Браты Львiнае Сэрца (на белорусском языке)

      Калi ўвайшоў Ведэр, конi слаба заржалi - усе трое, Ф'ялар таксама. Я пазнаў бы Ф'яларава ржанне сярод тысячы iншых. Але Ведэр, гэты дурань, не пачуў нiякай рознiцы, уявiце сабе, ён нават не заўважыў, што ў пячоры былi тры канi. Ён вывеў двух, якiя стаялi блiжэй да выхаду, сваiх уласных, i выйшаў следам за iмi.
      Як толькi застаўся адзiн з Ф'яларам, я падскочыў да яго i пагладзiў па шыi. "Дарагi, мiлы Ф'ялар, маўчы", - малiў я, бо калi ён заржэ зараз, яны пачуюць i зразумеюць, што штосьцi тут не так. I Ф'ялар, ён быў такi разумны, зразумеў усё. Тыя два канi заржалi, быццам хацелi развiтацца з Ф'яларам. А Ф'ялар стаяў моўчкi i не адказваў.
      Я цiкаваў, як Ведэр i Кадэр сядлалi коней, i цяжка апiсаць, якую палёгку я адчуваў пры гэтым. Нарэшце я буду вольны, вызвалюся з гэтай мышалоўкi.
      Потым чую - Ведэр кажа:
      - Я забыўся крэсiва.
      Ён саскочыў з каня i пачаў шукаць вакол вогнiшча.
      - Яго тут няма. Можа, згубiў у пячоры?
      Вось мышалоўка зноў з грукатам зачынiлася, i на гэты раз я папаўся. Ведэр зайшоў у пячору шукаць праклятае крэсiва i адразу напароўся на Ф'ялара.
      Я ведаю, што нельга хлусiць, але калi гаворка iдзе пра жыццё i смерць, то даводзiцца.
      У яго былi дужыя i грубыя рукi, да гэтага нiхто не хапаў мяне з такой сiлай. Было вельмi балюча, i я быў злосны, нават больш злосны, чым напалоханы, што ўжо само па сабе даволi дзiўна. Магчыма, таму я пачаў хлусiць.
      - Ну i як даўно ты сядзiш тут i падслухоўваеш? - крычаў Ведэр, выцягваючы мяне з пячоры.
      - З вечара... Я не падслухоўваў, я спаў, - апраўдваўся я, мiргаючы вачыма, нiбы толькi што прачнуўся.
      - Спаў? - з недаверам паглядзеў на мяне Ведэр. - Ты хочаш сказаць, што ты не чуў, як мы тут крычалi i спявалi ля вогнiшча? Не манi.
      Ён лiчыў сябе вельмi хiтрым, яны ж не спявалi зусiм. Але я быў яшчэ хiтрэйшы.
      - Ну, можа, чуў крыху, як вы спявалi, - заiкаючыся, манiў я.
      Ведэр i Кадэр паглядзелi адзiн на аднаго, цяпер яны былi ўпэўнены, што я спаў i нiчога не чуў.
      Але мне гэта не дапамагло.
      - Хiба ты не ведаеш, што за падарожжа па гэтай сцежцы - пакаранне смерцю? - запытаўся Ведэр.
      Я паспрабаваў давесцi, няўцямна мармычучы, што нiколi не чуў нi пра якое пакаранне смерцю, нi пра што iншае. Што мне проста хацелася паглядзець на месяц, як ён асвятляе горы.
      - I дзеля гэтага ты рызыкаваў сваiм жыццём, хiтрае ты лiсяня? - выскалiўся Ведэр. - Дзе ты жывеш, у Вiшнёвай Далiне цi ў Далiне Дзiкай Ружы?
      - У Далiне Дзiкай Ружы.
      Менавiта таму, што я жыў у Вiшнёвай Далiне, то я хутчэй бы памёр, чым прызнаўся iм, дзе я жыву.
      - Хто твае бацькi? - усё дапытваўся Ведэр.
      - Я жыву з... з дзядулем.
      - Тады як яго завуць?
      - Я проста заву яго Дзядуля, - адказаў я, прыкiдваючыся яшчэ больш дурнаватым.
      - Дзе ён жыве ў Далiне Дзiкай Ружы? - пытаецца Ведэр.
      - У... у маленькiм беленькiм дамку, - кажу я, падумаўшы, што дамы ў Далiне Дзiкай Ружы такiя ж белыя, як i дамы ў Вiшнёвай Далiне.
      - Добра, пакажаш нам дзядулю з яго белым домам, - сказаў Ведэр. - Залазь на каня са мной.
      I мы паехалi. Над гарамi Наджыялы ўзышло сонца. Неба асвятлiлася, пад промнямi заблiшчалi горныя рэкi. Я нiколi ў сваiм жыццi не бачыў такой велiчнай прыгажосцi i мог быць шчаслiвым, калi б перада мной не сядзеў Кадэр, а пада мной не быў яго конь.
      Сцяжынка працягвала вiцца як i раней, але неўзабаве яна пачала крута спускацца ўнiз, i я зразумеў, што мы наблiжалiся да Далiны Дзiкай Ружы. Яна аказалася такой жа прыгожай, як i Вiшнёвая Далiна. Яна ляжала ў ранiшнiм святле са сваiмi маленькiмi дамамi i зялёнымi схiламi, з зараснiкамi квiтнеючых дзiкiх руж. Там было вялiкае мноства дзiкiх руж. Зверху гэта выглядала дзiўна: мора ружовай пены на зялёных хвалях. Так, Далiну Дзiкай Ружы называлi так нездарма.
