- Цi не было яно трохi несправядлiвым да мiстэра Х'юга Трэнта, пляменнiка сэра Гервазы? Ён усё-такi найблiжэйшы кроўны сваяк сэра Гервазы.
      Мiстэр Фобз пацiснуў плячыма.
      - Трэба ўзяць у рахубу i сёе-тое i з гiсторыi роду.
      - Напрыклад?
      Мiстэр Фобз, здавалася, не надта хацеў гаварыць далей.
      Маёр Рыдл сказаў:
      - Прашу вас, не думайце, што мы надта любiм корпацца ў старых скандалах i плётках. Але гэты лiст сэра Гервазы мiстэру Пуаро павiнен быць вытлумачаны.
      - Бясспрэчна, тут няма нiчога скандальнага - чаму сэр Гервазы так ставiўся да свайго пляменнiка, - хутка сказаў мiстэр Фобз. - Проста сэр Гервазы сваё становiшча галавы сям'i заўсёды ўспрымаў вельмi сур'ёзна. У яго былi малодшыя брат i сястра. Брат, Энтанi Шэвенi-Гарэ, забiты на вайне. Сястра, Памела, выйшла замуж, i сэр Гервазы не прыняў яе замужжа. Ён, словам, лiчыў, што яна абавязана была атрымаць яго згоду. I што сям'я капiтана Трэнта недастаткова знакамiтая, каб параднiцца з Шэвенi-Гарэ. Сястру гэта толькi забаўляла. У вынiку, сэр Гервазы нiколi не быў прыхiльны да свайго пляменнiка. Мяркую, гэтая непрыхiльнасць магла паўплываць на яго рашэнне ўдачарыць Рут.
      - Не было нiякiх надзей на тое, што ў яго будуць свае дзецi?
      - Нiякiх. Недзе праз год пасля яго шлюбу нарадзiлася мёртвае дзiця. Дактары сказалi лэдзi Шэвенi-Гарэ, што яна нiколi ўжо не зможа мець дзiцяцi. Прыблiзна праз два гады ён удачарыў Рут.
      Пуаро спытаўся:
      - I хто ж была мадэмуазэль Рут? Што прымусiла iх спынiць свой выбар менавiта на ёй?
      - Яна была, мяркую, дзiця iх далёкага сваяка.
      - Так я i думаў, - сказаў Пуаро. Ён зiрнуў на сцяну, увешаную партрэтамi. - Вiдаць, што яна адной з iмi крывi - i нос, i лiнiя падбародка. Яны паўтараюцца на гэтых партрэтах шмат разоў.
      - Яна атрымала ў спадчыну i характар таксама, - суха сказаў мiстэр Фобз.
      - Натуральна. Як яны ладзiлi з прыёмным бацькам?
      - Так, як гэтага i трэба было чакаць. Памiж iмi часам разгаралiся зацятыя баталii. Але, нягледзячы на сваркi, я ўпэўнены, што ў iх была i глыбiнная гармонiя.
      - Тым не менш, мадэмуазель Рут нямала нервавала яго?
      - Бясконца нервавала. Але магу запэўнiць вас: не настолькi, каб з-за гэтага пакiдаць жыццё.
      - Ну, вядома, - пагадзiўся Пуаро. - Нiхто не выбiвае сабе мазгi праз тое, што ў яго ўпартая дачка!.. Дык мадэмуазель - спадчыннiца! Цi сэр Гервазы нiколi не думаў пра змены ў сваiм завяшчаннi?
      - Кх! - Мiстэр Фобз кашлянуў, каб прыхаваць невялiкую збянтэжанасць. Праўду кажучы, я, прыехаўшы сюды, два днi назад атрымаў iнструкцыi ад сэра Гервазы, калi дакладна - па складаннi новага завяшчання.
      - Што такое?- маёр Рыдл рыўком прысунуў сваё крэсла трохi блiжэй. - Вы не гаварылi нам пра гэта.
      Мiстэр Фобз хутка адказаў:
      - Вы ж пыталiся пра ўмовы завяшчання сэра Гервазы. Я даў вам iнфармацыю, якую вы прасiлi. Новае завяшчанне не было нават як след аформлена, i тым больш не падпiсана.
      - Якiя ж былi яго ўмовы? Яны могуць пралiць святло на душэўны стан сэра Гервазы.
      - У асноўным, яны такiя ж, як i ранейшыя, але мiс Шэвенi-Гарэ магла стаць спадчыннiцай, толькi згадзiўшыся выйсцi замуж за мiстэра Х'юга Трэнта.
      - Ага, - сказаў Пуаро. - Гэта дужа вялiкая рознiца.
      - Я не ўхваляў гэтага пункту, - сказаў мiстэр Фобз. - I лiчыў сябе абавязаным падказаць, што ён мог быць паспяхова аспрэчаны. Суд не падтрымлiвае запiсаў з пэўнымi абавязацельствамi. Аднак сэр Гервазы быў непахiсны.
      - А калi б мiс Шэвенi-Гарэ або, выпадкова, мiстэр Трэнт адмовiлiся выканаць гэтую ўмову?
      - Калi б мiстэр Трэнт не пажадаў ажанiцца з мiс Шэвенi-Гарэ, то грошы перайшлi б да яе без нiякiх умоў. Але калi б ён хацеў, а яна адмовiлася, грошы, наадварот, перайшлi б да яго.
