Зыгфрыд Ленц
      ПРЫХIЛЬНIК УРАДУ
      Аднойчы пры канцы тыдня яны запрасiлi журналiстаў, каб паказаць iм на месцы, колькi ўрад мае прыхiльнiкаў. Яны хацелi давесьцi нам, быццам усё тое, што пiсалi пра неспакойны раён, не адпавядае рэчаiснасьцi: нi катаваньняў, нi галечы, нi, галоўнае, шалёнага прагненьня незалежнасьцi. Дык вось, яны вельмi ветлiва запрасiлi нас, i вельмi ветлiвы, беззаганна апрануты чыноўнiк сустрэў нас за опэрай i правёў да ўрадавага аўтобуса. Аўтобус быў навюткi: пах лякi й скуры плыў над намi, з радыё гучала цiхая музыка. Аўтобус паехаў, i чыноўнiк выцягнуў мiкрафон, драпнуў па ягонай сетачцы-накрыўцы i яшчэ раз лагодна павiтаў нас. Ён сьцiпла прадставiўся: "Мяне завуць Гарэк", - пасьля паказаў нам гарадзкiя памяткi, распавёў, як называюцца паркi й колькi iх, растлумачыў, як пабудавалася ўзорнае паселiшча на вапняковай гары, сьляпучай у ранiшнiм зьзяньнi.
      Па-за сталiцай дарога разыходзiлася на дзьве: мора засталося далёка, мы вырвалiся за горад, мiналi засеяныя каменьням палi, бурыя адхоны; зьехалi ў лагчыну i па ёй - да моста, перакiнутага цераз высахлае рэчышча. На мосьце стаяў малады жаўнер i трымаў зь нейкай лянотнай пяшчотай аўтамат; ён весела памахаў аўтобуса. У высахлым рэчышчы памiж вымытымi да белi галышамi стаялi яшчэ два жаўнеры-юнакi, i Гарэк сказаў, што мы мiнаем месца, дзе надта любяць праводзiць вучэньнi. Па сэрпантыне ўгару, па-над гарачай раўнiнай, i праз адчыненыя шыбы ў аўтобус пранiкаў, пёк вочы тонкi вапняковы пыл; прысмак вапняку закрасiў вусны. Мы пазьнiмалi пiнжакi. Толькi Гарэк застаўся ў пiнжаку, ён усё яшчэ трымаў мiкрафон i лагодным голасам тлумачыў урадавыя пляны ўвядзеньня гэтай мёртвай зямлi ў сельскагаспадарчую вытворчасьць. Я ўбачыў, што мой сусед заплюшчыў вочы, адкiнуў назад голаў; вапна высушыла й пабялiла ягоныя вусны, на руках, што ляжалi на нiкеляванай мэталiчнай парэнчы, блакiтам выбiвалiся праз скуру жылы. Я хацеў штурхануць яго ў бок, бо зь люстэрка задняга вiду на нас час ад часу пазiраў, мэлянхалiчна пазiраў Гарэк, але пакуль я разважаў, Гарэк усхапiўся, з усьмешкаю прайшоў у зад аўтобуса i раздаў саломiнкi й ледзяныя напоi ў кубках з васкаванага кардону.
      Апалуднi мы праяжджалi празь вёску; вокны былi пазабiваныя дошкамi ад скрыняў, убогiя платы з сухога гальля стаялi дзiравыя, расхiстаныя раўнiнным ветрам. На пляскатых дахах не сушылася бялiзна. Студня стаяла закрытая; не гнаўся за намi сабачы брэх, i нiдзе не паказаўся нiчый твар. Аўтобус, не збаўляючы хуткасьцi, мiнуў вёску, цягнучы за сабой шэры сьцяг вапняковага пылу, шэры, як сьцяг роспачы.
