Агата Крысцi
      Нябожчыкава люстра
      Аповесць
      Пераклад: Павел Марцiновiч
      1
      Кватэра была сучасная. Мэбля ў пакоi таксама была сучасная. Вялiкiя квадратныя крэслы з вострымi кантамi. Сучасны пiсьмовы стол, пастаўлены квадратам насупраць акна. А за сталом сядзеў маленькi пажылы чалавек. Яго галава была, па сутнасцi, адзiная не квадратная рэч у пакоi. Формай яна нагадвала яйцо. Мiстэр Эркюль Пуаро чытаў лiст:
      "Станцыя: Уiмпалi
      Тэлеграма: Гэмбара Св. Яна
      Мiстэру Эркюлю Пуаро
      Гэмбара Клоўз
      Гэмбара Св. Марыi
      Уэстшыр
      Верасень, 24, 1936
      Дарагi сэр,
      Узнiкла справа, якая патрабуе вялiкай далiкатнасцi i такту. Я чуў добрыя водгукi пра вас i вырашыў даверыць гэтую справу вам. Я маю падставы лiчыць, што з'яўляюся ахвярай падману, але па сямейных прычынах не хачу звяртацца ў палiцыю. Я сам раблю пэўныя захады, звязаныя з гэтай справай, але вы павiнны быць гатовыя прыехаць сюды адразу ж, як атрымаеце тэлеграму. Буду вам удзячны, калi вы не адкажаце на гэты лiст. Шчыра ваш,
      Гервазы Шэвенi-Гарэ".
      Бровы мiстэра Эркюля Пуаро павольна ўзнiмалiся ўгору, пакуль амаль не знiклi ў валасах.
      "I хто, уласна кажучы, - спытаўся ён у сябе, - гэты Гервазы Шэвенi-Гарэ?"
      Пуаро падышоў да кнiжнай шафы i ўзяў вялiкую тоўстую кнiгу.
      Ён знайшоў тое, што хацеў, даволi хутка.
      Шэвенi-Гарэ, Сэр Гервазы Фрэнсiс Ксаверы, 1О-ы баранет, роду нададзен тытул у 1694; раней капiтан 17-га ўланскага; нар. 18 траўня 1878; стар. сын сэра Гая Шэвенi-Гарэ, 9-га баранета, памёр у 1911, i лэдзi Клаўдзii Брэзэтан, 2-й дачкi 8-га графа Волiнфорда. Ажанiўся ў 1912, Ванда Элiзабет, стар. дачка палкоўнiка Фрэдэрыка Абасната, гл. спiс асоб, якiя скончылi Iтан. Удзельнiк сусветнай вайны 1914-18. Захапленнi: падарожжы, паляванне на буйную дзiчыну. Адрас: Гэмбара Св. Марыi, Уэстшыр i плошча Лаўндыс, 218, Паўночны Захад I. Клубы: кавалерыйскi, падарожнiкаў.
      Пуаро не дужа задаволена пакiваў галавой. Хвiлiну цi дзве ён быў паглыблены ў свае думкi, потым падышоў да стала, выцягнуў шуфляду i дастаў стосiк вiзiтных картак.
      Яго твар пасвятлеў.
      - А lа bоnnе hеurе!* Якраз тое, што мне трэба! Ён абавязкова будзе там!
      * Ну, з богам! (фр.). (Тут i далей заўвагi перакладчыка.)
      * * *
      Герцагiня сустрэла яго з празмерным захапленнем.
      - Дык вы ўсё-такi змаглi прыйсцi да нас, мiстэр Пуаро! О, як цудоўна!
      - Мне гэта прыемна, мадам, - прамармытаў Пуаро, кланяючыся. Ён спрытна абмiнуў некалькi важных i блiскучых асоб - вядомага дыпламата, такую ж вядомую актрысу i надзвычай вядомага лорда - аматара вясёлага жыцця - i знайшоў нарэшце персону, якую ён i прыйшоў шукаць: мiстэра Сэтазвэйта, аднаго з тых гасцей, пра каго, пералiчваючы прысутных, нязменна пiшуць: "i iншыя". Мiстэр Сэтазвэйт прыязна гаманiў:
      - Дарагая герцагiня... Я заўсёды захапляюся яе гасцiннасцю... Такая асоба, калi вы разумееце, што я маю на ўвазе. Я часта бачыў яе на Корсiцы некалькi гадоў назад...
      У размове мiстэр Сэтазвэйт надзвычай часта ўпамiнаў сваiх тытулаваных знаёмых. Мажлiва, што ён мог часам знаходзiць прыемнасць i ў кампанii з мiстэрам Джоўнсам, Браўнам цi Робiнсанам, але калi i так, то ён не згадваў пра гэта. I ўсё ж апiсаць мiстэра Сэтазвэйта як пустога сноба, i толькi, было б несправядлiва. Ён быў пранiклiвы назiральнiк чалавечай натуры, i калi праўда, што глядач ведае пра гульню найбольш, дык мiстэр Сэтазвэйт ведаў нямала.
      - Ах, дарагi сябар, я вас не бачыў цэлую вечнасць. Я заўсёды адчуваю сябе шчаслiвым, што мне пашанцавала быць побач з вамi, калi вы займалiся справай Варонiнага Гнязда. Пасля таго мне здаецца, што я ў курсе, як кажуць. Дарэчы, я бачыў лэдзi Мэры толькi на тым тыднi. Чароўнае стварэнне - папуры i лаванда!
      Паслухаўшы трохi пра свежыя скандалы - нясцiплыя прыгоды дачкi графа i абуральныя паводзiны вiконта, Пуаро здолеў уставiць у гаворку iмя Гервазы Шэвенi-Гарэ.
      Мiстэр Сэтазвэйт адгукнуўся адразу ж.
      - А, гэта характар, нiчога не скажаш! Апошнi баранет - такая ў яго мянушка.
      - Пардон, я не зусiм разумею.
      Мiстэр Сэтазвэйт памяркоўна растлумачыў чужому чалавеку:
      - Гэта жарт, разумееце - жарт. На самай справе ён не апошнi баранет у Ангельшчыне, але ён такi i ўвасабляе канец эры. Адважны Неразважны Баранет, звар'яцелы баранет сарвi-галава, вельмi папулярны ў раманах мiнулага стагоддзя, чалавек, якi iдзе ў самы неверагодны заклад i выйграе яго.
      Сэтазвэйт пачаў больш падрабязна тлумачыць, што ён мае на ўвазе. У маладыя гады Гервазы Шэвенi-Гарэ плаваў вакол свету на паруснiку. Удзельнiчаў у экспедыцыi на полюс. Выклiкаў рызыканта-пэра на дуэль. Пабiўшыся аб заклад, ён заехаў на сваёй любiмай кабыле па лесвiцы ў дом герцага. Аднойчы выскачыў з ложы на сцэну i вынес з тэатра славутую актрысу на сярэдзiне яе ролi. Анекдотаў пра яго было не злiчыць.
      - Гэта старадаўняя сям'я, - гаварыў далей мiстэр Сэтазвэйт. - Сэр Гай дэ Шэвенi ўдзельнiчаў у першым крыжацкiм паходзе. Цяпер, на жаль, род, здаецца, згасае. Стары Гервазы - апошнi Шэвенi-Гарэ.
      - Ён збяднеў?