      - Дзiўна, - сказаў маёр Рыдл.
      Пуаро нахiлiўся наперад, злёгку пастукаў юрысту па калене.
      - Але што хаваецца за гэтым? Што было на думцы ў сэра Гервазы, калi ён рабiў гэтую агаворку? Тут абавязкова было нешта пэўнае... Тут абавязкова, я мяркую, меўся на ўвазе нейкi iншы чалавек... чалавек, якога ён не хацеў. Я думаю, мiстэр Фобз, што вы павiнны ведаць, хто такi гэты чалавек?
      - На самай справе, мiстэр Пуаро, у мяне няма нiякiх звестак.
      - Але ў вас магла б з'явiцца здагадка.
      - Я нiколi не раблю здагадак, - сказаў мiстэр Фобз абураным тонам. Зняўшы пенснэ, ён выцер яго шаўковай насоўкай i запытаўся: - Вас цiкавiць што-небудзь яшчэ?
      - Пакуль што не, - адказаў Пуаро. - Нiчога, што датычыць мяне.
      Мiстэр Фобз паглядзеў так, быццам не паверыў у гэтае "нiчога", i скiраваў сваю ўвагу на галоўнага канстэбля.
      - Дзякуй вам, мiстэр Фобз. Думаю, гэта ўсё. Я хацеў бы, калi можна, пагаварыць з мiс Шэвенi-Гарэ.
      - Вядома. Яна, напэўна, наверсе з лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      - О, няхай. Можа, я спачатку пагутару з - як яго завуць? - з Бараўзам i з жанчынай, гiстарыёграфам роду.
      - Яны абое ў бiблiятэцы. Я скажу iм.
      7
      - Не так гэта проста, - сказаў маёр Рыдл, калi юрыст пакiнуў пакой. Выцягванне iнфармацыi з такiх старамодных занудлiвых юрыстаў патрабуе намаганняў. Усё, мне здаецца, звязана з гэтай дзяўчынай.
      - Напэўна, так.
      - А, вось iдзе Бараўз!
      Годфры Бараўз увайшоў з мiлай гатоўнасцю быць карысным. Яго ўсмешка была тактоўна афарбавана смуткам i толькi паказвала трошкi болей, як трэба, зубы. Яна была хутчэй механiчная, чым спантанная.
      - Дык вось, мiстэр Бараўз, мы хочам задаць вам некалькi пытанняў.
      - Вядома, маёр Рыдл. Пытайцеся што хочаце.
      - Добра. Першае i галоўнае, гаворачы проста, без хiтрыкаў: цi ёсць у вас свае ўласныя здагадкi, чаму сэр Гервазы скончыў жыццё самагубствам?
      - Абсалютна нiякiх. Я ажно аслупянеў, пачуўшы пра гэта.
      - Вы чулi стрэл?
      - Не, я ў той час, мусiць, быў у бiблiятэцы, так я разумею. Я спусцiўся досыць рана i пайшоў у бiблiятэку ўзяць патрэбную даведку. Бiблiятэка - гэта якраз з другога ад кабiнета боку дома, таму я не мог нiчога чуць.
      - Цi быў хто-небудзь з вамi ў бiблiятэцы? - спытаўся Пуаро.
      - Нiкога.
      - Цi не ведаеце вы, дзе ў той час былi астатнiя сямейныя?
      - Большасць, мабыць, пераапраналася наверсе.
      - Калi вы прыйшлi ў гасцiную?
      - Якраз перад прыездам мiстэра Пуаро. Тады ўсе былi там - акрамя сэра Гервазы, вядома.
      - Цi не здзiвiла вас тое, што яго не было?
      - Але, здзiвiла, па праўдзе кажучы. Звычайна ён прыходзiў у гасцiную да першага гонгу.
      - Цi не заўважылi вы ў апошнi час якой-небудзь змены ў паводзiнах сэра Гервазы? Цi не быў ён заклапочаны? Цi ўстрывожаны? Мо прыгнечаны?
      Годфры Бараўз задумаўся.
      - Не, не думаю. Трохi - так, заклапочаны, бадай што.
      - А ён не здаваўся ўстурбаваны якой-небудзь пэўнай справай?
      - О, не!
      - Цi не было ў яго якiх клопатаў, звязаных з фiнансамi?
      - Ён трохi непакоiўся за справы адной кампанii, а дакладна - "Сiнтэтык пэраган рабэ компанi".
      - Што ён, уласна кажучы, гаварыў пра гэта?
      Механiчная ўсмешка Годфры Бараўза блiснула зноў, i зноў яна здалася трохi ненатуральнай.
      - Ну што ж... Ён сказаў лiтаральна так: "Стары Бэры альбо дурань, альбо махляр. Мяркую, што дурань. Я павiнен быць тактоўным з iм дзеля Ванды".
      - А чаму ён сказаў: "дзеля Ванды"? - запытаўся Пуаро.
      - Усё ў тым, што палкоўнiк Бэры дужа падабаўся лэдзi Шэвенi-Гарэ, i ён моцна любiў яе. Хадзiў за ёю, як сабака.
      - Сэр Гервазы не быў... раўнiвы хоць трохi?