      Але без Ведэра i Кадэра я нiколi не трапiў бы ў гэтую далiну, бо тут была высозная сцяна, якую Тэнджыл загадаў узвесцi, таму што ён хацеў, каб людзi тут былi рабамi, рабамi назаўжды. Я ведаў - Джанатан расказваў мне пра гэта.
      Ведэр i Кадэр, вiдаць, проста забылiся пацiкавiцца, як я выбраўся з гэтай закрытай далiны, i я малiўся, каб хаця яны пра гэта не ўспомнiлi. Што я мог адказаць? Як можна пераскочыць сцяну, нават калi ў цябе ёсць конь?
      Людзi Тэнджыла ў чорных шаломах з мячамi i коп'ямi стаялi на сцяне на варце. I брама таксама надзейна ахоўвалася. Так, у сцяне была брама, у яе якраз упiралася сцежка з Вiшнёвай Далiны.
      Раней людзi свабодна пераходзiлi з далiны ў далiну, а цяпер на iх шляху была сцяна i закрытая брама, i людзi Тэнджыла не маглi свабодна праходзiць праз яе.
      Ведэр пастукаў па браме мячом, адчынiлася маленькае акенца, i з яго высунулася галава вялiкага дзецюка.
      - Пароль, - закрычаў ён.
      Ведэр i Кадэр прашапталi яму пароль на вуха - напэўна, каб я не пачуў яго, але ў такой засцярозе не было неабходнасцi, бо я ўжо ведаў пароль : "Уся ўлада Тэнджылу, нашаму вызвалiцелю".
      Чалавек за акенцам паглядзеў на мяне, запытаўся:
      - А гэта хто? Хто такi?
      - Гэта маленькi дурань, якога мы сустрэлi ў гарах, - адказаў Кадэр. - Але, вiдаць, не такi ўжо дурны, бо як ён здолеў мiнулай ноччу выйсцi праз вашу браму? Што вы скажаце на гэта, старшы вартаўнiк? Вы спытайце сваiх людзей, як яны ахоўвалi браму ўвечары.
      Вартаўнiк раззлаваўся. Лаячыся i праклiнаючы мяне, ён адчынiў браму. Яму вельмi не хацелася пускаць мяне. Толькi Ведэра i Кадэра. Маё месца, лiчыў ён, у пячоры Катлы.
      Але Ведэр i Кадэр настоялi на сваiм. Яны казалi, што мяне неабходна прапусцiць хоць бы таму, што я павiнен даказаць iм, што не манiў! Гэта iх абавязак перад Тэнджылам - высветлiць усё.
      Так у суправаджэннi Ведэра i Кадэра я праехаў праз браму.
      Я думаў, што калi мы зноў сустрэнемся з Джанатанам, я раскажу яму, як Ведэр i Кадэр дапамаглi мне трапiць у Далiну Дзiкай Ружы, i ён будзе доўга смяяцца.
      А мне было не да смеху, бо я ведаў, як дрэнна ўсё складваецца для мяне. Я павiнен знайсцi белы дамок з дзядулем, iнакш траплю ў пячору Катлы.
      - Едзь уперад i паказвай нам дарогу, - загадаў Ведэр. - Мы павiнны сур'ёзна пагаварыць з тваiм дзядулем.
      Белых дамоў было шмат, як i ў Вiшнёвай Далiне, але я не бачыў таго, на якi мог бы паказаць, таму што не ведаў, хто там жыве. Я не мог адважыцца сказаць: "Дзядуля жыве тут", бо Ведэр i Кадэр могуць увайсцi i ўбачыць, што там няма нiякага дзядулi, ва ўсякiм разе таго, якi хацеў бы стаць мне дзедам.
      Я быў у засмучэннi i ад страху ажно ўзмакрэў. Лёгка было выдумаць дзядулю, але я разумеў, што гэта была не самая лепшая выдумка.
      Там i сям працавалi людзi каля сваiх двароў, але я не знаходзiў таго, хто паслужыў бы мне за дзядулю, i я адчуваў сябе ўсё больш i больш няшчасным. Было страх бачыць, як iшлi справы ў Далiне Дзiкай Ружы, якiмi збляднелымi, галоднымi i няшчаснымi выглядалi там людзi, ва ўсякiм разе тыя, што траплялiся на вочы - яны былi так непадобны на жыхароў Вiшнёвай Далiны. Бо ў нас не было Тэнджыла, якi загнаў бы нас у рабства i забiраў у нас усю працу.
      Ведэр i Кадэр пачалi ўжо нервавацца, а я ехаў, разумеючы, што гэта мой апошнi шлях.
      - Ну, цi далёка яшчэ? - бурчаў Ведэр.
      - Не, недалёка, - адказваў я машынальна, не ўсведамляючы, што кажу i што раблю. Я ўжо гатоў быў да таго, што мяне кiнуць у пячору Катлы.