      - Нiколькi. Гервазы казачна багаты. Валодае каштоўнай нерухомай маёмасцю радовiшчамi вугалю, i ў дадатак ён, калi быў яшчэ малады, заснаваў шахту ў Перу цi недзе ў iншым месцы ў Паўднёвай Амерыцы, i яна прынесла яму багацце. Незвычайны чалавек. За што нi возьмецца, заўсёды ўдачлiва.
      - Зараз ён пажылы чалавек, вядома?
      - Так, бедны, стары Гервазы. - Мiстэр Сэтазвэйт уздыхнуў, пакiваў галавой. - Большасць людзей сказала б, што ён вар'ят. Гэта праўда, але часткова. Ён вар'ят не ў тым сэнсе, што ў яго няма памяцi або што ў яго галюцынацыi, а ў тым сэнсе, што ён анармальны. Ён заўсёды быў чалавекам вялiкай арыгiнальнасцi.
      - I з гадамi арыгiнальнасць становiцца эксцэнтрычнасцю? - зрабiў здагадку Пуаро.
      - Менавiта. Гэта якраз тое, што здарылася з бедным старым Гервазы.
      - У яго, мажлiва, раздутае ўяўленне пра сваю асобу?
      - Абсалютна. Я думаю, у галаве Гервазы свет заўсёды быў падзелены на дзве часткi: на адной яны, Шэвенi-Гарэ, на другой - усе астатнiя людзi.
      - Гiпербалiзаванае пачуццё сваёй радавiтасцi!
      - Але. Усе Шэвенi-Гарэ фанабэрыстыя, як д'яблы, - законы дыктуюць яны! У Гервазы, апошняга з iх, гэтага аж занадта. Сапраўды, калi яго слухаеш, можна падумаць, што ён, э-э, усявышнi!
      Пуаро павольна i задуменна пакiваў галавою.
      - Так, я падумаў пра гэта. Я атрымаў, разумееце, ад яго лiст. Гэта незвычайны лiст, якi не просiць, а клiча!
      - Каралеўскi загад, - сказаў мiстэр Сэтазвэйт, злёгку хiхiкнуўшы.
      - Менавiта. Гэтаму сэру Гервазы не прыйшло ў галаву, што я, Эркюль Пуаро, салiдны чалавек, у якога так многа спраў! Што надзвычай малаверагодна, каб я адкiнуў усё ўбок i прыбег, як паслухмяны сабака, як нiкчэмны паслугач, якi рады атрымаць хоць якое даручэнне!
      Мiстэр Сэтазвэйт прыкусiў губу, каб схаваць усмешку. Ён мог падумаць, што калi гаварыць пра эгаiзм, дык тут не было вялiкай рознiцы памiж Эркюлем Пуаро i Гервазы Шэвенi-Гарэ.
      Ён прамармытаў:
      - Вядома; а калi справа, якой датычылася гэтая позва, была пiльная?..
      - Не была! - Рукi Пуаро ўзнялiся ў паветра, зрабiўшы выразны жэст. - Я павiнен быў быць у яго пад рукою, вось i ўсё, на выпадак, калi яму спатрэбiцца выклiкаць мяне! Еnfin, jе vous dеmеndе!*
      * Нарэшце, прашу вас! (фр.).
      Рукi зноў красамоўна ўзнялiся ўгору, лепш за словы перадаючы гнеў мiстэра Эркюля Пуаро.
      - Я зразумеў так, - сказаў мiстэр Сэтазвэйт, - што вы адмовiлiся?
      - Я яшчэ не меў магчымасцi, - павольна сказаў Пуаро.
      - Але вы адмовiцеся?
      Новы выраз мiльгануў на твары маленькага чалавека. Яго брыво разгублена тарганулася. Ён адказаў:
      - Як бы гэта сказаць? Адмовiцца - так, гэта была мая першая рэакцыя. Але я не ведаю... Часам ёсць нейкае прадчуванне. Цi не пахне тут рыбай...
      Мiстэр Сэтазвэйт успрыняў гэтыя апошнiя словы сур'ёзна.
      - Вось як? - сказаў ён. - Цiкава...
      - Мне здаецца, - гаварыў далей Эркюль Пуаро, - што чалавек, якога вы намалявалi, можа быць вельмi крыўдлiвы...
      - Крыўдлiвы? - здзiвiўся мiстэр Сэтазвэйт. Гэтае слова было не з тых, якiя ў яго звычайна асацыiравалiсяi з Гервазы Шэвенi-Гарэ. Але ён быў пранiклiвы i кемлiвы чалавек. Ён разважлiва сказаў:
      - Здаецца, я разумею, што вы маеце на ўвазе.
      - Гэта чалавек у латах, так, у латах - у сапраўдных латах! Латы крыжакоў нiшто ў параўнаннi з iмi, з латамi фанабэрыi, гонару, страшэннай самаўпэўненасцi. Гэтыя латы ў пэўным сэнсе абарона: стрэлы, штодзённыя стрэлы жыцця, адлятаюць ад iх. Але тут ёсць i небяспека: чалавек у латах часам можа нават i не ведаць, што яго атакуюць. Ён бачыць запаволена, запаволена чуе, яшчэ павольней адчувае.
      Пуаро памаўчаў, потым спытаўся ўжо iначай:
      - Якая сям'я гэтага сэра Гервазы?
      - Ванда - яго жонка. Яна з Абаснатаў, была вельмi прыгожая дзяўчына. Яна i цяпер прыгожая жанчына. Страшэнна незразумелая, аднак. Адданая Гервазы. У яе, я ведаю, прыхiльнасць да акультных навук. Носiць амулеты i скарабеяў i заяўляе, што яна - пераўвасабленне егiпецкай царыцы... Далей, Рут - прыёмная дачка. У iх няма сваiх дзяцей. Вельмi прывабная дзяўчына ў сучасным стылi. Вось i ўся сям'я. Апрача, вядома, Х'юга Трэнта. Гэта пляменнiк Гервазы. Памела Шэвенi-Гарэ выйшла замуж за Рэгi Трэнта, i Х'юга быў iх адзiнае дзiця. Ён сiрата. Х'юга не можа атрымаць у спадчыну тытул, вядома, але я думаю, што яму пяройдзе ўрэшце большасць грошай Гервазы. Прыгожы хлопец; служыць у коннай гвардыi.
      Пуаро задумлiва пакiваў галавой. Потым спытаўся:
      - Сэра Гервазы засмучае, напэўна, што ў яго няма сына, каб той прыняў яго iмя?
      - Думаю, вельмi моцна засмучае.
      - Iмя роду - ён апантаны гэтым?
      - Але.
      Мiстэр Сэтазвэйт хвiлiну-дзве маўчаў, дужа заiнтрыгаваны. Нарэшце ён адважыўся:
      - Вы бачыце важную прычыну, каб паехаць у Гэмбара Клоўз?
      Пуаро адмоўна паволi пакiваў галавой.
      - Не, - сказаў ён. - З таго, што мне вядома, не вынiкае нiякай прычыны наогул. Але, тым не менш, я мяркую, што паеду.
      2
      Эркюль Пуаро сядзеў у куце вагона першага класа. Цягнiк хутка iшоў па ангельскай сельскай мясцовасцi.