      - Раўнiвы? - Бараўз вылупiў вочы, а потым засмяяўся. - Сэр Гервазы раўнiвы? Ён не ведаў, што гэта такое. Ды яму нiколi i ў галаву не прыйшло б, каб хто калi мог аддаць перавагу не яму, а другому чалавеку. Разумееце, такога проста не магло быць.
      Пуаро мякка зазначыў:
      - Мне здаецца, вы не вельмi любiлi сэра Гервазы Шэвенi-Гарэ?
      Бараўз пачырванеў.
      - Не, не вельмi. Хаця б таму, што ўсе такiя рэчы даволi смешныя ў наш час.
      - Якiя "ўсе такiя рэчы"? - запытаўся Пуаро.
      - Ну, феадальныя перажыткi, калi хочаце. Гэты культ продкаў i фамiльная фанабэрыя. Сэр Гервазы быў вельмi здольны ў многiх адносiнах чалавек, i ён жыў цiкавым жыццём, але сам быў бы цiкавейшы, калi б разумеў, што ёсць яшчэ нешта апрача яго i яго эгаiзму.
      - А дачка сэра Гервазы была згодна з вамi ў гэтым?
      Бараўз успыхнуў зноў - на гэты раз колер быў цёмна-пурпуровы.
      Ён адказаў:
      - Я думаю, мiс Шэвенi-Гарэ самая сучасная жанчына! Зразумела, я не павiнен дыскутаваць з ёю пра яе бацьку.
      - Але сучасныя людзi якраз дыскутуюць пра сваiх бацькоў колькi хочаце! сказаў Пуаро. - Гэта цалкам у сучасным стылi - крытыкаваць сваiх бацькоў!
      Бараўз пацiснуў плячыма.
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - I больш нiчога не было - нiякiх iншых фiнансавых клопатаў? Сэр Гервазы нiколi не казаў, што яго ашуквалi?
      - Ашуквалi? - вымавiў Бараўз вельмi здзiўлена. - Ды не!
      - А вы самi былi ў добрых адносiнах з iм?
      - Безумоўна. Чаму ж не?
      - Я пытаюся ў вас, мiстэр Бараўз.
      Малады чалавек панурыўся.
      - Мы былi з iм у найлепшых адносiнах.
      - Цi ведалi вы, што сэр Гервазы напiсаў лiст мiстэру Пуаро з просьбай прыехаць сюды?
      - Не.
      - Сэр Гервазы звычайна сам пiсаў свае лiсты?
      - Не, амаль заўсёды ён дыктаваў iх мне.
      - Але ён не зрабiў так гэтым разам.
      - Не.
      - Чаму, як вы думаеце?
      - Не ведаю.
      - Вы не можаце знайсцi нiякай прычыны, чаму гэты лiст яму спатрэбiлася пiсаць самому?
      - Не, не магу.
      - А! - сказаў маёр Рыдл, дадаючы спакойна: - Даволi дзiўна. Калi вы бачылi сэра Гервазы апошнi раз?
      - Якраз перад тым, як пайшоў апрануцца на абед. Я прынёс яму падпiсаць некалькi лiстоў.
      - У якiм стане ён быў тады?
      - У зусiм нармальным. Наогул, я сказаў бы, ён быў як быццам задаволены сабой у сувязi з нечым.
      Пуаро варухнуўся ў сваiм крэсле.
      - А? - сказаў ён. - Дык у вас было такое ўражанне, што ён быў нечым задаволены? I, аднак, неўзабаве страляецца. Дзiўна!
      Годфры Бараўз пацiснуў плячыма.
      - Я толькi перадаю вам свае ўражаннi.
      - Так, так, яны дужа каштоўныя. Апрача ўсяго, вы, мабыць, адзiн з апошнiх людзей, што бачылi сэра Гервазы жывога.
      - Снэл быў апошнi, хто бачыў яго.
      - Бачыў, так, але не размаўляў з iм.
      Бараўз не адказаў.
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - Каторая была гадзiна, як вы пайшлi наверх апрануцца на абед?
      - Прыкладна пяць хвiлiн восьмай.
      - Што рабiў сэр Гервазы?
      - Я пакiнуў яго ў кабiнеце.
      - Цi доўга ён звычайна пераапранаўся?
      - Ён звычайна аддаваў на гэта аж тры чвэрцi гадзiны.
      - Значыцца, калi абед быў у пятнаццаць хвiлiн дзевятай, ён, верагодна, пайшоў бы наверх, самае позняе, а палове восьмай?
      - Вельмi верагодна.
      - Вы самi пайшлi пераапранацца рана?
      - Але, я вырашыў, што пераапрануся i тады пайду ў бiблiятэку i вазьму патрэбныя мне даведкi.
      Пуаро задумлiва кiўнуў. Маёр Рыдл сказаў:
      - Добра. Я думаю, пакуль усё. Вы не запросiце мiс - як яе завуць - да нас?
      Маленькая мiс Лiнгард шмыгнула ў пакой амаль iмгненна. На ёй было некалькi ланцужкоў, яны цiха звiнелi, калi яна сядала i запытальна пераводзiла позiрк з аднаго мужчыны на другога.
      - Усё гэта вельмi... э-э... сумна, мiс Лiнгард, - пачаў маёр Рыдл.