      Але раптам здарыўся цуд. Хочаце - верце, хочаце - не. Каля белага дамка сядзеў дзядуля i кармiў галубоў. Магчыма, я нiколi не асмелiўся б спынiцца тут, калi б сярод яго шэрых галубоў не было аднаго беласнежнага.
      Я ледзь не заплакаў. Такiя галубы былi толькi ў Сафii, такi галубок прылятаў да мяне на падаконнiк - яшчэ ў iншым свеце.
      Потым я зрабiў нечуваную рэч: саскочыў з Ф'ялара i, тут жа апынуўшыся каля дзядулi, кiнуўся яму на шыю i прашаптаў у адчаi:
      - Дапамажыце мне, выратуйце мяне, скажыце, што вы мой дзядуля.
      Я быў напалоханы i чакаў, што ён, убачыўшы Ведэра i Кадэра ў чорных шаломах, адштурхне мяне. Чаму ён павiнен iлгаць i трапляць з-за мяне ў пячору Катлы?
      Але ён не адштурхнуў мяне, а моцна прытулiў, i я адчуваў яго добрыя рукi, якiя як бы абаранялi мяне ад зла.
      - Унучак, - сказаў ён гучна, каб Ведэр i Кадэр пачулi. - Дзе ты быў увесь гэты час? I што ты нарабiў, дзiцятка, раз цябе суправаджаюць салдаты?
      Мой бедны дзядуля, як яму папала ад Ведэра i Кадэра! Яны ўсё крычалi i крычалi на яго, маўляў, калi ён не можа сачыць за сваiмi ўнукамi i дазваляе iм бадзяцца ў гарах Наджыялы, то ён наогул iх не ўбачыць, i ён павiнен помнiць пра гэта. На гэты раз яны яму даруюць, - сказалi яны i паехалi. Неўзабаве iх шаломы ператварылiся ўдалечынi ў маленькiя кропкi. Я пачаў плакаць, усё яшчэ знаходзячыся ў абдымках дзядулi... Можа, таму, што ноч была такая доўгая i цяжкая ў мяне i нарэшце ўсё скончылася. Дзядуля даў мне выплакацца, пацiху супакойваў мяне. Як добра было б, каб ён быў маiм сапраўдным дзядулем. Мне захацелася сказаць яму пра гэта, хоць я ўсё яшчэ працягваў плакаць.
      - Можа, я i змагу стаць тваiм дзядулем. Мяне завуць Мацiяс, а цябе, дзiцятка?
      - Карл Львi.. - пачаў я, але спахапiўся: неразумна было б называць гэта iмя ў Далiне Дзiкай Ружы.
      - Дзядуля, дарагi, маё iмя... - сакрэт, - сказаў я. - Называй мяне Сухарык.
      - А, Сухарык, - засмяяўся дзядуля Мацiяс. - Iдзi ў кухню i пачакай мяне там, а я завяду твайго каня ў стайню.
      Я ўвайшоў у маленькую бедную кухню, дзе, акрамя стала, лаўкi, некалькi крэслаў i плiты, нiчога не было. Яшчэ каля сцяны стаяў буфет.
      Неўзабаве прыйшоў i Мацiяс.
      - Такi самы буфет i ў нас дома, у Вiш... - пачаў я i замаўчаў.
      - Дома ў Вiшнёвай Далiне? - здагадаўся Мацiяс.
      Я з жахам зiрнуў на яго. Зноў сказаў тое, чаго не трэба было гаварыць.
      Але Мацiяс больш нiчога не сказаў, а падышоў да акна i выглянуў на двор, некаторы час пастаяў, каб пераканацца, што нiкога няма вакол, потым павярнуўся да мяне i цiха кажа:
      - У маiм буфеце сёе-тое ёсць. Пачакай хвiлiнку i ты пераканаешся ў гэтым.
      Ён адсунуў буфет плячом - за iм былi патаемныя дзверы. Калi ён адчынiў iх, высветлiлася, што за iмi - пакой. Хтосьцi ляжаў на падлозе i спаў.
      Гэта быў Джанатан.
      9
      Я магу прыгадаць усяго некалькi выпадкаў, калi я быў такi шчаслiвы, што не ведаў, на якiм свеце знаходжуся. Аднойчы, яшчэ ў маленстве, на каляды Джанатан падарыў мне санкi, на якiя ён збiраў грошы вельмi доўга. I другi раз, калi я ўпершыню трапiў у Наджыялу i знайшоў Джанатана каля рэчкi. Потым увесь той дзiўны вечар у Сядзiбе Рыцараў, калi я быў такi шчаслiвы, што ледзьве стрымлiваў сябе. Але нiшто не iшло нi ў якое параўнанне з тым, як я знайшоў Джанатана на падлозе ў доме Мацiяса! Уявiце, як можа быць шчаслiвы чалавек усё ўва мне спявала!
      Я не чапаў Джанатана, не будзiў яго, нават не ўскрыкнуў ад радасцi. Проста лёг побач з iм, зусiм цiха, i заснуў.
      Колькi я спаў - не ведаю. Мабыць, цэлы дзень. Але калi я прачнуўся, Джанатан сядзеў на падлозе побач са мной. Ён проста сядзеў i ўсмiхаўся, а нiхто не ўсмiхаецца так, як ён. Думалася, што ён не вельмi ўзрадуецца майму з'яўленню. Магчыма, ён ужо i забыўся, што клiкаў мяне на дапамогу. Але цяпер бачыў я, што ён быў гэтак жа рады, як i я. Я таксама заўсмiхаўся. Мы так i сядзелi, гледзячы адзiн на аднаго, i нiчога не гаварылi.