      Задумлiва дастаў ён з кiшэнi акуратна складзеную тэлеграму, разгарнуў яе i прачытаў зноў: "Выязджайце ў чатыры трыццаць з Пэнкраса загадайце кандуктару спынiць экспрэс у Ўмпэлi. Шэвенi-Гарэ".
      Ён згарнуў тэлеграму i паклаў яе назад у кiшэню. Кандуктар быў надзвычай паслужлiвы. Джэнтльмен едзе ў Гэмбара Клоўз? О, так, для гасцей сэра Гервазы Шэвенi-Гарэ цягнiк заўсёды спыняецца каля Ўiмпэлi. "Асаблiвая прывiлея, сэр, я думаю".
      Пасля гэтага кандуктар двойчы заходзiў у вагон, першы раз - запэўнiць падарожнiка, што ўсё будзе зроблена, каб спынiць для яго цягнiк, другi - каб аб'явiць, што цягнiк познiцца на дзесяць хвiлiн.
      Цягнiк павiнен быў прыбыць у 7.50, але было дакладна дзве хвiлiны дзевятай, калi Эркюль Пуаро сышоў на платформу маленькай станцыi i ўсунуў у руку клапатлiваму кандуктару чаканыя паўкроны.
      Свiснуў паравоз, i паўночны экспрэс рушыў далей.
      Да Пуаро падышоў высокi шафёр у цёмна-зялёнай унiформе.
      - Мiстэр Пуаро? У Гэмбара Клоўз?
      Ён падняў акуратненькi сакваяж дэтэктыва i павёў Пуаро са станцыi да вялiкага ролс-ройса. Шафёр патрымаў дзверцы, пакуль Пуаро залез у машыну, потым накрыў яму каленi шыкоўным пледам з футра, i яны паехалi.
      Праехаўшы хвiлiн дзесяць па прасёлках, па палявых дарожках, аўтамабiль павярнуў да шырокай брамы з двума вялiзнымi каменнымi грыфонамi па баках.
      Праз парк яны праехалi да дома. Дзверы дома былi адчыненыя, iмпазантных прапорцый дварэцкi паказаўся на лесвiцы параднага ўвахода.
      - Мiстэр Пуаро? Сюды, сэр.
      Дварэцкi павёў яго па зале i, прайшоўшы да сярэдзiны, адчынiў насцеж дзверы справа.
      - Мiстэр Эркюль Пуаро, - абвясцiў ён.
      У пакоi было некалькi чалавек у вячэрнiх касцюмах, i Пуаро сваiм пiльным зрокам адразу ўбачыў, што яго не чакалi. Вочы ўсiх сутных застылi з непадробным здзiўленнем.
      Потым высокая сiваватая жанчына няўпэўнена падышла да яго.
      Пуаро схiлiўся над яе рукой.
      - Прашу прабачэння, мадам, - сказаў ён. - Баюся, што цягнiк спазнiўся.
      - Нiчога, нiчога, - разгублена сказала лэдзi Шэвенi-Гарэ. Яе вочы ўсё яшчэ пазiралi на яго няўцямна. - Нiчога, нiчога, мiстэр... э-э... я трохi недачула...
      - Эркюль Пуаро.
      Ён вымавiў сваё iмя гучна i выразна.
      Недзе за сабой Пуаро пачуў раптоўны рэзкi ўздых.
      I тут жа ён усвядомiў, што, бясспрэчна, гаспадара ў гэтым пакоi няма. Ён ветлiва сказаў:
      - Вы ведалi, што я прыязджаю, мадам?
      - О, ведала... - Словы яе прагучалi непераканаўча. - Я думаю... Я маю на ўвазе... Я мяркую... Але я гэткая непрактычная, мiстэр Пуаро. Я ўсё забываю... - У яе голасе чулася меланхалiчная задаволенасць гэтым фактам. - Мне шмат пра што гавораць. Мне здаецца, я запамiнаю ўсё, але яно толькi праходзiць праз мой розум i знiкае! Як быццам нiколi i не было!
      I з прывычным выразам, якi гаварыў, што яна нiбыта даўно спазнiлася выканаць пэўны абавязак, гаспадыня паглядзела вакол i цiха сказала:
      - Я думаю, вы ведаеце кожнага.
      Але гэта было зусiм не так, i фраза была звычайнай банальнай формулай, якою лэдзi Шэвенi-Гарэ пазбывалася клопатаў знаёмiць гасцей i напружання, з якiм ёй даводзiлася б прыгадваць iх iмёны.
      З вялiкiм намаганнем яна авалодала сабой у гэтай цяжкаi сiтуацыi i дадала:
      - Мая дачка - Рут.
      Дзяўчына, якая етаяла перад iм, была таксама высокая i цёмная, але зусiм iншага тыпу. Замест дробных, невыразных рысаў лэдзi Шэвенi-Гарэ ў яе быў вытачаны, трохi арлiны нос i выразная, вострая лiнiя падбародка. Чорныя валасы спадалi назад i ўтваралi хвалю маленькiх тугiх кудзеркаў. Яе чысцюткi твар ажно ззяў, трохi за кошт касметыкi. Яна была, так падумаў Эркюль Пуаро, адна з найпрыгажэйшых дзяўчат, якiх ён бачыў.
      Ён зразумеў i тое, што яна не толькi прыгожая, але i разумная i што ёй не бракуе таксама характару i гонару. Словы яна вымаўляла трохi расцягнута, i яму здалося гэта наўмысным.
      - Як прыемна, - сказала яна, - мець госцем мiстэра Эркюля Пуаро! Дзядуля зрабiў нам невялiкi сюрпрыз, я мяркую.
      - Дык вы не ведалi, што я маюся прыехаць? - хутка спытаўся ён.
      - Я нiчога не ведала пра гэта. I змагу ўзяць свой альбом для аўтографаў толькi пасля абеду.
      З залы пачулiся гукi гонга, дварэцкi адчынiў дзверы i абвясцiў:
      - Абед пададзены.
      I амаль перад тым, як было вымаўлена слова "пададзены", здарылася нешта вельмi дзiўнае. Архiрэйская фiгура слугi стала, на адзiн толькi момант, надзвычай здзiўленай чалавечай iстотай...
      Метамарфоза была такая iмгненная, i маска добра натрэнiраванага слугi зноў з'явiлася на твары так хутка, што чалавек, якi не ўмее назiраць, не заўважыў бы нiякай змены. Але Пуаро якраз назiраў. Ён здзiвiўся.
      Дварэцкi ў дзвярах вагаўся. Хоць на твары яго не было нiякага выразу, у постацi адчувалася напружанне.
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ сказала няўпэўнена:
      - О, божа, гэта проста незвычайна. Сапраўды, я... Проста не ведаеш, што рабiць.
      Рут звярнулася да Пуаро:
      - Гэтае дзiўнае замяшанне, мiстэр Пуаро, выклiкана тым, што мой бацька ўпершыню, прынамсi, за апошнiя дваццаць гадоў, познiцца на абед.
      - Гэта вельмi нязвычна!.. - усклiкнула лэдзi Шэвенi-Гарэ. - Гервазы нiколi...
      Да яе падышоў пажылы стройны чалавек з вайсковай выпраўкай. Ён шчыра засмяяўся.