      - Сапраўды, вельмi сумна, - сказала мiс Лiнгард, як ёй i належала сказаць.
      - Вы... калi прыйшлi ў гэты дом?
      - Месяцы два назад. Сэр Гервазы напiсаў свайму сябру ў Музеi - палкоўнiку Фозэрынгею, i палкоўнiк Фозэрынгей парэкамендаваў мяне. Я зрабiла нямала гiстарычных даследаванняў.
      - Сэр Гервазы быў цяжкi для вашай сумеснай работы?
      - О, не. Трэба было, вядома, трохi ўлагоджваць яго. Але ж, я ведаю, гэта заўсёды даводзiцца рабiць з мужчынамi.
      З нялёгкiм пачуццём, што мiс Лiнгард, мабыць, улагоджвае яго ў гэтую хвiлiну, маёр Рыдл гаварыў далей:
      - Вы павiнны былi дапамагаць сэру Гервазы ў рабоце над кнiгай, якую ён пiсаў?
      - Але.
      - Што ў гэта ўваходзiла?
      Нейкi момант мiс Лiнгард выглядала зусiм па-чалавечы. Яе вочы мiргалi, калi яна адказвала:
      - Ну, ведаеце, фактычна - напiсанне кнiгi! Я збiрала iнфармацыю, i рабiла нататкi, i апрацоўвала матэрыял. А потым, пазней, рэдагавала, што напiсаў сам Гервазы.
      - Напэўна, вам давялося праявiць нямала такту, мадэмуазель, - сказаў Пуаро.
      - Такту i цвёрдасцi. Патрэбны i тое, i другое, - адказала мiс Лiнгард.
      - Сэра Гервазы не абурала ваша... э... цвёрдасць?
      - О, зусiм не. Вядома, я пераканала яго, што ён не павiнен звяртаць увагi на дробязi.
      - О, так, я разумею.
      - На самай справе гэта было зусiм проста, - сказала мiс Лiнгард. - Сэрам Гервазы можна было проста кiраваць, толькi належным чынам.
      - А цяпер, мiс Лiнгард, адкажыце мне: цi не ведаеце вы чаго-небудзь, што магло б пралiць святло на гэтую трагедыю?
      Мiс Лiнгард адмоўна пакiвала галавой.
      - Баюся, не. Ведаеце, ён, натуральна, нiколi не раскрываў мне сваю душу. Я, па сутнасцi, яму чужая. Ва ўсякiм разе, я думаю, ён быў занадта ганарысты, каб гаварыць з кiм-небудзь пра сямейныя турботы.
      - Дык вы лiчыце, менавiта сямейныя турботы - прычына яго самагубства?
      Мiс Лiнгард як быццам трохi здзiвiлася.
      - Ну, вядома ж! Хiба ёсць якая iншая?
      - Вы ўпэўнены, што былi сямейныя справы, якiя турбавалi яго?
      - Я ведаю, што ў яго былi цяжкiя душэўныя пакуты.
      - Як, вы ведаеце гэта?
      - Ну так, вядома.
      - Скажыце мне, мадэмуазель, цi гаварыў ён з вамi па сутнасцi справы?
      - Невыразна.
      - Што ён казаў?
      - Дайце падумаць. Я заўважыла, што ён як быццам не чуе, што я кажу...
      - Адну хвiлiнку. Пардон. Калi гэта было?
      - Сёння папаўднi. Мы звычайна працавалi з трох да пяцi.
      - Прашу вас, гаварыце.
      - Як я сказала, сэру Гервазы, здавалася, было цяжка засяродзiцца сапраўды, ён так i сказаў, дадаўшы, што некалькi важных спраў не даюць яму спакою. I ён сказаў... Дайце падумаць... Нешта накшталт (вядома, я не ўпэўнена ў дакладнасцi слоў): "Гэта жахлiва, мiс Лiнгард, калi на сям'ю, адну з самых гордых на зямлi, "падае грэх".
      - I што вы сказалi на гэта?
      - О, толькi нешта суцяшальнае. Мне здаецца, я сказала, што кожнае пакаленне мае i сваiх слабых сыноў - што гэта частка расплаты за велiч - але што iх памылкi рэдка памятаюцца наступнымi пакаленнямi.
      - I гэта дало жаданы эфект, на якi вы спадзявалiся?
      - Больш-менш. Мы вярнулiся да сэра Роджэра Шэвенi-Гарэ. Я знайшла вельмi цiкавае ўпамiнанне пра яго ў тагачасным манускрыпце. Але сэр Гервазы зноў стаў няўважлiвы. Урэшце ён сказаў, што сёння больш не будзе працаваць. I яшчэ - што ў яго быў шок.
      - Шок?
      - Менавiта гэта ён сказаў. Вядома, я не стала задаваць нiякiх пытанняў. Проста сказала: "Мне сумна чуць гэта, сэр Гервазы". I потым ён папрасiў мяне перадаць Снэлу, што прыедзе мiстэр Пуаро i каб той перанёс абед на восем пятнаццаць, i паслаў машыну на вакзал, цягнiк - у сем пятнаццаць.
      - Цi заўсёды ён даваў вам такiя даручэннi?