      - Ты клiкаў на дапамогу, - сказаў я нарэшце. Джанатан адразу перастаў усмiхацца. - Чаму ты клiкаў? - запытаўся я.
      Ясна, штосьцi такое было, пра што яму цяжка гаварыць. Ён адказаў вельмi цiха, як быццам адказаць мне было яму вялiкай цяжкасцю.
      - Я бачыў Катлу, - сказаў ён. - Я бачыў, што яна робiць.
      Я не хацеў мучыць яго пытаннямi пра Катлу, у рэшце рэшт у мяне было шмат усяго, што трэба было яму расказаць, i ў першую чаргу - пра Джосi.
      Джанатан не хацеў усяму гэтаму верыць. Яго твар збялеў, i ён ажно заплакаў.
      - Не, не, не Джосi, - паўтараў ён, i слёзы цяклi з яго вачэй.
      Потым Джанатан спахапiўся.
      - Трэба неадкладна расказаць пра ўсё Сафii, - заклапочана прамовiў ён.
      - Але як мы зможам гэта зрабiць? - здзiвiўся я.
      - Тут знаходзiцца адзiн з яе галубоў, - сказаў ён. - Б'янка. Сёння вечарам яна можа вярнуцца назад.
      Я так i думаў. Гэта ж галубок Сафii! I расказаў яму, што дзякуючы гэтаму галубку я апынуўся тут, а не ў пячоры ў Катлы.
      - Гэта было проста дзiва, - расказваў я. - Сярод усiх дамкоў Далiны Дзiкай Ружы я пад'ехаў менавiта да таго, дзе ты. Але калi б я не ўбачыў Б'янку, то, напэўна, праехаў бы мiма.
      - Б'янка, Б'янка, дзякуй за тое, што ты сядзела тут, - сказаў Джанатан.
      Але ў яго ўжо не было часу далей слухаць мяне: трэба было спяшацца. Ён злёгку пастукаў у патаемныя дзверцы, неўзабаве яны адчынiлiся, i ў праёме паявiўся Мацiяс.
      - А, маленькi Сухарык усё спiць, - пачаў Мацiяс, але Джанатан не даў яму дагаварыць.
      - Калi ласка, прынясi Б'янку, - папрасiў ён. - Яна павiнна ляцець, як толькi сцямнее.
      Ён растлумачыў чаму, расказаў Мацiясу пра Джосi. Мацiяс пакiваў галавой так, як гэта робяць старыя людзi, калi яны нечым азмрочаны.
      - Джосi! Так, я ведаў, што гэта нехта з Вiшнёвай Далiны. Вось чаму Орвар знаходзiцца зараз у пячоры Катлы. Так, розныя людзi бываюць на свеце.
      Зачынiўшы за сабой дзверы, ён пайшоў, каб злавiць Б'янку.
      Добрае сховiшча знайшлi Мацiяс i Джанатан: маленькi патаемны пакойчык, у якiм не было нi дзвярэй, нi акна, адзiны ўваход у якi хаваўся за буфетам. Мэблi таксама нiякай не было, на падлозе ляжаў толькi матрац, маленькая лямпа асвятляла пакой.
      Пры святле гэтай лямпы Джанатан напiсаў запiску Сафii: "Iмя здраднiка, якое павiнна быць праклята навечна - Джосi "Залаты Певень". Тэрмiнова злавiце яго. Мой брат - тут, са мной".
      - Вось чаму Б'янка прыляцела сюды ўчора вечарам, - пакiваў галавой Джанатан. - Каб сказаць мне, што ты знiк i паехаў шукаць мяне.
      - Ты толькi падумай! Значыць, Сафiя зразумела загадку, якую я напiсаў у кухнi на сцяне, - усклiкнуў я. - Вiдаць, калi яна прынесла мне суп.
      - Якую загадку? - здзiвiўся Джанатан.
      - "Я пайшоў, каб знайсцi яго далёка-далёка ў гарах", - напiсаў я. - I зрабiў гэта, каб Сафiя не непакоiлася.
      - "Не непакоiлася", - Джанатан засмяяўся. - Гэта ты так думаеш, а я? Уяўляеш, якiм спакойным быў бы я, калi б даведаўся, што ты недзе высока ў гарах Наджыялы!
      Вiдаць, я выглядаў прысаромленым, таму што ён паспяшаўся супакоiць мяне.
      - Адважны маленькi Сухарык, - сказаў ён, - як здорава, што ты ёсць, а яшчэ лепш, што ты тут са мной.
      Гэта было ўпершыню, калi мяне назвалi адважным i смелым. I я падумаў, што калi так будзе i далей, то я змагу называць сябе Львiным Сэрцам.
      Потым я прыгадаў, што яшчэ нешта пiсаў на сцяне. Гэта тычылася кагосьцi з рыжай барадой, хто хацеў мець белых коней. Таму я папрасiў Джанатана дадаць яшчэ адзiн радок у яго запiску.
      - Чуткi пра рыжую бараду - няпраўда.
