Пуаро адкашляўся i абвясцiў:
      - Я папрасiў вас усiх прыйсцi сюды, каб вы маглi пачуць праўду пра самагубства сэра Гервазы.
      - Гэта быў Лёс, - сказала лэдзi Шэвенi-Гарэ. - Гервазы быў моцны, але яго Лёс быў мацнейшы.
      Палкоўнiк Бэры трохi падаўся наперад.
      - Ванда... мая дарагая...
      Яна ўсмiхнулася яму, пасля працягнула руку. Ён узяў яе ў сваю. Яна мякка сказала:
      - Ты маё суцяшэнне, Нэд.
      Рут рэзка сказала:
      - Нам трэба разумець так, мiстэр Пуаро, што вы канчаткова ўстанавiлi прычыну самагубства майго бацькi?
      Пуаро адмоўна кiўнуў галавой.
      - Не, мадам.
      - Дык навошта ўся гэтая валтузня?
      Пуаро спакойна адказаў:
      - Я не ведаю прычыны самагубства сэра Гервазы, бо сэр Гервазы Шэвенi-Гарэ не канчаў жыццё самагубствам. Ён не забiваў сябе. Ён быў забiты.
      - Забiты? - Некалькi галасоў рэхам паўтарылi гэтае слова. На Пуаро глядзелi здзiўленыя твары. Лэдзi Шэвенi-Гарэ сказала: "Забiты? О, не!" - i паволi адмоўна пакiвала галавой.
      - Забiты, вы кажаце? - гэта загаварыў Х'юга. - Не можа быць. У пакоi не было нiкога, калi мы ўламалiся. Акно было зачынена. Дзверы замкнуты знутры, а ключ ляжаў у кiшэнi майго дзядзькi. Як жа ён мог быць забiты?
      - Тым не менш, ён быў забiты.
      - А забойца, мяркую, уцёк праз замочную шчылiну? - скептычна заўважыў палкоўнiк Бэры. - Альбо вылецеў праз комiн?
      - Забойца, - сказаў Пуаро, - выйшаў праз акно. Я пакажу вам як.
      Ён паўтарыў свой вопыт з акном.
      - Бачыце? Вось як гэта было зроблена! З самага пачатку я не мог лiчыць верагодным, што сэр Гервазы скончыў жыццё самагубствам. У яго была рэзка выяўленая эгаманiя, а такi чалавек не забiвае сябе. I былi яшчэ iншыя рэчы! Вiдавочна, перад сваiм самагубствам сэр Гервазы сеў за пiсьмовы стол, накрэмзаў слова "даруйце" на аркушы паштовай паперы i тады застрэлiўся. Але перад гэтым апошнiм учынкам ён з нейкай прычыны пераставiў крэсла, павярнуўшы яго бокам да стала. Чаму? Павiнен быць адказ. Я пачаў што-нiшто разумець, калi знайшоў знiзу на цяжкай бронзавай статуэтцы прылiплы маленькi асколачак люстра...
      Я задаў сабе пытанне: як асколак разбiтага люстра трапiў туды? I адказ прыйшоў сам. Люстра было разбiта не куляй, а ўдарам цяжкай бронзавай статуэткi. Гэтае люстра было разбiта наўмысна. Але навошта? Я вярнуўся да стала i агледзеў крэсла. I тады я ўбачыў, што ўсё было не так. Нiякае самагубства не павярнула б крэсла кругом, не нахiлiла б яго самога на край i тады застрэлiла. Усё было падроблена. Самагубства было фальшыўкай!
      А цяпер я пераходжу да вельмi важнага. Сведчанне мiс Кардвэл. Мiс Кардвэл сказала, што яна бегла ўнiз па лесвiцы ўчора вечарам, бо ёй здалося, што гэта гучаў другi гонг. Такiм чынам, яна думала, што ўжо чула першы гонг.
      Цяпер разважце, калi сэр Гервазы сядзеў за сваiм сталом у нармальнай позе i быў застрэлены, куды б трапiла куля? Летучы па прамой лiнii, яна прайшла б праз дзверы, калi яны былi адчынены, i ўрэшце трапiла б у гонг!
      Вы разумееце цяпер значнасць заявы мiс Кардвэл? Нiхто больш не чуў той першы гонг, але ж яе пакой - непасрэдна над гэтым, i, такiм чынам, у яе была найлепшая магчымасць чуць яго. Яна сцвярджае, што чула толькi адзiн гук, памятайце.