      - Ды не... Увогуле, гэта была справа мiстэра Бараўза. Я нiчым не займалася, апрача чыста лiтаратурнай работы. Я не была сакратаркай нi ў якiм сэнсе слова.
      Пуаро запытаўся:
      - Як вы лiчыце, у сэра Гервазы былi пэўныя падставы прасiць у вас гэтай паслугi замест таго, каб даручыць усё мiстэру Бараўзу?
      Мiс Лiнгард задумалася.
      - Так, маглi быць... Я не думала пра гэта тады. Я думала, так яму проста зручней. А цяпер прыгадваю, што, сапраўды, ён папрасiў мяне не гаварыць нiкому, што прыязджае мiстэр Пуаро. Гэта павiнна быць сюрпрызам, сказаў ён.
      - Ага! Ён так i сказаў? Вельмi дзiўна, вельмi цiкава. I цi гаварылi вы каму-небудзь?
      - Вядома, не, мiстэр Пуаро. Я сказала Снэлу пра абед i каб шафёр сустрэў госця, якi прыедзе цягнiком у сем пятнаццаць.
      - Цi гаварыў сэр Гервазы што-небудзь яшчэ, што магло мець адносiны да справы?
      Мiс Лiнгард задумалася.
      - Не... Я не думаю... Ён быў надта напружаны... Добра памятаю, якраз, калi я пакiдала пакой, ён прамовiў: "Нiчога добрага, што ён зараз прыязджае. Занадта позна".
      - I вы не маеце нiякай здагадкi, што ён меў на ўвазе?
      - Н-не...
      Цьмянае падазрэнне ўзнiкла ў Пуаро ад той нерашучасцi, з якой яна вымавiла простае "не". Ён, нахмурыўшыся, паўтарыў:
      - "Занадта позна"... Гэта ён сказаў, гэта? "Занадта позна".
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - Вы не можаце нам дапамагчы, мiс Лiнгард, высветлiць сутнасць справы, якая так засмучала сэра Гервазы?
      Мiс Лiнгард павольна сказала:
      - У мяне ёсць падазрэнне, што гэта нейкiм чынам звязана з Х'юга Трэнтам.
      - З Х'юга Трэнтам? Чаму вы так думаеце?
      - Ну, нiчога пэўнага не было, але ўчора папаўднi мы якраз закранулi сэра Х'юга дэ Шэвенi, якi, баюся, паказаў сябе не з лепшага боку ў вайне Пунсовай i Белай ружы, i сэр Гервазы сказаў: "I трэба ж было маёй сястры выбраць iмя Х'юга свайму сыну! Яно заўсёды было няўдалым iмем у нашай сям'i. Яна магла б ведаць, што з нiводнага Х'юга не будзе толку".
      - Тое, што вы нам кажаце, наводзiць на роздум, - сказаў Пуаро. - Але, гэта падказвае мне новую думку.
      - Сэр Гервазы не сказаў нiчога больш пэўнага? - спытаўся маёр Рыдл.
      Мiс Лiнгард пакруцiла галавой.
      - Не, i, вядома, спецыяльна мне ён не казаў нiчога. Сэр Гервазы, па сутнасцi, размаўляў сам з сабою. Ён, па сутнасцi, не гаварыў са мною.
      - Абсалютна так, - сказаў Пуаро. - Мадэмуазель, вы, чужы чалавек, былi тут два месяцы. Было б, я думаю, вельмi карысна, калi б вы шчыра падзялiлiся з намi сваiмi ўражаннямi пра сям'ю i пра ўсiх тутэйшых.
      Мiс Лiнгард зняла сваё пенснэ i задумлiва замiргала.
      - Ведаеце, напачатку, калi папраўдзе, я думала, што трапiла ў вар'яцкi дом! Лэдзi Шэвенi-Гарэ, якая ўвесь час бачыць рэчы, якiх тут няма, i сэр Гервазы, якi паводзiць сябе, як... як кароль, i нешта вытварае з сябе самым экстравагантным чынам, - так, сапраўды, я i падумала, што яны самыя дзiўныя людзi, якiя мне калi-небудзь сустракалiся. Безумоўна, мiс Шэвенi-Гарэ абсалютна нармальная. А неўзабаве я пераканалася, што лэдзi Шэвенi-Гарэ ў сапраўднасцi вельмi добрая, зычлiвая жанчына. Нiхто не быў дабрэйшы i зычлiвейшы да мяне, чым яна. Сэр Гервазы - так, я сапраўды гэтак думаю, ён быў вар'ят. Яго эгаманiя - здаецца, так гэта называецца - з кожным днём усё больш абвастралася.
      - А як астатнiя?
      - Мне здаецца, мiстэру Бараўзу ў гэты час было нялёгка з сэрам Гервазы. Мяркую, ён быў рады, што наша работа над кнiгай трохi вызвалiла яго. Палкоўнiк Бэры быў заўсёды прыемны. Ён вельмi шанаваў лэдзi Шэвенi-Гарэ i выдатна спраўляўся з сэрам Гервазы. Мiстэр Трэнт, мiстэр Фобз i мiс Кардвэл толькi некалькi дзён тут, таму, зразумела, я мала што ведаю пра iх.
      - Дзякуй вам, мадэмуазель. А што наконт капiтана Лэйка, агента?