      I я расказаў, як Губерт выратаваў мяне ад ваўкоў. Джанатана гэта вельмi ўсхвалявала, i ён прызнаўся, што будзе ўдзячны яму да канца сваiх дзён.
      Паступова на Далiну Дзiкай Ружы апускалiся прыцемкi.
      I ў дамах на схiлах гор то тут, то там пачалi загарацца агеньчыкi. Было цiха i спакойна, i можна было падумаць, што людзi зараз сядзяць за цудоўнай вячэрай, цi, можа, размаўляюць адзiн з адным, або гуляюць са сваiмi дзецьмi i спяваюць iм калыханку. Але, ведаеце, усё было зусiм не так. У iх, вiдаць, не было чаго есцi, i iм зусiм не было спакойна.
      Людзi Тэнджыла са сваiмi мячамi i коп'ямi дапамагалi iм не забывацца, якое яно, жыццё, у сапраўднасцi.
      У вокнах Мацiяса не было святла. Яны былi цёмнымi, усё вакол цiха, быццам у доме не было жывой душы. Але мы былi тут, не ў доме, а на двары; Мацiяс стаяў на варце на рагу дома, а мы з Джанатанам пацiху прабiралiся скрозь дзiкiя ружы з Б'янкай.
      Паўсюль вакол дома Мацiяса былi зараснiкi дзiкiх руж, яны мне вельмi падабалiся сваiм тонкiм пахам - не моцным, а пяшчотным-пяшчотным. Але сам сабе я думаў, што нiколi больш не змагу ўдыхаць пах дзiкiх руж без таго, каб у мяне не зашчымела сэрца пры ўспамiнах пра тое, як я i Джанатан прадзiралiся праз iх, вельмi блiзка да той сцяны, дзе людзi Тэнджыла прыслухоўвалiся i вышуквалi таго, хто насiў iмя Львiнае Сэрца.
      Джанатан нацягнуў капюшон ажно на вочы. Я павiнен сказаць, што ён ужо мала быў падобны на Джанатана. I добра, бо для яго гэта было небяспечна; пакiдаючы сховiшча, ён рызыкаваў сваiм жыццём. Цэлых сто чалавек шукалi яго днём i ноччу, i раз я ведаў, то вырашыў сказаць яму пра гэта. Але ён спакойна так адказвае:
      - Так, я думаю, яны яшчэ шукаюць мяне.
      Б'янку ён павiнен быў выпусцiць сам. Як ён растлумачыў, хацеў пераканацца, што яна сапраўды паляцела.
      Вiдаць, у кожнага вартаўнiка быў свой участак сцяны, якi ён павiнен ахоўваць. Адзiн з iх, тоўсты такi, расхаджваў туды-сюды па самым версе сцяны, якраз насупраць таго месца, дзе жыў Мацiяс, i мы павiнны былi ўважлiва сачыць за iм.
      Але Мацiяс стаяў на рагу свайго дома з лямпай, з дапамогай якой, як мы дамовiлiся, ён падасць нам сiгнал, калi што-небудзь здарыцца.
      - Калi я апушчу лямпу вельмi нiзка, - папярэдзiў Мацiяс, - вы не павiнны нават дыхаць, гэта значыць, што таўстун Додзiк зусiм блiзка. Калi ж я падыму лямпу ўгору, значыць, ён знаходзiцца далей, за згiбам сцяны, i размаўляе з iншым вартаўнiком. Вось тады вам i трэба выпускаць Б'янку.
      Так мы i зрабiлi.
      - Ляцi, ляцi, - прашаптаў Джанатан. - Ляцi, мая Б'янка, над гарамi Наджыялы ў Вiшнёвую Далiну i сцеражыся стрэл Джосi.
      Я не ўпэўнены, што галубы Сафii разумелi чалавечую мову, але Б'янка, здаецца, зразумела, бо дакранулася дзюбкай да шчакi Джанатана, нiбы хацела супакоiць яго, i паляцела.
      Наша беласнежная галубка была такая прыкметная ў прыцемках, што мы проста баялiся за яе лёс. Вартавы Додзiк лёгка мог заўважыць яе, калi яна пралятала над сцяной. Але ён не заўважыў, бо стаяў i размаўляў, нiчога не бачачы i нiчога не чуючы. Мацiяс працягваў назiранне, а потым апусцiў лямпу.
      Мы прасачылi, як Б'янка знiкла ўдалечынi, i я пацягнуў Джанатана ў наша сховiшча. Але Джанатану не хацелася хавацца. Быў такi добры вечар, паветра такое свежае i прыемнае, што i мне хацелася дыхаць на поўныя грудзi. Я разумеў яго нежаданне вяртацца ў душны, маленькi пакойчык. Нiхто б не мог зразумець гэта лепш за мяне, таму што я сам дома ў горадзе доўгi час праляжаў зачынены ў маленькай кухнi.
      Джанатан сядзеў на траве, абхапiўшы рукамi каленi, глядзеў унiз, у далiну. Можна было падумаць, што ён збiраецца праседзець тут цэлы вечар, хоць шмат вартаўнiкоў хадзiла па сцяне ў яго за спiнай.
      - Ну што ты сядзiш? - запытаў я.