      Не можа быць нiякай гаворкi пра самагубства сэра Гервазы. Мёртвы чалавек не здольны ўстаць, зачынiць дзверы, замкнуць iх i ўсесцiся ў патрэбнай позе! Нехта iншы паклапацiўся, i, такiм чынам, гэта было не самагубства, а забойства. Нехта, чыя прысутнасць не выклiкала пярэчанняў сэра Гервазы, стаяў каля яго збоку, размаўляючы з iм. Сэр Гервазы нешта пiсаў, магчыма. Забойца падносiць пiсталет да яго правай скронi i страляе. Злачынства ўчынена! Цяпер хутчэй, за работу! Забойца надзявае пальчаткi. Дзверы замкнуты, ключ пакладзены ў кiшэню сэра Гервазы. Але што, як адзiн моцны гук гонга быў пачуты? Тады стане зразумела, што дзверы былi адчыненыя, не зачыненыя, калi з пiсталета стрэлiлi. Таму - крэсла павернута, цела перасунута, пальцы нябожчыка сцiскаюць пiсталет, люстра наўмысна разбiта. Потым забойца выходзiць праз акно, хiтрамудра яго зачыняе, ступае не на траву, а на клумбу, дзе сляды можна будзе пасля знiшчыць; потым абыходзiць сцяну i iдзе ў сталовую.
      Пуаро зрабiў паўзу, пасля працягваў:
      - Толькi адзiн чалавек быў у садзе, калi стрэлiлi. Той самы чалавек пакiнуў свае сляды на клумбе i адбiткi сваiх пальцаў на вонкавым баку акна.
      Ён накiраваўся да Рут.
      - I матыў меўся, так? Ваш бацька даведаўся пра ваш тайны шлюб. Ён рыхтаваўся пазбавiць вас спадчыны.
      - Гэта хлусня! - Голас Рут быў звонкi i поўны пагарды. - У вашай гiсторыi няма нi слова праўды. Хлусня ад пачатку i да канца!
      - Доказы супраць вас, мадам, вельмi моцныя. Суд прысяжных можа паверыць вам. Ён можа i не паверыць!
      - Ёй не трэба будзе станавiцца перад судом.
      Усе павярнулiся, ашаломленыя. Мiс Лiнгард устала са свайго месца. Яе твар зусiм змянiўся. Яна ўся дрыжала.
      - Я застрэлiла яго. Прызнаюся! У мяне былi прычыны. Я... я чакала пэўны час. Мiстэр Пуаро не памыляецца. Я пайшла за iм сюды. Пiсталет узяла з шуфляды раней. Я стаяла побач з iм, размаўляючы пра кнiгу, i я застрэлiла яго. Было якраз пасля васьмi. Куля ўдарыла ў гонг. Я нiколi не думала, што яна так пройдзе праз яго галаву. Не было калi выходзiць i шукаць кулю. Я замкнула дзверы i паклала ключ яму ў кiшэню. Потым павярнула крэсла, разбiла люстра i, накрамзолiўшы на кавалку паперы "даруйце", выйшла праз акно i зачынiла яго так, як мiстэр Пуаро паказаў вам. Я ступiла на клумбу, але разраўняла сляды маленькiмi граблямi, якiя там загадзя паклала. Потым пайшла ў гасцiную. Пакiнула акно адчыненым. Я не ведала, што Рут выходзiла праз яго. Мы, вiдавочна, абышлi дом з розных бакоў. Я мусiла прыбраць граблi пад паветку, як вы разумееце. Я пачакала ў гасцiнай, пакуль не пачула, як нехта спускаецца ўнiз i Снэл iдзе да гонга, а тады...
      Яна паглядзела на Пуаро.
      - Вы не ведаеце, што я зрабiла тады?
      - О, ведаю. Я знайшоў папяровы мяшок у кошыку. Ваша iдэя была вельмi разумная. Вы зрабiлi тое, што любяць рабiць дзецi. Вы надзьмулi папяровы мяшок i ляснулi па iм. Гэта быў усё ж моцны гук. Выкiнуўшы мяшок у кошык, вы паспяшалiся ў залу. Вы "ўстанавiлi" час самагубства i забяспечылi сабе алiбi. Але заставалася адна рэч, якая вас турбавала. У вас не было часу падняць кулю. Яна, вядома, ляжала недзе каля гонга. Было важна, каб кулю знайшлi ў кабiнеце дзе-небудзь паблiзу люстра. Я не ведаю, калi ў вас з'явiлася iдэя ўзяць аловак палкоўнiка Бэры...