      Гарэк зноўку завiхаўся ў вузкiм праходзе, раздаў сэндвiчы, ветлiва падбадзёрыў нас i паабяцаў, што да мэты засталося зусiм мала. Пачалiся iржава-чырвоныя ўзгоркi; глебу засьцiлалi вялiкiя камянi, памiж якiх расьлi малыя бясколерныя кусты. Дарога зьнiжалася, мы ехалi тунэлепадобнай выгбай. Жорсткая сьпёка пякла аўтобуснае нутро. Пасьля дарога зноў вывела на прастору, i мы ўбачылi перарэзаную ракой далiну i вёску каля ракi.
      Гарэк падаў нам знак, паведамленьне й запрашэньне, мы накiнулi пiнжакi, а аўтобус запаволiўся i спынiўся на закарэлай глiнiстай пляцоўцы перад чыста пабеленай хаткай. Вапна сьляпiла так, што нам аж балелi вочы. Мы сталi ў халадку, пстрычкамi павыкiдвалi недакуркi, з-пад прымружаных павекаў паглядалi на хатку i чакалi Гарэка, якi зьнiк у ёй.
      Мiнула некалькi хвiлiнаў, пакуль ён вярнуўся i прывёў з сабой мужчыну, якога нiхто з нас раней ня бачыў.
      "Гэта Бэла Бонца, - сказаў Гарэк, паказваючы на мужчыну. - Спадар Бонца займаўся якраз хатнiмi справамi, але ён гатовы адказаць вам на ўсе пытаньнi".
      Мы паглядзелi на Бонца, якi вытрываў нашыя пагляды, зьлёгку апусьцiўшы твар. У яго было старое, пыльна-шэрае аблiчча, рэзкiя чарнаватыя зморшчыны беглi па карку; верхняя губа была апухлая. Бонца, якога нечакана засьпелi за нейкай хатняй працай, быў гладка прычасаны, а запёклая кроў на старой, худой шыi сьведчыла пра ўпартае, стараннае галеньне. На iм была сьвежая баваўняная кашуля, баваўняныя нагавiцы, закароткiя, што ледзь даставалi яму да лытак; на нагах у яго былi новыя боты з жаўтаватай нявычыненай скуры, такiя, якiя носяць навабранцы ў вучэбках.
      Мы павiталi Бэлу Бонца, кожны з нас пацiснуў яму руку, тады ён кiўнуў i правёў нас да хаты. Ён прапусьцiў нас паперадзе, мы ўвайшлi ў прахалодныя сенцы. Там нас чакала старая жанчына; ейнага твару было не пазнаць, толькi хустка на галаве зьзяла ў змрочным сьвятле. Старая пачаставала нас незнаёмай, з кулак, садавiнай; сакавiтая мякаць зiхацела чырванаватым бляскам так, што мне спачатку здалося, быццам я ўгрызаюся ў сьвежую рану.
      Мы зноўку выйшлi на глiнiстую пляцоўку. Побач з аўтобусам цяпер стаялi босыя дзецi; яны невыносна пiльна ўзiралiся ў Бонца i пры гэтым не варушылiся, не размаўлялi адно з адным. Нi разу яны не зiрнулi нi на каго з нас. Бонца загадкава-здаволена ўсьмiхнуўся.
      "У вас няма дзяцей?" - спытаўся Потгiсэр.
      Гэта было першае пытаньне, i Бонца, ухмыляючыся, адказаў: "Не, не, у мяне быў сын. Мы якраз спрабуем забыцца на яго. Ён паўстаў супраць ураду. Гультай быў, няздара, не, каб стацца хоць кiмсь, то падаўся да гэтых сабатажнiкаў, якiя ўсюды народ бунтуюць. Змагаюцца процi ўраду, бо думаюць, што могуць нешта палепшыць". Бонца прамовiў гэта рашуча, зь цiхай настойлiвасьцю; калi ён гаварыў, я заўважыў, што ў яго роце бракавала разцоў.
      "Можа, яны б i палепшылi нешта", - сказаў Потгiсэр. Гарэк задаволена ўсьмiхнуўся, калi пачуў гэтае пытаньне, а Бонца сказаў: "Усе ўрады аднолькавыя, усiх iх трэба цярпець, якiясь лягчэй, iншыя цяжэй. Гэты ўрад мы ведаем, а тыя другiя толькi абяцаюць".