      - Таму што мне падабаецца, - усмiхнуўся Джанатан. - Мне падабаецца гэта далiна ў прыцемках. I гэта халоднае паветра, яно мне таксама падабаецца, i гэтыя дзiкiя ружы, якiя пахнуць улетку.
      - Мне таксама, - прызнаўся я.
      - Я люблю кветкi, траву, дрэвы, палi, лясы i ўсе гэтыя маленькiя прыгожыя азяркi, - летуценна загаварыў Джанатан. - I калi сонца садзiцца, i калi ўзыходзiць, i калi выглядвае месяц, i калi ззяюць зоркi, i яшчэ шмат iншых рэчаў, якiя я не магу прыгадаць адразу.
      - Мне таксама падабаецца ўсё гэта.
      - Кожны гэта любiць, - сказаў Джанатан. - I калi гэта тое, што людзям патрэбна, то скажы мне, чаму яны не могуць жыць у мiры i спакоi без Тэнджыла, якi ўсё разбурае?
      Я не мог адказаць. Тады Джанатан прапанаваў:
      - Падымайся, нам лепш пайсцi.
      Але мы не маглi проста так устаць i пайсцi. Спачатку трэба было даведацца, як справы ў Мацiяса i дзе знаходзiцца зараз таўстун Додзiк.
      Стала зусiм цёмна. Самога Мацiяса мы ўжо не маглi бачыць, а бачылi толькi святло яго лямпы.
      - Лямпу трымае высока, значыць, Додзiка няма, - сказаў Джанатан. - Хадзем.
      Але як толькi мы пабеглi, святло лямпы, як маланка, хутка апусцiлася ўнiз, i мы вымушаны былi адразу спынiцца. Было чутно, як да Мацiяса пад'ехалi коннiкi i спынiлiся.
      Джанатан падштурхнуў мяне ў спiну.
      - Iдзi, - прашаптаў ён. - Iдзi да Мацiяса.
      Ён кiнуўся ў зараснiк дзiкiх руж, а я, дрыжучы ад страху, пайшоў на святло лямпы.
      - Мне проста хацелася падыхаць, - пачуў я голас Мацiяса. - Такi цудоўны вечар.
      - Цудоўны вечар, - прабурчаў грубы голас. - Цi ты не ведаеш, што выходзiць пасля захаду сонца нельга, гэта караецца смерцю?
      - Непаслухмяны дзед, вось хто ты. А дарэчы, дзе хлопчык?
      - Ён зараз прыйдзе, - сказаў Мацiяс, калi я ўжо быў побач з iм. I я пазнаў гэтых двух коннiкаў: гэта былi яны, Ведэр i Кадэр.
      - Ты што, зноў збiраешся ў горы паглядзець на месяц? - строга запытаў Ведэр. - Ага, а як цябе завуць, маленькi нягоднiк? Я не запомнiў.
      - Мяне завуць Сухарык, - адказаў я. Я вырашыў сказаць так, бо нiхто не ведаў гэтага iмя - нi Джосi, нi хто iншы, толькi Джанатан, я i Мацiяс.
      - Так, Сухарык, - буркнуў Кадэр. - Як думаеш, чаго мы прыехалi сюды?
      Я адчуў, што ногi ў мяне падкошваюцца. "Кiнуць яны мяне ў пячору Катлы, падумаў я. - Напэўна, пашкадавалi, што адпусцiлi, дык цяпер вярнулiся, каб схапiць. А чаго б яшчэ?"
      - Ведаеш, - працягваў Кадэр, - вечарамi мы аб'язджаем гэту далiну, каб пераканацца, што народ падпарадкоўваецца загадам Тэнджыла. А твой дзядуля не разумее гэтага, ты б растлумачыў яму, чым для вас гэта можа скончыцца, як не будзеце сядзець дома, калi ўжо цёмна.
      - Май на ўвазе, - дадаў Ведэр. - Табе не ўдасца пазбегнуць непрыемнасцей другiм разам, калi мы знойдзем цябе там, дзе табе не належыць быць, запомнi гэта, Сухарык. Будзе жывы цi мёртвы твой дзядуля, нам усё роўна. А ты, ты яшчэ вельмi малады, ты ж хочаш вырасцi i стаць чалавекам Тэнджыла, цi не так?
      "Чалавекам Тэнджыла? Не, лепш памерцi", - падумаў я, але не сказаў гэтага. Я так хваляваўся за Джанатана, што не асмелiўся iх дражнiць, таму прамямлiў:
      - Так.
      - Добра, - сказаў Ведэр. - Заўтра зранку спусцiся да вялiкай прыстанi, там ты зможаш пабачыць Тэнджыла, вызвалiцеля Далiны Дзiкай Ружы. Заўтра ён перасякае Старажытную Раку на сваiм залатым паруснiку i збiраецца высадзiцца на вялiкай прыстанi.
      Яны ўжо збiралiся ад'язджаць, як раптам Кадэр у апошнi момант прытрымаў свайго каня.
      - Паслухай, стары, - крыкнуў ён Мацiясу, якi ўжо скiраваўся да дамка. Можа, дзе-небудзь тут ты бачыў прыгожага светлавалосага маладога чалавека па iменi Львiнае Сэрца?
      Я трымаўся за руку Мацiяса i адчуў, як ён задрыжаў, але адказаў спакойна:
      - Не, не бачыў i не ведаю нiякага Львiнага Сэрца.