      - Добры стары Гервазы! Нарэшце спазнiўся! Даю слова, мы яму папомнiм гэта. Вiдаць, яму не даваўся ў рукi гузiк, калi ён прышпiльваў каўнер да кашулi, як вы думаеце? Альбо, можа, у Гервазы iмунiтэт супраць нашых маленькiх слабасцей?
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ сказала цiхiм азадачаным голасам:
      - Але Гервазы нiколi не спазняецца.
      Яно амаль было камiчнае, замяшанне, выклiканае гэтай простай соntrеtеnрs*. I, аднак, Эркюлю Пуаро не было смешна... За гэтым замяшаннем ён адчуў напружанасць - магчыма, нават страх. I яшчэ - здалося дзiўным, што Гервазы Шэвенi-Гарэ не з'явiўся сустрэць госця, якога выклiкаў з такой таямнiчасцю.
      * Тут: затрымка (фр.).
      Тым часам было вiдавочна: узнiкла беспрэцэдэнтная сiтуацыя, калi нiхто не ведае, што рабiць.
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўрэшце ўзяла iнiцыятыву ў свае рукi, калi гэта магло называцца iнiцыятывай, бо вельмi ж няўпэўнена яна сказала:
      - Снэл, цi твой гаспадар?..
      Яна не скончыла фразу, толькi з чаканнем паглядзела на дварэцкага.
      Снэл прывык да метадаў здабывання iнфармацыi, якiмi карысталася яго панi, бо хутка адказаў на своеасаблiвае пытанне:
      - Сэр Гервазы сышоў унiз у пяць хвiлiн восьмай, мiлэдзi, i адразу пайшоў у свой кабiнет.
      - Вось як... - Яна на нейкi час так i застыла з разяўленым ротам, вочы, здавалася, глядзелi некуды далёка. - Цi не думаеш ты, што ён не чуў гонг?
      - Я думаю, ён абавязкова чуў, мая лэдзi, гонг жа якраз за дзвярыма кабiнета. Я, безумоўна, не ведаў, што сэр Гервазы ўсё яшчэ ў кабiнеце, iнакш я далажыў бы яму, што абед гатовы. Можа, цяпер зрабiць гэта, мiлэдзi?
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўхапiлася за гэтую прапанову з вiдавочнай палёгкай.
      - О, дзякую, Снэл. Але, зрабi гэта, калi ласка. Абавязкова.
      Калi дварэцкi пакiнуў пакой, яна сказала:
      - Снэл - проста скарб. Я цалкам давяраюся яму. Сама не ведаю, што б я рабiла без Снэла.
      Нехта штосьцi спагадна прамармытаў, згаджаючыся з ёю, але нiхто нiчога не сказаў. Эркюлю Пуаро, а ён назiраў за людзьмi ў пакоi, раптам вельмi выразна падумалася, што яны, усе да аднаго, у напружаннi. Яго вочы хутка бегалi па iх, "класiфiцыруючы" ўсiх у агульных рысах. Два пажылыя мужчыны, адзiн вайсковага выгляду, той, якi толькi што гаварыў, i хударлявы, тонкi, сiвы мужчына са шчыльна сцiснутымi вуснамi. Двое, далей, маладжавыя мужчыны, вельмi розныя па тыпу. Адзiн, з вусамi i выразам стрыманай ганарыстасцi, напэўна, пляменнiк сэра Гервазы, коннагвардзеец. Другога, з прылiзанымi, зачасанымi назад валасамi i даволi банальнай прыгажосцю, ён залiчыў да бясспрэчна нiжэйшага сацыяльнага класа. Была тут i маленькая жанчына сярэднiх гадоў з пенснэ i з разумнымi вачыма, i яшчэ была дзяўчына з агнiста-рыжымi валасамi.
      У дзвярах з'явiўся Снэл. Яго манеры былi дасканалыя, але праз абалонку безаблiчнага дварэцкага праступалi знакi чалавечай устурбаванасцi.
      - Даруйце, мiлэдзi, дзверы ў кабiнет замкнутыя.
      - Замкнутыя?
      Гэта быў мужчынскi голас - малады, iмклiвы, з ноткамi ўзбуджанасцi, голас прыгожага маладога чалавека з прылiзанымi валасамi. Ён спытаўся, iрвучыся наперад:
      - Можна, я пайду i пагляджу?..
      Але Эркюль Пуаро дужа спакойна ўзяў камандаванне на сябе. Ён зрабiў гэта так натуральна, што нiхто не палiчыў дзiўным, што гэты чужы чалавек, якi вось толькi прыехаў, бярэ справу ў свае рукi.
      - Хадземце, - сказаў ён, - у кабiнет.
      I далей, ужо Снэлу:
      - Вядзi нас, калi ласка.
      Снэл паслухаўся. Пуаро, як цень, iшоў за iм, i, як статак авечак, iшлi следам i ўсе астатнiя.
      Снэл вёў iх праз вялiкую залу, паўз вялiзны выгiн лесвiцы, паўз велiзарны высокi стаячы гадзiннiк i паўз нiшу, у якой стаяў гонг, па вузкiм калiдоры, у канцы якога былi дзверы.
      Тут Пуаро апярэдзiў Снэла i асцярожна крануў ручку. Яна павярнулася, але дзверы не адчынiлiся. Пуаро лёгенька пастукаў костачкамi пальцаў па фiлёнзе дзвярэй. Ён стукаў мацней i мацней. Потым раптам стаў на каленi i прынiк вокам да замочнай шчылiны.
      Неўзабаве павольна ўстаў i паглядзеў на ўсiх вакол сябе. Яго твар быў суровы.
      - Джэнтльмены! - сказаў ён. - Гэтыя дзверы трэба зараз жа выламаць!
      Па яго загаду двое маладых людзей, абодва высокiя i дужыя, налеглi на дзверы. Гэта была нялёгкая справа. Дзверы ў Гэмбара Клоўз рабiлi дыхтоўныя.
      Нарэшце, аднак, замок паддаўся, i дзверы з шумам хiстанулiся ўнутр пакоя. Дрэва раскалолася i затрашчала.
      Нейкi момант усе стаялi цiха, стоўпiўшыся на парозе. Усё святло ў пакоi было ўключана. Уздоўж сцяны злева стаяў вялiкi пiсьмовы стол, салiдны выраб з каштоўнага дрэва. У крэсле, не за сталом, а збоку, сутулiўся вялiкi чалавек, яго спiна была якраз насупраць iх. Галава i верх цела навiслi над правым бiлам крэсла, а правая рука бязвольна звiсала. Тут жа ўнiзе на дыване паблiскваў маленькi пiсталет...
      Не было нiякай патрэбы рабiць здагадкi. Усё было зразумела. Сэр Гервазы Шэвенi-Гарэ застрэлiўся.
      3
      Хвiлiну-дзве натоўп у дзвярах стаяў нерухома, у здранцвеннi, пазiраючы на жудасную сцэну. Потым Пуаро ступiў наперад. У гэты ж момант Х'юга Трэнт гучна сказаў:
      - Божа мой, стары застрэлiўся!
      I тут жа за гэтымi словамi пачуўся працяглы страшны стогн лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      - О, Гервазы... Гервазы!
      Цераз плячо Пуаро рэзка сказаў:
      - Выведзiце адсюль лэдзi Шэвенi-Гарэ! Яна тут нiчым не дапаможа.