      - Менавiта тады, - сказала мiс Лiнгард. - Калi мы ўсе прыйшлi з залы. Я здзiвiлася, убачыўшы ў пакоi Рут. I зразумела, што яна прыйшла з саду няйначай як праз акно. Тады я заўважыла аловак палкоўнiка Бэры на стале для брыджа. Я сунула яго ў сумку. Калi б пазней хтосьцi ўбачыў, як я падымаю кулю, я магла б сказаць, што гэта аловак. Праўду кажучы, я не думала, што нехта бачыў, як я падняла кулю. Я кiнула яе паблiзу люстра, пакуль вы аглядалi цела. Калi вы загаварылi са мной наконт гэтага, я вельмi ўсцешылася, што падумала пра аловак.
      - Але, гэта было разумна i зусiм збянтэжыла мяне.
      - Я баялася, нехта мог пачуць стрэл, але ведала, што ўсе апраналiся на абед, за сценамi пакояў. Слугi былi ў сваiх памяшканнях. Толькi мiс Кардвэл, магчыма, чула яго, i яна, вiдаць, падумае, што гэта зваротная ўспышка аўтамабiля. Тое, што яна чула, быў гонг. Я думала... я думала, усё было зроблена - камар носа не падточыць...
      Мiстэр Фобз павольна i выразна вымавiў:
      - Проста незвычайная гiсторыя. Няма як быццам нiякага матыву...
      Мiс Лiнгард цвёрда сказала:
      - Быў матыў...
      I са злосцю дадала:
      - Iдзiце, званiце ў палiцыю! Чаго вы чакаеце?
      Пуаро ветлiва звярнуўся да ўсiх:
      - Цi не будзеце вы ласкавы, усе, пакiнуць пакой? Мiстэр Фобз, пазванiце маёру Рыдлу. Я пабуду тут, пакуль ён прыедзе.
      Павольна, адзiн за адным, усе выходзiлi з пакоя. Нiчога не разумеючы, ашаломленыя, шакiраваныя, яны кiдалi збянтэжаныя позiркi на акуратненькую прамую фiгуру з яе гладкiм сiвым праборам.
      Рут была апошняя. Яна стала ў дзвярах, вагаючыся.
      - Я не разумею. - Яна гаварыла злосна, з выклiкам, з асуджэннем Пуаро: Дык што, вы думалi, я ўчынiла гэта?
      - Не, не, - Пуаро пакруцiў галавой. - Не, я нiколi так не думаў.
      Рут павольна выйшла.
      Пуаро застаўся з маленькай афiцыйна-стрыманай жанчынай сярэдняга веку, якая толькi што прызналася ў дасканала прадуманым i спакойным забойстве.
      - Не, - сказала мiс Лiнгард. - Вы не думалi, што яна гэта зрабiла. Вы абвiнавачвалi яе, каб прымусiць гаварыць мяне. Праўда?
      Пуаро схiлiў галаву.
      - Пакуль мы чакаем, - проста сказала мiс Лiнгард, - вы маглi б адкрыць мне, што прымусiла вас падазраваць мяне?
      - Некалькi фактаў. Па-першае, ваш расказ пра сэра Гервазы. Горды чалавек накшталт сэра Гервазы нiколi не гаварыў бы з пагардай пра свайго пляменнiка чужому, тым больш каму-небудзь з вашага кола. Вы хацелi ўзмацнiць тэорыю самагубства. I яшчэ вы з усiх сiл старалiся навязаць iдэю, што прычынай самагубства была нейкая ганебная справа, звязаная з Х'юга Трэнтам. Пра гэта, зноў-такi, сэр Гервазы нават не заiкнуўся б чужому. Потым - прадмет, якi вы паднялi ў зале, i вельмi важны факт - вы не ўпамянулi, што Рут увайшла ў сталовую з саду. I яшчэ я знайшоў папяровы мяшок - надзвычай неадпаведны прадмет для кошыка ў гасцiнай такога дома, як Гэмбара Клоўз! Толькi вы адна былi ў гасцiнай, калi чуўся "стрэл". Трук з папяровым мяшком сам прыйшоў у галаву жанчыне - хiтрамудрае дамашняе прыстасаванне. Такiм чынам, усё супадае. Спроба скiраваць падазрэнне на Х'юга i адцягнуць ад Рут. Механiзм злачынства i яго матыў.
      Маленькая сiвая жанчына варухнулася.
      - Вы ведаеце матыў?