      - А, не ведаеш... Ну, а калi выпадкам сустрэнеш яго, то не забывай, што чакае таго, хто дасць яму прытулак цi схавае яго. Пакаранне смерцю!
      Нарэшце Мацiяс зачынiў дзверы.
      - Пакаранне смерцю тут i пакаранне смерцю там, - прабурчаў ён. - Гэта ўсё, пра што людзi толькi i могуць думаць.
      Як толькi цокат капытоў ацiх удалечынi, Мацiяс выйшаў з лямпай зноў. Джанатан неўзабаве з'явiўся, яго рукi i твар былi падрапаны калючкамi, але ён быў рады, што нiчога дрэннага не здарылася i што Б'янка паляцела над гарамi.
      Пазней мы вячэралi ў кухнi. Дзверы ў патаемны пакойчык былi прачынены, каб Джанатан мог хуценька знiкнуць у сваё сховiшча.
      Але спачатку мы з Джанатанам схадзiлi ў стайню i накармiлi коней. Як прыемна было бачыць iх зноў побач аднаго з другiм. Напэўна, яны расказвалi адзiн аднаму пра ўсё перажытае. Я падсыпаў iм крыху аўса. Спачатку Джанатан хацеў спынiць мяне, але потым згадзiўся:
      - Добра, няхай паядуць, але тут, у Далiне Дзiкай Ружы, лепш не даваць авёс коням.
      Калi мы вярнулiся на кухню, Мацiяс паставiў на стол вялiкую мiску супу.
      - Нiчога ў нас больш няма, i тут, у асноўным, вада, - як апраўдваючыся, сказаў ён, - але хоць цёплага пасёрбаеце.
      Я развязаў свой мяшок, i, калi выцягнуў з яго лусты хлеба i вяндлiну, у Джанатана i Мацiяса перахапiла дух i вочы заблiшчалi. Мне было так прыемна наладзiць iм маленькае свята. Я адразаў невялiкiя кавалкi мяса, i мы елi суп з хлебам i вяндлiнай - елi, елi i елi. Доўгi час нiхто нiчога не гаварыў, потым Джанатан, нарэшце, сказаў:
      - Ну, даволi есцi, я ўжо забыўся, што значыць быць сытым.
      Я ўсё больш радаваўся таму, што трапiў у Далiну Дзiкай Ружы, мне здавалася, што гэта правiльна i разумна. Хацелася расказаць Джанатану i Мацiясу пра ўсё, што адбылося са мной пасля таго, як я паехаў з дому, як Ведэр i Кадэр дапамаглi мне трапiць у Далiну Дзiкай Ружы. Я ўжо расказаў iм збольшага, але Джанатан прасiў расказваць яшчэ i яшчэ, асаблiва пра Ведэра i Кадэра. Ён ад душы рагатаў над усiм гэтым, як я i чакаў. I Мацiяс пасмейваўся таксама.
      - Не такiя ўжо яны разумныя, гэтыя людзi Тэнджыла, - казаў Мацiяс, - хаця думаюць пра сябе, што i вельмi.
      - Дзе там, калi нават я абвёў iх вакол пальца, - сказаў я. - Толькi ўявiце, калi б яны ведалi, што маленькi брат, якога яны намерваюцца злавiць, быў у iх руках, што гэта той самы хлопчык, якога яны прывялi ў Далiну Дзiкай Ружы, - о, яны не адпусцiлi б яго проста так!
      Сказаўшы гэта, я задумаўся аб тым, што раней неяк у галаву не прыходзiла, i запытаўся ў Джанатана:
      - Слухай, а як ты сам трапiў у Далiну Дзiкай Ружы?
      Джанатан засмяяўся.
      - Я пераскочыў.
      - Як гэта пераскочыў?.. На Грыме хiба?
      - Так, - адказаў Джанатан, - у мяне няма iншага каня.
      Я ведаў, якiя скачкi робiць Джанатан на Грыме. Але пераскочыць сцяну, якая акружае Далiну Дзiкай Ружы, - ды гэтаму нiхто не дасць веры.
      - Разумееш, сцяна яшчэ не была закончана, - растлумачыў Джанатан. - Яна тады была ўзведзена не ўсюды i не на ўсю вышыню, праўда, ужо была даволi высокая.
      - Добра, але варта! - усклiкнуў я. - Як цябе не заўважылi?
      Джанатан укусiў яшчэ хлеба i зноў засмяяўся:
      - Так, за мной ляцела цэлая гайня, а Грыма нават паранiлi. Але я ўцёк, а добры чалавек схаваў мяне ў свiрне, а потым прывёў сюды, да Мацiяса. Вось цяпер ты ведаеш усё.
      Джанатан памаўчаў.
      - Не, яшчэ не ўсё, - загаварыў ён зноў. - Ты не ведаеш, што Мацiяс кiруе тайнай барацьбой у Далiне Дзiкай Ружы, таму што Орвар зараз у пячоры Катлы. Людзi павiнны Мацiяса назваць вызвалiцелем, а не мяне.
      - Не, я стары ўжо, - сказаў Мацiяс. - Ён мае рацыю, той Ведэр, жывы я цi мёртвы - усё роўна.
      - Ты не павiнен так гаварыць, - запярэчыў я, - бо ты мой дзядуля.
