з карыкатур, што змяшчалi на сваiх старонках добранадзейныя газеты. Да цябе, безумоўна, далучылiся i дзецi. I нават тады, калi, здавалася, я ўзяў верх у спрэчцы пра Дрэйфуса, вы ўсё роўна засталiся пры сваёй думцы, лiчылi, што мне ўдалося гэта дзякуючы маёй хiтрасцi. I вось вы дайшлi да таго, што згаварылiся маўчаць пры мне. Варта было мне толькi ўвайсцi, як разам змаўкалi ўсе размовы, - што, дарэчы, здараецца i цяпер. Але часам вы не ведалi, што я затаiўся ў кустах i падслухоўваю, а калi я нечакана выходзiў, вам не было куды дзявацца i вы мусiлi прымаць бой.
      - Гэта святы чалавек, - гаварыла ты пра абата Ардуэна, - але яшчэ зусiм дзiця: нiяк не можа ўцямiць, што на свеце ёсць лiха. Мой муж гуляе сабе з iм, як кот з мышкай, таму i трымае яго ў доме... Бач, i на бязбожнасць забыўся...
      Праўду кажучы, я згадзiўся наняць гэтага духоўнага настаўнiка толькi таму, што нiхто не захацеў бы цэлае лета займацца з дзецьмi за сто пяцьдзесят франкаў. Спачатку я лiчыў гэтага сарамлiвага, цыбатага юнака нiкчэмнай iстотай i не звяртаў на яго нiякай увагi. Ён даваў урокi дзецям, вадзiў iх на прагулкi, мала еў i ўвесь час маўчаў. Пасля вачэры ён адразу iшоў у свой пакойчык. Калi часам дома нiкога не было, ён спрабаваў iграць на пiянiна. У музыцы я не разбiраюся, але, як ты казала, "слухаць яго было прыемна".
      Ты, канешне, памятаеш той выпадак з Ардуэнам, хоць, напэўна, i не здагадваешся, што iменна з-за яго памiж мною i гэтым маладым чалавекам завязалася нiтачка ўзаемнай сiмпатыi. Аднойчы дзецi прыбеглi i сказалi мне, што да нас iдзе святар. Я, як звычайна, адразу пашыбаваў у вiнаграднiк i схаваўся там. Але ты прыслала па мяне Хюбэра: у святара была нейкая пiльная патрэба. Праклiнаючы ўсё на свеце, я рушыў да дома. Не ведаю чаму, але я вельмi баяўся гэтага пажылога чалавека. Ён сказаў мне, што прыйшоў пакаяцца перад нашай сям'ёй. Калiсьцi ён нам рэкамендаваў абата Ардуэна як цудоўнага маладога чалавека, семiнарыста - выдатнiка i вопытнага духоўнага настаўнiка. Тады святар нам сказаў, што пасвячэнне Ардуэна ў сан крыху затрымлiваецца з-за яго здароўя. I вось наш святар толькi што даведаўся, што гэтая затрымка з'яўляецца дысцыплiнарным спагнаннем. Абат Ардуэн пры ўсёй сваёй дабрачыннасцi вельмi любiць музыку, i аднаго разу нехта з семiнарыстаў спакусiў яго пайсцi ў тэатр на канцэрт. З гэтай прычыны малады чалавек не начаваў у семiнарыi. Хоць ён быў у цывiльным, яго пазналi ў тэатры i данеслi дырэктару семiнарыi. Як знарок у той вечар у праграме ўдзельнiчала выканаўца арыi Таiс*, мадам Жаржэта Лебрэн. Калi яна выйшла на сцэну з голымi нагамi, у кароткай грэчаскай тунiцы, перахопленай пад грудзьмi сярэбраным поясам ("Кажуць, больш на ёй нiчога не было"), па зале пракацiлася спалоханае: "А-ах!" Нейкi стары чалавек з ложы гнеўна запратэставаў: "Ну, гэта ўжо занадта! Да чаго дакацiлiся?! Куды мы трапiлi?!" Вось на якiм канцэрце давялося пабыць абату Ардуэну i яго сябру. Адзiн злачынец быў адразу выключаны з семiнарыi. Ардуэну даравалi за яго выдатныя поспехi ў вучобе, але начальства пастанавiла затрымаць на два гады яго пасвячэнне ў сан...
      * "Таiс" - лiрычная драма кампазiтара Ж.Маснэ паводле аднайменнага рамана А.Франса, якi прасякнуты скептычным стаўленнем да хрысцiянскага фанатызму.
      I я, i ты, Iза, у адзiн голас супакойвалi святара i гаварылi, што пасля яго расказу наш давер да абата Ардуэна не зменшыцца. Але святар быў няўмольны i з таго часу заўсёды з непрыязнасцю ставiўся да Ардуэна, якi "так брыдка ашукаў самога сябе". Ты, вядома, памятаеш пра ўсё гэта, але ты не ведаеш, што было потым.