      - О, ён вельмi сiмпатычны. Усе любiлi яго.
      - I сэр Гервазы?
      - О, так. Я чула, як ён казаў, што Лэйк - найлепшы агент з усiх, якiя ў яго былi. Зразумела, у капiтана Лэйка таксама былi свае цяжкасцi з сэрам Гервазы, але наогул ён спраўляўся з усiм даволi добра. Гэта было нялёгка.
      Пуаро задумлiва сказаў:
      - Нешта... нешта яi хацеў запытацца ў вас... адну дэталь... Што ж гэта такое?
      Мiс Лiнгард з цярплiвым выразам на твары павярнулася да яго.
      Пуаро раздражнёна пакруцiў галавой.
      - Ша! Яно круцiцца ў мяне ў галаве.
      Маёр Рыдл пачакаў хвiлiну-другую, потым, убачыўшы, што Пуаро па-ранейшаму заклапочана хмурыцца, зноў павёў допыт.
      - Калi апошнi раз вы бачылi сэра Гервазы?
      - Калi мы пiлi гарбату, у гэтым пакоi.
      - Якi быў яго стан тады? Нармальны?
      - Нармальны, як i заўсёды.
      - Цi адчувалася якое-небудзь напружанне сярод блiзкiх i гасцей?
      - Не, я думаю, кожны адчуваў сябе зусiм звыкла.
      - Куды пайшоў сэр Гервазы пасля гарбаты?
      - Ён, як заўсёды, узяў з сабой у кабiнет мiстэра Бараўза.
      - I гэта апошнi раз, калi вы яго бачылi?
      - Але. Я пайшла ў маленькi пакой, дзе працую, i друкавала раздзел кнiгi са сваiх нататак, якiя ўзгаднiла з сэрам Гервазы, да сямi вечара, а тады паднялася наверх адпачыць i апрануцца на абед.
      - Вы сапраўды чулi стрэл, як я разумею?
      - Так, я была ў гэтым пакоi. Пачуўшы нешта падобнае на стрэл, я выйшла ў залу. Мiстэр Трэнт быў там, i мiс Кардвэл. Мiстэр Трэнт запытаўся ў Снэла, цi ёсць шампанскае на абед, i нават пажартаваў. Нам i ў галаву не прыйшло, што гэта нешта сур'ёзнае. Мы засталiся ўпэўненыя, што гэта была зваротная ўспышка аўтамабiля.
      Пуаро запытаўся:
      - Вы чулi, як мiстэр Трэнт сказаў: "Забойствы бываюць заўсёды"?
      - Я ўпэўнена, ён сказаў штосьцi накшталт гэтага - жартам, вядома.
      - Што было потым?
      - Мы ўсе ўвайшлi сюды.
      - Вы можаце ўспомнiць, у якiм парадку ўсе прыйшлi на абед?
      - Мiс Шэвенi-Гарэ была першая, мне здаецца, а тады мiстэр Фобз. Потым палкоўнiк Бэры з лэдзi Шэвенi-Гарэ, мiстэр Бараўз адразу ж за iмi. Я думаю, такi быў парадак, але не зусiм упэўнена, бо яны ўсе зайшлi амаль разам.
      - Iх сабраў першы гонг?
      - Але. Кожны заўсёды спяшаўся, калi чуўся гэты гонг. Сэру Гервазы пунктуальнасць увечары была страшэнна важная.
      - Калi ён сам звычайна сыходзiў?
      - Ён амаль заўсёды ўжо быў у пакоi, калi гучаў першы гонг.
      - Вас здзiвiла, што яго на гэты раз не было ўнiзе?
      - Надта.
      - Ага, так! - усклiкнуў Пуаро.
      Калi другiя двое запытальна паглядзелi на яго, ён сказаў:
      - Я ўспомнiў, пра што хацеў спытацца. Сёння ўвечары, мадэмуазель, калi мы ўсе iшлi ў кабiнет, пачуўшы ад Снэла, што ён замкнуты, вы нагнулiся i нешта паднялi.
      - Я падняла? - Мiс Лiнгард, здавалася, вельмi здзiвiлася. - Але, якраз, калi мы паварочвалi ў калiдор, якi вядзе да кабiнета. Нешта маленькае i блiскучае.
      - Вось дык дзiва - я не памятаю. Пачакайце - ага, успомнiла. Проста я не падумала. Хвiлiнку - гэта павiнна быць тут.
      Адкрыўшы сваю чорную атласную сумачку, яна высыпала ўсё, што ў ёй было, на стол.
      Пуаро i маёр Рыдл з цiкавасцю агледзелi рэчы. На стале ляжалi дзве насоўкi, пудранiца, малы звязак ключоў, футарал на акуляры i яшчэ адна рэч, якую прагна схапiў Пуаро.
      - Божа мой, куля! - сказаў маёр Рыдл.
      Рэч, якая па форме сапраўды нагадвала кулю, на самай справе была маленькiм алоўкам.
      - Вось гэта я падняла, - сказала мiс Лiнгард. - Я зусiм забылася.
      - Вы ведаеце, чый ён, мiс Лiнгард?
      - О, так - палкоўнiка Бэры. Ён загадаў зрабiць гэты аловак з кулi, якая трапiла - цi, правiльней, не трапiла, калi вы разумееце, што я маю на ўвазе на паўднёваафрыканскай вайне*.