      Дзецi абмянялiся доўгiм паглядам.
      "Але ж найвялiкшы iхны абяцанак - незалежнасьць", - сказаў Бляйгут.
      "Незалежнасьцю сыты ня будзеш, - сказаў Бонца, ухмыляючыся. - Што нам з тае незалежнасьцi, калi краiна галее. А гэты ўрад прадае нашы тавары за мяжу. Ён паклапацiўся аб пракладцы дарог, пабудове шпiталяў i школаў. Ён акультурваў глебы i акультурыць яшчэ больш. Ён яшчэ й выбарчае права нам даў".
      Дзецi скаланулiся, схапiлi адно аднаго за рукi й мiжволi зрабiлi крок наперад. Бонца апусьцiў твар, ухмыльнуўся ўсё з тым жа загадкавым задавальненьнем, а калi зноўку ўзьняў твар, пашукаў вачыма Гарэка, якi сьцiпла стаяў за намi.
      "Зрэшты, - сказаў Бонца, хоць у яго й не пыталiся, - для незалежнасьцi патрэбная й пэўная сьпеласьць. Мусiць, мы ня ведалi б, што рабiць зь незалежнасьцяй. Для народаў таксама ёсьць такi ўзрост, калi яны стаюцца паўналетнiмi. Мы яшчэ не дасягнулi гэтага ўзросту. I я прыхiльнiк гэтага ўраду, бо ён не пакiдае нас, непаўналетнiх, на волю лёсу. Я ўдзячны яму за гэта, знаеце".
      Гарэк пайшоў да аўтобуса, Бонца ўважлiва сачыў за iм, пачакаў, пакуль цяжкiя дзьверы аўтобуса зачынiлiся, i мы засталiся адны на сухой, глiнiстай пляцоўцы. Чужых нiбыта не засталося, i Фiнке з радыё хуценька спытаўся ў Бонца: "Ну, а папраўдзе? Пакуль мы адны..." Бонца зглынуў, паглядзеў на Фiнке зьдзiўлена i адчужана i ясна выгаварыў: "Я не зразумеў вашага пытаньня".
      "Зараз можна гаварыць адкрыта", - пасьпешлiва сказаў Фiнке.
      "Гаварыць адкрыта", - паўтарыў Бонца задуменна й шырака ўхмыльнуўся, так, што стала вiдаць правалiны ў шэрагу зубоў.
      "Хiба што я няясна сказаў: мы за гэты ўрад, мая жонка ды я; бо ўсяго, чым мы ёсьць i чаго мы дасягнулi, мы дасягнулi зь ягонай дапамогай. За гэта мы ўдзячныя яму. Вы ведаеце, як рэдка бывае, каб чалавек быў удзячным ураду - а мы ўдзячныя. I мой сусед удзячны, i тыя дзецi таксама, i кожны ў вёсцы. Пастукайце ў любыя дзьверы, вам паўсюль скажуць, якiя мы ўдзячныя ўраду".
      Раптам Гум, малады бледы журналiст, падыйшоў да Бонца й шапянуў: "Я знаю напэўна, што вашага сына арыштавалi й катавалi ў турме сталiцы. Што вы на гэта скажаце?"
      Бонца заплюшчыў вочы, ягоныя павекi былi прыцярушаныя парахном вапны; ён скрывiў вусны i адказаў: "У мяне няма сына, i таму немагчыма, каб яго катавалi. Мы за гэты ўрад, чуеце! Я - за гэты ўрад".
      Ён запалiў самаробную крывую цыгарку, моцна зацягнуўся й зiрнуў на дзьверы аўтобуса, ужо адкрытыя. Гарэк вярнуўся й даведаўся пра ход размовы. Бонца вагаўся, перакочваючыся з абцасаў на мыскi. Выглядала на тое, што ён сапраўды адчуў палёгку, калi Гарэк зноў падышоў да нас, i на далейшыя пытаньнi ён адказваў дасьцiпна й падрабязна, раз-пораз са сьвiстам прапускаючы паветра праз правалiны ў зубах.