      Пажылы мужчына з вайсковай выпраўкай выканаў загад. Ён сказаў:
      - Хадзем, Ванда. Хадзем, мая дарагая. Ты не можаш зрабiць нiчога. Гэта ўжо адбылося. Хадзем i ты, Рут, глядзi сваю мацi.
      Але Рут Шэвенi-Гарэ працiснулася ў пакой i стала каля Пуаро, калi той схiлiўся над жахлiва абмяклым целам у крэсле - целам чалавека, магутнага, як Геракл, з барадой вiкiнга.
      Яна спыталася нiзкiм напружаным голасам, але надзвычай стрымана i прыглушана:
      - Вы цвёрда ўпэўнены, што ён - мёртвы?
      Пуаро ўзняў вочы.
      На твары дзяўчыны быў адбiтак нейкiх эмоцый - сурова-стрыманых, затоеных, якiя ён не зусiм разумеў. Гэта было не гора - гэта было больш падобна на ўзбуджанасць i страх.
      Маленькая жанчына ў пенснэ мармытала:
      - Твая мацi, мая мiлая... Цi не думаеш ты?..
      Моцным iстэрычным голасам дзяўчына з рыжымi валасамi крыкнула:
      - Дык гэта быў не аўтамабiль i не корак ад шампанскага! Мы чулi стрэл...
      Пуаро павярнуўся i паглядзеў на ўсiх. Ён сказаў:
      - Нехта павiнен звязацца з палiцыяй...
      Рут Шэвенi-Гарэ шалёна крыкнула:
      - Не!
      Пажылы мужчына з тварам юрыста сказаў:
      - Баюся, гэта непазбежна. Ты паклапоцiшся пра гэта, Бароўз? Х'юга...
      - Вы мiстэр Х'юга Трэнт? - звярнуўся Пуаро да высокага маладога чалавека з вусамi. - Было б добра, я думаю, калi б усе, апрача вас i мяне, пакiнулi гэты пакой.
      Зноў яго паўнамоцтвы не былi пастаўлены пад сумненне. Юрыст пагнаў "статак" з пакоя. Пуаро i Х'юга Трэнт засталiся адны.
      Х'юга сказаў, утаропiўшыся ў Пуаро:
      - Паслухайце, хто вы? Я хачу сказаць, я не маю нават уяўлення... Што вы тут робiце?
      Пуаро дастаў з кiшэнi футарал для вiзiтных картак i выбраў сваю картку.
      Х'юга Трэнт сказаў, узiраючыся ў яе:
      - Прыватны дэтэктыў, га? Вядома, я чуў пра вас... Але я па-ранейшаму не разумею, што вы робiце тут?
      - Вы не ведалi, што ваш дзядзька... Ён быў вам дзядзька, праўда?
      Х'юга зiркнуў на мёртвага:
      - Стары? Але, ён быў мой дзядзька.
      - Вы не ведалi, што ён пасылаў па мяне?
      Х'юга адмоўна пакiваў галавой i павольна сказаў:
      - Я нiчога не ведаў пра гэта.
      У яго голасе чулася пачуццё, якое даволi цяжка паддавалася класiфiкацыi. Твар быў драўляны i тупы - выраз, падумаў Пуаро, якi служыць добрай маскай на стрэс.
      Пуаро спакойна сказаў:
      - Мы знаходзiмся ў Вэстшыры, праўда? Я вельмi добра ведаю вашага галоўнага канстэбля, маёра Рыдла.
      Х'юга сказаў:
      - Рыдл жыве прыкладна за мiлю адгэтуль. Ён, вiдаць, сам заедзе сюды.
      - Гэта будзе вельмi дарэчы, - сказаў Пуаро.
      Ён пачаў уважлiва, не спяшаючыся, знаёмiцца з пакоем. Адсунуў убок штору i агледзеў французскiя вокны*, злёгку тузануўшы iх. Яны былi зачыненыя.
      * Французскае акно - на дзве палавiнкi, да падлогi, яно служыць i як дзверы ў сад або на балкон.
      На сцяне за сталом вiсела круглае люстра. Люстра было раструшшчана. Пуаро нагнуўся i падняў нейкi маленькi прадмет.
      - Што гэта? - спытаўся Х'юга Трэнт.
      - Куля.
      - Яна прайшла якраз праз яго галаву i разбiла люстра?
      - Здаецца, што так.
      Пуаро асцярожна паклаў кулю там, дзе знайшоў яе, падышоў да стала. Нейкiя паперы былi ўпарадкаваны, акуратна складзены ў стосы. На блоку прамакальнай паперы ляжаў вырваны аднекуль лiст, упоперак якога вялiкiмi друкаванымi лiтарамi няроўным почыркам было напiсана слова "даруйце".
      Х'юга сказаў:
      - Напiсаў, мабыць, у апошнiя хвiлi перад тым, як... зрабiў гэта.
      Дэтэктыў задумлiва кiўнуў.
      Ён паглядзеў на раструшчанае люстра, потым на мёртвага.
      Бровы Пуаро трохi нахмурылiся, як быццам ад здзiўлення. Ён падышоў да дзвярэй, якiя крыва вiселi з разбiтым замком. У дзвярах, як ён ведаў, не было ключа, - iнакш нельга было б глянуць праз замочную шчылiну. Не было ключа i на падлозе. Пуаро нахiлiўся над мёртвым i абшукаў яго.
      - Так, - сказаў ён. - Ключ у кiшэнi.
      Х'юга выняў партсiгар i запалiў цыгарэту. Ён гаварыў хрыплавата.
      - Здаецца, зразумела, - сказаў ён. - Мой дзядзька ўсё пазачыняў i зачынiўся сам, накрэмзаў гэтае пасланне на кавалачку паперы i потым застрэлiўся.
      Пуаро задумлiва кiўнуў. Х'юга казаў далей:
      - Але да мяне не даходзiць, навошта ён пасылаў па вас. Якая ў яго магла быць справа?
      - Гэта трохi цяжэй растлумачыць. Пакуль мы чакаем, мiстэр Трэнт, уладаў, якiя возьмуць клопат на сябе, магчыма, вы паiнфармуеце мяне, хто такiя ўсе гэтыя людзi, якiх я ўбачыў сёння вечарам, калi прыехаў?
      - Хто яны? - Х'юга адказваў амаль няўцямна. - О, так, вядома. Прабачце. Можа, мы сядзем? - Ён паказаў на канапку ў самым далёкiм ад цела нябожчыка куце пакоя. I гаварыў далей адрывiста: - Так, Ванда - мая цётка, вы ведаеце. I Рут, мая кузiна. Але вы знаёмы з а'бедзвюма. Другая дзяўчына завецца Сьюзен Кардвэл. Яна проста гасцюе тут. I яшчэ палкоўнiк Бэры. Ён стары сябар сям'i. I мiстэр Фобз. Ён таксама стары сябар, апрача таго, ён сямейны юрыст i ўсё такое. Абодва старыя былi закаханыя ў Ванду, калi яна была маладая, i па-ранейшаму круцяцца каля яе, верныя i адданыя. Смешна, але даволi кранальна. Яшчэ тут ёсць Годфры Бараўз, старога - я маю на ўвазе майго дзядзьку сакратар, i мiс Лiнгард, якая дапамагае яму пiсаць гiсторыю Шэвенi-Гарэ. Яна рыхтуе гiстарычны матэрыял тым, хто пiша. Вось, здаецца, i ўся кампанiя.