      * Маецца на ўвазе ангельска-бурская вайна 1899-1902 гг.
      - Калi апошнi раз гэты аловак быў у яго?
      - А, ён быў у яго сёння папаўднi, калi яны гулялi ў брыдж, бо я заўважыла, ён iм запiсваў лiк, як я прыйшла пiць гарбату.
      - Хто гуляў у брыдж?
      - Палкоўнiк Бэры, лэдзi Шэвенi-Гарэ, мiстэр Трэнт i мiс Кардвэл.
      - Я думаю, - мякка сказаў Пуаро, - няхай ён пабудзе ў нас, мы самi вернем яго палкоўнiку.
      - О, калi ласка. Я такая забыўлiвая i магла б забыцца зрабiць гэта.
      - Цi не маглi б вы, мадэмуазель, запрасiць сюды палкоўнiка Бэры?
      - Добра. Я зараз жа пайду i знайду яго. - Яна хуценька выйшла. Пуаро ўстаў i пачаў бязмэтна хадзiць па кабiнеце.
      - Мы пачынаем, - сказаў ён, - рэканструяваць гэты поўдзень. Цiкава вось што. А палове трэцяй сэр Гервазы займаецца рахункамi з капiтанам Лэйкам. Ён трохi заклапочаны. А трэцяй ён абмяркоўвае кнiгу, якую пiша з мiс Лiнгард. Ён у страшэнна цяжкiм душэўным стане. Мiс Лiнгард звязвае гэты цяжкi душэўны стан з Х'югам Трэнтам на падставе выпадковай рэплiкi. На вячэрняй гарбаце яго паводзiны нармальныя. Пасля гарбаты, кажа Годфры Бараўз, ён быў у добрым настроi ад чагосьцi. У пяць хвiлiн восьмай ён iдзе наверх, заходзiць у свой кабiнет, крэмзае "даруйце" на кавалачку паперы i страляецца!
      Рыдл павольна сказаў:
      - Я разумею, што вы маеце на ўвазе. Тут няма паслядоўнасцi.
      - Дзiўныя змены настрою ў сэра Гервазы Шэвенi-Гарэ! Ён заклапочаны - ён моцна засмучаны - ён у звычайным стане - ён у гуморы! Нешта вельмi дзiўнае! I яшчэ, гэтая фраза: "Занадта позна". Што я прыязджаю сюды занадта позна. Так, гэта праўда. Я прыехаў сюды занадта позна - каб убачыць яго жывога.
      - Разумею. I вы лiчыце?..
      - Я нiколi ўжо не даведаюся, чаму сэр Гервазы пасылаў па мяне! Гэта бясспрэчна!
      Пуаро ўсё хадзiў па кабiнеце. Ён паправiў адну-другую рэч на камiннай палiцы, агледзеў картачны столiк каля сцяны, адчынiў у iм шуфляду i дастаў маркёры для брыджа. Потым падышоў да пiсьмовага стала i ўважлiва зазiрнуў у кошык для паперы. Там не было нiчога, апрача папяровага мяшэчка. Пуаро дастаў яго, панюхаў, прамармытаў: "Апельсiны" i, разгладжваючы мяшэчак, прачытаў на iм: "Карпентэр i сыны, гандаль садавiнай, Гэмбара Святой Марыi". Ён якраз акуратна складваў мяшэчак, ражок да ражка, калi ў пакой зайшоў палкоўнiк Бэры.
      8
      Палкоўнiк плюхнуўся на крэсла, пакруцiў галавой, уздыхнуў i сказаў:
      - Як гэта жахлiва, Рыдл! I якая цудоўная, цудоўная лэдзi Шэвенi-Гарэ. Вялiкая жанчына! Колькi ў яе мужнасцi!
      Мяккiм крокам вяртаючыся да свайго стула, Пуаро сказаў:
      - Вы, пэўна, ведаеце яе даўно?
      - Так, я быў яшчэ на яе першым балi. Памятаю, у валасах - бутоны руж. I белая, лёгкая, як паветра, сукенка... Цi ж хто-небудзь мог дакрануцца да яе!
      Голас яго быў поўны захаплення. Пуаро падаў яму аловак.
      - Гэта ваш, я думаю?
      - А? Што? О, дзякую, ён быў у мяне сёння папаўднi, калi мы гулялi ў брыдж. Незвычайна, ведаеце, сотня пiкавых анёраў* тройчы запар. Такога не было нiколi раней.
      * Картачны тэрмiн.
      - Вы гулялi ў брыдж перад вячэрнiм чаем, як я разумею? - сказаў Пуаро. Якi настрой быў у сэра Гервазы, калi ён прыйшоў пiць гарбату?
      - Звычайны, зусiм звычайны. Мне ў галаву не магло прыйсцi, што ён наважваўся пакончыць з сабой. Магчыма, ён быў трохi больш узбуджаны, чым заўсёды, зараз я гэта прыгадваю. Пачынаю так думаць.
      - Калi вы бачылi яго апошнi раз?
      - Вось тады! На вячэрняй гарбаце. Больш я ўжо не бачыў, небараку, жывога.
      - Вы наогул не заходзiлi ў кабiнет пасля гарбаты?