      Калi паўз нас iшоў нейкi мужчына з касой, Бонца паклiкаў яго; мужчына падышоў цяжкiм крокам, зьняў касу з пляча i выслухаў з Бонцавых вуснаў пытаньнi, якiя мы папярэдне задавалi самому Бонцу. Мужчына з абурэньнем пакруцiў галавой: ён быў гарачым прыхiльнiкам ураду, i Бонца сустракаў кожнае ягонае прызнаньне зь цiхiм трыюмфам. Урэшце мужчыны пацiснулi адзiн аднаму рукi, быццам каб змацаваць у нашай прысутнасьцi сваю супольную адданасьць ураду.
      Мы таксама пачалi разьвiтвацца, кожны з нас падаваў Бонцу руку - я быў апошнiм; але сьцiскаючы ягоную грубую, з патрэсканаю скурай, руку, я адчуў папяровы шарык памiж нашымi далонямi. Павольна, сагнутымi пальцамi, я забраў яго, адышоўся й запхнуў шарык у кiшэнь. Бэла Бонца стаяў i курыў хуткiмi, кароткiмi зацяжкамi; ён гукнуў жонку, i яна разам з Бонцам i мужчынам з касой сачыла ад'езд аўтобуса, а тым часам дзецi караскалiся на засланы каменьнем i тымi нiзкiмi бясколернымi кустамi ўзгорак.
      Мы вярталiся ня тым самым шляхам, а праз гарачую раўнiну, пакуль не напаткалi чыгуначны насып, уздоўж якога бегла гравейка. Увесь гэты час я трымаў адну руку ў кiшэнi, а ў руцэ маленькi папяровы шарык з такiм цьвёрдым ядром, што пазногцi ў яго не ўцiскалiся, як моцна я нi пружыўся. Я не адважваўся выцягнуць шарык, бо час ад часу зь люстэрка задняга вiду нас дасягаў мэлянхалiчны пагляд Гарэка. Па-над намi й далей па мёртвай зямлi iмклiва праляцеў вусьцiшны цень; толькi пасьля мы пачулi гул прапэлераў i ўбачылi самалёт, якi ляцеў у кiрунку сталiцы нiзка па-над чыгункай; на даляглядзе ён павярнуўся, зноўку гульлiва праiмчаў над намi i пасьля ўжо не пакiдаў нас у спакоi.
      Я думаў пра Бэлу Бонца, трымаў у руцэ папяровы шарык зь цьвёрдым ядром i адчуваў, як пацее далонь. У канцы чыгуначнага насыпу паказалася нешта, наблiзiлася да нас, i мы пазналi дрызiну з маладымi жаўнерамi. Яны прыветна памахалi нам аўтаматамi. Я асьцярожна выцягнуў папяровы шарык, але не глядзеў на яго, а хутка запхнуў яго ў маленькую кiшэню, адзiную кiшэню, якую я мог зашпiлiць. I зноў думаў пра Бэлу Бонца, прыхiльнiка ўраду: я зноў бачыў ягоныя жаўтаватыя боты з сырой скуры, летуценную задаволенасьць ягонага твару i чорныя правалiны, калi ён пачынаў гаварыць. Нiхто з нас не сумняваўся, што ў ягонай асобе мы спаткалi шчырага прыхiльнiка ўраду.
      Мы вярталiся ў сталiцу ўздоўж мора; вецер даносiў да нас працяжны, падобны да цмоканьня пацалункаў шум вады, якая бiлася ў падмытыя скалы. Каля опэры мы выйшлi, Гарэк ветлiва разьвiтаўся з намi. Я вярнуўся ў гатэль, адзiн, на лiфце падняўся да свайго пакою i ў прыбiральнi разгарнуў папяровы шарык, якi мне ўпотайкi даверыў прыхiльнiк ураду: там нiчога не было напiсана, нiводнай лiтары, нiводнага слова. У паперу быў загорнуты пярэднi зуб, пакрыты карычневатымi сьлядамi нiкатыны. Гэта быў чалавечы нашчэплены зуб, i я ведаў, чый.
      1959
      Пераклад: Алесь Пяткевiч