      Пуаро кiўнуў. Потым сказаў:
      - Як я зразумеў, вы сапраўды чулi стрэл, якiм быў забiты ваш дзядзька?
      - Так, мы чулi. Думалi, гэта быў корак ад шампанскага; прынамсi, я так падумаў. Сьюзен i мiс Лiнгард лiчылi, што гэта была зваротная ўспышка аўтамабiля - дарога зусiм блiзка, ведаеце.
      - Калi гэта было?
      - Ну, прыблiзна ў дзесяць хвiлiн дзевятай. Снэл якраз першы раз ударыў у гонг.
      - I дзе вы былi, калi пачулi яго?
      - У зале. Мы - мы смяялiся наконт гэтага, спрачалiся, разумееце, пра тое, адкуль гэты гук. Я сказаў, што са сталовай, а Сьюзен сказала, што з гасцiнай, а мiс Лiнгард - што грукнула недзе ўгары, а Снэл сказаў - гэта з дарогi, з вулiцы, i даляцеў да нас праз вокны наверсе. А Сьюзен спыталася: "Больш нiякiх тэорый?" А я засмяяўся i сказаў: "Забойствы бываюць заўсёды!" Даволi дурны жарт, як падумаеш.
      Яго твар нервова перасмыкнуўся.
      - Нiкому не прыйшла думка, што гэта, магчыма, застрэлiўся сэр Гервазы?
      - Не, вядома, не.
      - Вы сапраўды не ўяўляеце сабе, чаму ён мог застрэлiцца?
      Х'юга павольна сказаў:
      - О, ну... Я не сказаў бы, што...
      - У вас ёсць здагадка?
      - Але... ёсць... Гэта цяжка растлумачыць. Вядома, я не чакаў, што ён скончыць жыццё самагубствам, але тым не менш я не надта здзiўлены. Бо мой дзядзька быў вар'ят, мiстэр Пуаро. Кожны ведаў пра тое.
      - Гэта здаецца вам дастатковым тлумачэннем?
      - Угу, людзi страляюцца, калi яны трохi звiхнутыя.
      - Надзiва простае тлумачэнне.
      Х'юга ўтаропiўся ў яго.
      Пуаро зноў устаў i пачаў бязмэтна блукаць па пакоi. Пакой быў утульна мэблiраваны, пераважаў цяжкаваты вiктарыянскi стыль. Масiўныя кнiжныя шафы, вялiзныя крэслы з поручнямi i некалькi меншых - сапраўдны чыпендэйл*. Тут не было лiшняй аздобы, але невялiкiя вырабы з бронзы на камiне прыцягнулi ўвагу Пуаро i вiдавочна выклiкалi ў яго захапленне. Ён падымаў iх адзiн за адным, старанна аглядаў кожны i асцярожна ставiў на месца. З аднаго, крайняга злева, ён скалупнуў нешта пазногцем.
      * Стыль ангельскай мэблi XVIII ст.
      - Што гэта? - спытаўся Х'юга без вялiкай цiкавасцi.
      - Нiчога асаблiвага. Маленечкi асколак люстра.
      Х'юга сказаў:
      - Сапраўды неяк дзiўна раструшчана куляй гэтае люстра. Разбiтае люстра азначае нешанцаванне. Бедны стары Гервазы... Я думаю, яму шанцавала залiшне доўга.
      - Ваш дзядзька быў шчаслiвы чалавек?
      Х'юга хiхiкнуў.
      - Дзiва што, яму шанцавала, як у казцы! Усё, да чаго ён нi дакранаўся, ператваралася ў золата! Калi ён ставiў на аўтсайдэра*, той раз-два i ў дамках! Калi ён укладаў грошы ў самую бесперспектыўную шахту, там адразу ж адкрывалася рудная жыла! Яму ўдавалася выблытацца неверагодным шляхам з самага рызыкоўнага, самага безнадзейнага становiшча. Ён ратаваўся нейкiм цудам, нават не раз. Ведаеце, ён быў па-свойму неблагi стары. "Шмат дзе пабыў, шмат чаго пабачыў", - болей, чым хто з яго пакалення.
      * Конь, на якога не робяць ставак на скачках.
      Пуаро запытаўся сяброўскiм тонам:
      - Вы любiлi свайго дзядзьку, мiстэр Трэнт?
      Пытанне гэтае, здалося, трохi збянтэжыла Х'юга Трэнта.
      - Э, так, вядома, - сказаў ён даволi няўпэўнена. - Ведаеце, часам ён быў цяжкаваты. Жыць з iм было вельмi нялёгка, i наогул. На шчасце, я бачыўся з iм не часта.
      - А ён любiў вас?
      - Не так, каб гэта можна было заўважыць. Калi па шчырасцi, ён, хутчэй, цярпеў маё iснаванне.
      - Як гэта было, мiстэр Трэнт?
      - Разумееце, у яго не было свайго сына, i ён вельмi шкадаваў аб гэтым. Дрыжаў над усiм, што датычылася сям'i. Я ўпэўнены, яго калацiла ад думкi, што, калi ён памрэ, скончыцца i род Шэвенi-Гарэ. Яны, ведаеце, вядуць свой пачатак з часоў нарманскiх заваёў, яшчэ адтуль. Стары быў апошнi з iх. Я думаю, гэта была, з яго пункту гледжання, даволi паганая перспектыва.
      - Вы самi не падзяляеце гэтага пачуцця?
      Х'юга пацiснуў плячыма.
      - Усе такiя рэчы здаюцца мне досыць архаiчнымi.
      - Што будзе з маёмасцю?
      - Папраўдзе, не ведаю. Магчыма, пяройдзе мне. А можа, ён пакiнуў яе Рут. Альбо Ванда будзе валодаць усiм да канца жыцця.
      - Дык ваш дзядзька не выказаў сваiх намераў дакладна?
      - Ну... Але ён песцiў адну мару...
      - I якую ж?
      - Рут i я павiнны пажанiцца. Гэта была яго мара.
      - Гэта, безумоўна, было б дужа зручна.
      - Надзвычай зручна. Але Рут - Рут мае свой вельмi выразны погляд на жыццё. Улiчыце, яна незвычайна прывабная маладая жанчына i яна ведае гэта. Ёй не карцiць выйсцi замуж i звiць гняздо.
      Пуаро нахiлiўся да яго:
      - Але вы самi хацелi б, мiстэр Трэнт?
      Х'юга сказаў стомленым голасам:
      - Я, сапраўды, не бачу анiякай рознiцы, з кiм ты жэнiшся ў наш час. Развод такi лёгкi. Калi вы не ладзiце, то няма нiчога лягчэйшага, як рассячы вузел i пачаць зноў.
      Дзверы адчынiлiся, i ўвайшоў Фобз разам з высокiм франтаватым мужчынам.
      Мужчына кiўнуў Трэнту.
      - Хэло, Х'юга! Мне вельмi шкада. Гэта вялiкае гора для ўсiх вас.
      Эркюль Пуаро ступiў наперад.
      - Як вы маецеся, маёр Рыдл? Вы памятаеце мяне?
      - Вядома! - Галоўны канстэбль пацiснуў Пуаро руку. - Дык гэта вы тут?
      У яго голасе гучала задумлiвая нота. Ён з цiкаўнасцю паглядзеў на Эркюля Пуаро.