      - Не, больш я не бачыў яго.
      - Калi вы спусцiлiся вячэраць?
      - Пасля першага гонгу.
      - Вы i лэдзi Шэвенi-Гарэ сышлi разам?
      - Не, мы - э-э - сустрэлiся ў зале. Я думаю, яна была ў сталовай, даглядала кветкi, цi што.
      Маёр Рыдл сказаў:
      - Спадзяюся, вы не будзеце пярэчыць, палкоўнiк Бэры, калi я задам вам, можна сказаць, прыватнае пытанне. Цi былi якiя спрэчкi памiж вамi i сэрам Гервазы наконт "Сiнтэтык пэраган рабэ компанi"?
      Твар палкоўнiка Бэры раптам стаў пурпуровы. Ён пачаў гаварыць трохi блытана.
      - Зусiм не. Зусiм не. Стары Гервазы быў неразважны чалавек. Вы павiнны памятаць гэта. Ён заўсёды чакаў, што з усяго, да чаго ён нi дакранецца, пацякуць малочныя рэкi! Здавалася, ён не разумеў, што ўвесь свет ахоплены крызiсам. I што крызiс, безумоўна, уплывае на капiтал.
      - Дык памiж вамi ўсё-такi былi нейкiя спрэчкi?
      - Нiякiх спрэчак. Проста д'ябальская неразважнасць Гервазы.
      - Ён вiнавацiў вас за панесеныя страты?
      - Гервазы не быў нармальны! Ванда ведала гэта. Але яна заўсёды ўмела кiраваць iм. Я ахвотна перадаваў усё ў яе рукi.
      Пуаро кашлянуў, i маёр Рыдл, зiрнуўшы на яго, перамянiў тэму.
      - Я ведаю, што вы вельмi даўнi сябар сям'i, палкоўнiк Бэры. Цi вядома вам што-небудзь аб тым, як сэр Гервазы падзялiў спадчыну?
      - Ну, думаю, большая частка пяройдзе да Рут. Гэта я зразумеў з яго выпадковых слоў.
      - Вы не лiчыце, што гэта было вельмi несправядлiва ў адносiнах да Х'юга Трэнта?
      - Гервазы не любiў Х'юга. Цярпець яго не мог.
      - Але ж у яго было моцна развiта пачуццё сям'i. Мiс Шэвенi-Гарэ, урэшце, толькi прыёмная дачка.
      Палкоўнiк Бэры вагаўся, але потым, трохi пахмыкаўшы i памыкаўшы, сказаў:
      - Паслухайце, я думаю лепей сказаць вам. Строга канфiдэнцыяльна, i ўсё такое.
      - Безумоўна, безумоўна.
      - Рут незаконная, але яна Шэвенi-Гарэ. Дачка брата Гервазы, Энтанi, якi загiнуў на вайне. Здаецца, у яго быў раман з машынiсткай. Калi ён загiнуў, дзяўчына напiсала Вандзе. Ванда паехала да яе - дзяўчына чакала дзiця. Ванда з Гервазы ўсё абгаварылi; ёй якраз сказалi, што сама яна нiколi не будзе мець дзяцей. I яны ўзялi дзяўчынку, калi яна нарадзiлася, i ўдачарылi яе па закону. Мацi адмовiлася ад усякiх правоў на яе. Яны выхавалi Рут, як сваю дачку, i фактычна яна i ёсць iх дачка, i варта толькi паглядзець на яе, каб зразумець, што яна сапраўды Шэвенi-Гарэ!
      - Ага! - сказаў Пуаро. - Вось яно што. Гэта робiць стаўленне да яе сэра Гервазы намнога больш зразумелым. Але калi ён не любiў мiстэра Х'юга Трэнта, то чаму ён так хацеў ажанiць яго з мадэмуазель Рут?
      - Каб упарадкаваць пазiцыю сям'i. З яго пункту гледжання, гэта быў самы адпаведны шлюб.
      - Хоць ён i не любiў маладога чалавека цi не давяраў яму?
      Палкоўнiк Бэры фыркнуў.
      - Вы не разумееце старога Гервазы. Ён не ўмеў глядзець на людзей як на людзей. Ён наладжваў шлюбы, быццам пары былi каралеўскага роду! Ён лiчыў за належнае, што Рут i Х'юга пажэняцца, што Х'юга возьме iмя Шэвенi-Гарэ. А што Х'юга i Рут думалi самi, не мела значэння.
      - А цi мадэмуазель Рут згаджалася прыняць гэтыя ўмовы?
      Палкоўнiк Бэры хiхiкнуў.
      - Яна! Яна як фурыя!
      - Цi ведалi вы, што незадоўга да сваёй смерцi сэр Гервазы складаў новае завяшчанне, паводле якога мiс Шэвенi-Гарэ стала б яго спадчыннiцай толькi пры ўмове, што яна выйдзе за мiстэра Трэнта?
      Палкоўнiк Бэры свiснуў.
      - Дык яго сапраўды напалохаў яе раман з Бараўзам...
      Вымавiўшы гэта, ён прыкусiў язык, але было позна. Пуаро ўхапiўся за гэтае прызнанне.
      - Памiж мадэмуазель Рут i маладым месье Бараўзам нешта было?
      - Напэўна, нiчога, зусiм нiчога.