      - Думаю, што ведаю. Шчасце Рут - гэта было матывам. Я мяркую, што вам даводзiлася бачыць яе з Лэйкам - вы ведалi пра iх каханне. I потым, дзякуючы лёгкаму доступу да папер сэра Гервазы, вам трапiўся накiд яго новага завяшчання - Рут не атрымлiвае спадчыны, пакуль не выйдзе замуж за Х'юга Трэнта. Гэта прымусiла вас учынiць свой суд, выкарыстоўваючы той факт, што сэр Гервазы папярэдне пiсаў мне. Вы, мабыць, бачылi копiю гэтага лiста. Якое цьмянае падазрэнне i якi страх схiлiлi яго напiсаць мне, я не ведаю. Ён, напэўна, падазраваў, што Бараўз альбо Лэйк пастаянна абкрадваюць яго. Няпэўнасць у вызначэннi пачуццяў Рут змусiла яго шукаць дапамогi ў прыватнага дэтэктыва. Вы гэты факт выкарысталi i наўмысна рыхтавалi сцэну для самагубства, падмацоўваючы яе сваiм сведчаннем пра тое, што ён быў вельмi прыгнечаны чымсьцi, звязаным з Х'юга Трэнтам. Вы паслалi мне тэлеграму i паведамiлi, быццам сэр Гервазы сказаў, што я прыязджаю "занадта позна".
      Мiс Лiнгард угневана закрычала:
      - Гервазы Шэвенi-Гарэ грубiян, сноб i пустазвон! Я не збiралася дазволiць яму зруйнаваць шчасце Рут.
      Пуаро мякка сказаў:
      - Рут - ваша дачка?
      - Ага, яна мая дачка. Я часта думала пра яе. Даведаўшыся, што сэр Гервазы Шэвенi-Гарэ шукае некага, хто б дапамог яму напiсаць гiсторыю роду, я схапiлася за гэты шанц. Мне вельмi хацелася пабачыць маю... маю дзяўчынку. Я ведала, што лэдзi Шэвенi-Гарэ не пазнае мяне. Прайшлi гады - тады я была маладая i мiлавiдная, ды i прозвiшча я змянiла. Апрача таго, лэдзi Шэвенi-Гарэ занадта няўважлiвая, каб нешта ведаць дакладна. Я любiла яе, але ненавiдзела сям'ю Шэвенi-Гарэ. Яны ставiлiся да мяне, як да быдла. I Гервазы збiраўся знiшчыць жыццё Рут з-за сваёй фанабэрыi i снабiзму. Але я цвёрда вырашыла, што яна павiнна быць шчаслiвая. I яна будзе шчаслiвая - калi нiколi не даведаецца пра мяне!
      Гэта была мальба - не пытанне.
      Пуаро схiлiў галаву.
      - Нiхто не даведаецца пра гэта ад мяне!
      Мiс Лiнгард цiха сказала:
      - Дзякуй вам.
      * * *
      Пазней, калi палiцыя прыйшла i пайшла, Пуаро знайшоў Рут Лэйк з мужам у садзе.
      Яна сказала з выклiкам:
      - Вы сапраўды думалi, што я зрабiла гэта, мiстэр Пуаро?
      - Я ведаў, мадам, што вы не маглi зрабiць гэтага, ведаў, дзякуючы астрам.
      - Астрам? Не разумею.
      - Мадам, там былi чатыры сляды i ўсе толькi на бардзюры. Але калi б вы рвалi кветкi, там было б намнога болей. Значыцца, памiж вашым першым вiзiтам i другiм нехта загроб усе тыя сляды. Гэта магло быць зроблена толькi вiнаватым, i раз вашы сляды не былi знiшчаны, вы не былi вiнаватыя. З вас аўтаматычна спадала падазрэнне.
      Твар Рут пасвятлеў.
      - О, я разумею. Ведаеце, напэўна, гэта жахлiва, але мне нават шкада гэтай беднай жанчыны. Урэшце, яна згадзiлася хутчэй сама прызнацца, чым дазволiць арыштаваць мяне, - цi, ва ўсякiм разе, так яна думала. Гэта нават даволi высакародна. Страшна падумаць што яна стане перад судом як забойца.
      Пуаро мякка сказаў:
      - Не хвалюйцеся. Да гэтага не дойдзе. Доктар гаворыць, што ў яе вельмi кепска з сэрцам. Не шмат тыдняў яна пражыве.
      - Добра, што будзе так. - Рут сарвала восеньскi крокус i бестурботна прытулiла яго да шчакi.
      - Бедная жанчына, i чаму яна гэта зрабiла...