      4
      Мiнула дваццаць хвiлiн.
      - Ну? - спытаўся маёр Рыдл. Пытальнае "ну" галоўнага канстэбля было адрасавана сяржанту палiцыi, хударляваму пажылому чалавеку з сiваватымi валасамi.
      Той пацiснуў плячыма.
      - Ён мёртвы больш за паўгадзiну, але не больш за гадзiну. Вы не любiце тэхнiчных падрабязнасцей, я ведаю, таму не буду дакучаць iмi. Гэты чалавек застрэлены ў галаву, пiсталет быў за некалькi дзюймаў ад правай скронi. Куля прайшла акурат праз мозг i выйшла.
      - Усё адпавядае самагубству?
      - Усё. Цела потым звалiлася ў крэсла, i пiсталет выпаў з яго рукi.
      - Вы знайшлi кулю?
      - Знайшоў. - Доктар паказаў яе.
      - Добра, - сказаў маёр Рыдл. - Мы захаваем кулю, каб упэўнiцца, што яна з гэтага пiсталета. Я рады, што гэта незаблытаная справа i няма нiякiх цяжкасцей.
      Эркюль Пуаро мякка сказаў:
      - Вы ўпэўнены, што тут няма цяжкасцей, доктар?
      Доктар павольна адказаў:
      - Ну, я думаю, адна рэч можа здацца вам трохi дзiўнай. Калi ён страляўся, то, напэўна, быў крыху схiлены направа. Iнакш куля зачапiла б сцяну нiжэй люстра, а не трапiла б якраз усярэдзiну.
      - Некамфартабельная поза для самагубства, - сказаў Пуаро.
      Доктар пацiснуў плячыма.
      - Ну, камфорт, калi вы збiраецеся з усiм гэтым скончыць... - Ён не дагаварыў.
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - Цела можна вынесцi зараз?
      - Можна. Я займаўся iм да поўдня.
      - Што скажаце вы, iнспектар? - Маёр Рыдл звярнуўся да высокага, з апатычным тварам чалавека ў простай вопратцы.
      - О'кэй, сэр. Мы атрымалi ўсё, што нам трэба. Засталiся толькi адбiткi пальцаў нябожчыка на пiсталеце.
      - Дык вы можаце працягваць.
      Цела Гервазы Шэвенi-Гарэ было перанесена. Галоўны канстэбль i Пуаро засталiся адны.
      - Так, - прамовiў Рыдл, - усё нiбыта зразумела i проста. Дзверы замкнуты, акно зачынена, ключ ад дзвярэй у кiшэнi мёртвага. Усё як след - апрача адной акалiчнасцi.
      - I якой жа, мой дружа?
      - Вы! - сказаў Рыдл адкрыта. - Што вы робiце тут?
      Замест адказу Пуаро ўручыў яму лiст, якi ён атрымаў ад нябожчыка тыдзень назад, i тэлеграму, якая ўрэшце прывяла яго сюды.
      - Гм, - сказаў галоўны канстэбль. - Цiкава. Мы павiнны дакапацца да сутнасцi справы. Мушу сказаць, тут прамая сувязь з яго самагубствам.
      - Я згодзен.
      - Мы павiнны праверыць усiх у доме.
      - Магу назваць iх прозвiшчы. Я толькi што задаваў сякiя-такiя пытаннi мiстэру Трэнту.
      Ён паўтарыў iмёны.
      - Магчыма, вы, маёр Рыдл, ведаеце што-небудзь пра гэтых людзей?
      - Я, натуральна, сёе-тое ведаю пра iх. Лэдзi Шэвенi-Гарэ гэткая ж на свой манер вар'ятка, як i стары сэр Гервазы. Яны былi адданы адно аднаму - i абое зусiм вар'яты. Яна самая незразумелая iстота на свеце, з рэдкай, незвычайнай пранiклiвасцю, здольная бiць у цэль неверагодна трапна. Людзi добра такi смяюцца з яе. Я думаю, яна ведае гэта, але не звяртае ўвагi. У яе абсалютна няма пачуцця гумару.
      - Мiс Шэвенi-Гарэ ўсяго толькi iх прыёмная дачка, як мне здаецца?
      - Але.
      - Вельмi прыгожая маладая лэдзi.
      - Надзiва прывабная дзяўчына. Сее смуту сярод тутэйшых юнакоў. Водзiць за нос i кпiць з iх. Добра сядзiць у сядле, i ў яе цудоўныя рукi.
      - Гэта цяпер нас не датычыцца.
      - Э, так, магчыма, не... Добра, наконт iншых людзей. Я ведаю старога Бэры, безумоўна. Ён тут амаль заўсёды. Як свойскi кот у гэтым доме. Накшталт ад'ютанта лэдзi Шэвенi-Гарэ. Ён вельмi даўнi сябар. Яны ведалi яго ўсё жыццё. Я думаю, ён i сэр Гервазы - абодва мелi iнтэрас у кампанii, дырэктарам якой быў Бэры.
      - Освальд Фобз. Цi ведаеце вы што-небудзь пра яго?
      - Амаль упэўнены, што сустракаў яго аднойчы.
      - Мiс Лiнгард?
      - Нiколi не чуў пра яе.
      - Мiс Сьюзен Кардвэл?
      - Даволi прывабная дзяўчына з рыжымi валасамi? Я бачыў яе тут апошнiя некалькi дзён, яна была з Рут Шэвенi-Гарэ.
      - А мiстэр Бараўз?
      - Але, я ведаю яго. Сакратар Шэвенi-Гарэ. Памiж намi кажучы, мне ён не падабаецца. Мiлавiдны, i ведае гэта. Не з самых лепшых.
      - Цi доўга ён быў з сэрам Гервазы?
      - Гады два, я думаю.
      - I тут няма больш нiкога?..
      Пуаро абарваў фразу.
      Высокi бялявы мужчына ў будным гарнiтуры паспешна зайшоў у пакой. Ён задыхаўся i быў усхваляваны.
      - Добры вечар, маёр Рыдл. Я пачуў вестку, што сэр Гервазы застрэлiўся; i вось прыбег сюды. Снэл кажа, што праўда. Гэта неверагодна. Не магу паверыць!
      - Праўда, Лэйк. Дазвольце вас адрэкамендаваць. Мiстэр Лэйк, агент сэра Гервазы па справах маёнтка. Мiстэр Эркюль Пуаро, пра якога вы, мабыць, чулi.
      На твары Лэйка адбiлiся i захапленне, i недавер.
      - Мiстэр Эркюль Пуаро? Я страшэнна рады сустрэчы з вамi. Ва ўсякiм выпадку... - Ён раптоўна змоўк, жвавая прыемная ўсмешка знiкла - цяпер ён выглядаў устурбаваным i засмучаным. - Цi не пахне тут рыбай - гэтае самагубства, сэр?
      - Чаму тут павiнна пахнуць рыбай, як вы гэта называеце? - рэзка спытаўся галоўны канстэбль.
      - Бо тут мiстэр Пуаро. О, i таму, што ўся справа здаецца вельмi неверагоднай!
      - Не, не, - хутка сказаў Пуаро. - Я тут не таму, што памёр сэр Гервазы. Я быў у доме - як госць.
      - Ах, вось што. Дзiўна, а ён не сказаў мне, што вы прыязджаеце, калi я з iм займаўся рахункамi сёння папаўднi.