      - Вось таму я i павiнен застацца жывым. Але не мне весцi людзей у гэтай барацьбе, тут трэба быць маладым.
      Ён уздыхнуў:
      - Калi б Орвар быў на волi, але ён у пячоры Катлы, пакуль яго не кiнулi ёй.
      Я заўважыў, як Джанатан пабялеў.
      - Яшчэ пабачым, - прамармытаў ён, - пабачым, хто ў рэшце рэшт ёй трапiць.
      Памаўчаўшы, ён дадаў:
      - А цяпер мы павiнны працаваць. Ты яшчэ не ведаеш, Сухарык, што спiм мы ўдзень, а працуем ноччу. Хадзем, я пакажу табе.
      Ён першы ўвайшоў у сховiшча, адкiнуў матрац убок i падняў дзве маснiчыны. Пад iмi вiднелася вялiкая чорная дзiрка.
      - Тут пачатак падземнага хода, - растлумачыўДжанатан.
      - А куды ён вядзе? - запытаўся я, хоць здагадваўся - куды.
      - Па той бок сцяны, - адказаў ён. - Мяркую, праз дзве-тры ночы ён будзе закончаны.
      I ён пачаў апускацца ўнiз, папярэдзiўшы:
      - Ты пачакай, а я пакапаю далей. Ты ж разумееш, што я не хацеў бы паявiцца пад носам у таўстуна Додзiка.
      Потым ён знiк, i я доўга сядзеў, чакаючы яго. Нарэшце ён з'явiўся, штурхаючы перад сабой ночвы з зямлёй. Джанатан падаў iх мне, а я, працягнуўшы за дзверы, перадаў Мацiясу.
      - Вось i яшчэ зямля для майго агарода, - сказаў Мацiяс. - Калi б у мяне было крыху гароху i бабоў, дык можна было б пасеяць i вырасцiць, i голад у нас кончыўся б.
      - Ты сапраўды так думаеш? - спытаў Джанатан. - Тэнджыл забiрае дзевяць з дзесяцi бабоў, якiя вырашчаны на вашых палях. Цi ты забыўся пра гэта?
      - Твая праўда, - уздыхнуў Мацiяс. - Пакуль Тэнджыл жывы, у далiне будзе голад i галеча.
      Мацiяс збiраўся выйсцi i высыпаць зямлю на поле, а мне было загадана стаяць каля дзвярэй i назiраць. Калi заўважу што-небудзь падазронае, я павiнен быў свiснуць. Калiсьцi, яшчэ на зямлi, Джанатан навучыў мяне насвiстваць адну мелодыю. У той час мы часта насвiствалi разам па вечарах, калi клалiся спаць. Таму свiстаць я ўмеў. Джанатан залез у сваю нару зноў, каб працягваць работу, а Мацiяс зачынiў дзверы, паставiў буфет на месца.
      - Запомнi, Сухарык, - папярэдзiў ён, - нiколi не пакiдай дзверы адчыненымi, а буфет непадсунутым. Запомнi, што ты ў краiне, дзе жыве i правiць Тэнджыл.
      - Я запомню, - сказаў я.
      На кухнi было цёмна, адзiная свечка гарэла на стале, але Мацiяс патушыў i яе.
      - Ноччу ў Далiне Дзiкай Ружы павiнна быць цёмна, - растлумачыў ён. - Тут так многа вачэй, якiя iмкнуцца ўбачыць тое, што iм не трэба бачыць.
      Потым ён узяў ночвы i знiк, а я стаяў ля адчыненых дзвярэй, назiраў. Было цёмна, як i хацеў Мацiяс. Было цёмна ў дамах, i неба над Далiнай Дзiкай Ружы было цёмным: нi зорак, якiя б мiгцелi, нi месяца, а я наогул нiчога не мог бачыць. Але i тыя начныя вочы, пра якiя гаварыў Мацiяс, яны ж таксама нiчога не маглi бачыць, падумалася мне, i гэта супакойвала.
      Я зноў адчуваў сябе няшчасным i адзiнокiм. I мне было зябка, пакуль я чакаў. Мацiяса доўга не было. З кожнай хвiлiнай усё больш i больш мне станавiлася не па сабе. Чаму ён не iдзе? Я ўважлiва ўглядаўся ў цемру. I раптам пасвятлела, а можа, мае вочы прывыклi да цемры? Потым стала зразумела, у чым справа. З-за хмар выглянуў месяц, а гэта было самае дрэннае, што магло здарыцца. Я пачаў малiцца, каб Мацiяс вярнуўся своечасова, пакуль яго хавае цемра. Але месяц ззяў ярка, i мора месячнага святла разлiлося над далiнай.
      У гэтым святле я ўбачыў Мацiяса, ён прабiраўся з ночвамi мiж кустоў руж. Я азiрнуўся вакол, каб паглядзець, i раптам заўважыў Додзiка - таўстун Додзiк спускаўся са сцяны па вяровачнай лесвiцы спiнаю да мяне.
      Вельмi цяжка свiстаць, калi ты напалоханы, i таму свiст не вельмi добра чутно, але я здолеў выцiснуць з сябе некалькi гукаў. I Мацiяс, як яшчарка, схаваўся за блiжэйшы куст ружы.
      I вось Додзiк паявiўся перада мной.