      Пуаро спакойна сказаў:
      - Вы двойчы ўжылi слова "неверагодна", капiтан Лэйк. Дык вы сапраўды здзiўлены весткай пра самагубства сэра Гервазы?
      - Сапраўды. Вядома, ён быў вар'ят; кожны згодзiцца з гэтым. Але ўсё роўна я проста не магу ўявiць - як ён быў здатны падумаць, што свет зможа iснаваць без яго.
      - Але, - сказаў Пуаро. - Менавiта. - I ён ухвальна паглядзеў у адкрыты, разумны твар маладога чалавека.
      Маёр Рыдл адкашляўся.
      - Раз вы тут, капiтан Лэйк, можа, вы сядзеце i адкажаце на некалькi пытанняў?
      - Добра, сэр.
      Лэйк сеў на крэсла насупраць iх.
      - Калi вы апошнi раз бачылi сэра Гервазы?
      - Сёння, гадзiне а трэцяй. Трэба было праверыць некаторыя рахункi i яшчэ вырашыць пытанне пра новага арандатара адной фермы.
      - Доўга вы з iм былi?
      - Магчыма, паўгадзiны.
      - Падумайце добра i скажыце мне, цi не заўважылi вы чаго-небудзь нязвыклага ў яго паводзiнах?
      Малады чалавек задумаўся.
      - Не, наўрад. Ён быў, бадай, трошкi ўзбуджаны, але гэта не было нязвыкла для яго.
      - Можа, ён быў хоць крыху прыгнечаны?
      - О, не, ён быў у гуморы. Ён цешыўся жыццём менавiта цяпер, пiшучы гiсторыю роду.
      - I як даўно ён заняўся гэтым?
      - Пачаў месяцаў шэсць назад.
      - Тады, як прыехала сюды мiс Лiнгард?
      - Не. Яна прыехала прыкладна два месяцы назад, калi ён убачыў, што сам не справiцца з даследчай работай.
      - Дык вы думаеце, ён быў у добрым настроi?
      - О, проста ў цудоўным! Ён сапраўды лiчыў, што на свеце нiшто не мае значэння, апрача яго роду.
      У голасе маладога чалавека раптам прамiльгнула горыч.
      - Значыцца, наколькi вы ведаеце, у сэра Гервазы не было нiякай трывогi?
      Паўза, вельмi кароткая, але паўза была, перш чым капiтан Лэйк адказаў:
      - Не.
      Пуаро нечакана кiнуў пытанне:
      - Вы думаеце, сэр Гервазы зусiм не быў заклапочаны сваёй дачкой?
      - Сваёй дачкой?
      - Менавiта.
      - Як мне вядома, не, - стрымана адказаў малады чалавек. Пуаро больш нiчога не гаварыў. Маёр Рыдл сказаў:
      - Добра, дзякуй вам, Лэйк. Мусiць, вам лепш пабыць недзе тут на выпадак, калi мне спатрэбiцца яшчэ што ў вас запытацца.
      - Вядома, сэр. - Лэйк устаў. - Я магу што-небудзь зрабiць?
      - Вы можаце прыслаць сюды дварэцкага. I, можа, вы пацiкавiцеся для мяне, у якiм стане лэдзi Шэвенi-Гарэ i цi магу я трошкi пагутарыць з ёю зараз; цi яна занадта засмучаная...
      Малады чалавек кiўнуў i пакiнуў пакой хуткiм рашучым крокам.
      - Прыемная асоба, - сказаў Эркюль Пуаро.
      - Але, цудоўны хлопец, i спраўны на службе. Яго ўсе любяць.
      5
      - Сядайце, Снэл, - сказаў маёр Рыдл сяброўскiм тонам. - У мяне багата пытанняў. Разумею, гэта быў шок для вас.
      - О, сапраўды, сэр. Дзякуй, сэр. - Снэл сеў з такiм сцiплым, нясмелым выглядам, што гэта, па сутнасцi, было тое самае, калi б ён застаўся стаяць.
      - Служыце тут ужо ладны кавалак часу, цi не так?
      - Шаснаццаць гадоў, сэр, з той самай пары, як сэр Гервазы, э, асеў, як кажуць.
      - Ага. Вядома ж, ваш гаспадар быў у свой час вялiкi падарожнiк.
      - Але, сэр. Ён прымаў удзел у экспедыцыi на полюс i ў многiя iншыя цiкавыя мясцiны.
      - Добра, Снэл, прашу, скажыце мне, калi апошнi раз вы бачылi свайго гаспадара сёння вечарам?
      - Я быў у сталовай, сэр, сачыў, каб як след быў сервiраваны стол. Дзверы ў залу былi адчынены, i я бачыў, як сэр Гервазы сыходзiў па лесвiцы, iшоў праз залу, а пасля па калiдоры пайшоў у кабiнет.
      - А каторай гадзiне гэта было?
      - Якраз каля васьмi. Магчыма, ужо было без пяцi восем, - спакойна адказаў Снэл.
      - I тады вы бачылi яго апошнi раз?
      - Але, сэр.
      - Вы чулi стрэл?
      - О, так, сэр; але, вядома, я i не падумаў, што гэта стрэл. Ды i як я мог падумаць?
      - А што вы падумалi?
      - Я палiчыў, што гэта аўтамабiль, сэр. Шаша зусiм блiзка ад паркавай агароджы. Або гэта мог быць стрэл у лесе - браканьер, можа. Я нiяк не думаў...
      Маёр Рыдл перабiў яго:
      - Калi гэта было?
      - Роўна восем хвiлiн дзевятай, сэр.
      Галоўны канстэбль рэзка запытаўся:
      - Як вы можаце памятаць час з такой дакладнасцю?
      - Проста, сэр. Я толькi што даў першы гонг.
      - Першы гонг?
      - Але, сэр. Паводле загаду сэра Гервазы, гэты гонг заўсёды павiнен быў гучаць за сем хвiлiн да сапраўднага абедзеннага гонга. Ён заўсёды пiльна сачыў, сэр, каб усе ўжо былi ў сталовай, калi ўдарыць другi гонг. Дык вось, даўшы другi гонг, я падышоў да дзвярэй сталовай i абвясцiў абед, i ўсе ўвайшлi.
      - Я пачынаю разумець, - сказаў Эркюль Пуаро, - чаму ў вас быў такi здзiўлены выгляд, калi вы сёння абвясцiлi абед. Сэр Гервазы, звычайна, быў у сталовай?
      - Нiколi раней не здаралася, каб ён у гэты час не быў там, сэр. Гэта быў проста шок. Я падумаў, што...
      Маёр Рыдл зноў спынiў яго:
      - I астатнiя таксама звычайна былi там?
      Снэл кашлянуў.
      - Нiводзiн чалавек, якi спазнiўся на абед, сэр, нiколi не запрашаўся ў дом другi раз.
      - Гм, вельмi сурова.
      - Мой гаспадар, сэр, наняў кухара, якi раней быў ва ўладара Маравii. Сэр Гервазы нярэдка гаварыў, сэр, што абед - гэткая ж важная справа, як i рэлiгiйны рытуал.
      - А што наконт яго ўласнай сям'i?
      - Лэдзi Шэвенi-Гарэ заўсёды вельмi клапацiлася, каб не засмуцiць яго, сэр, i нават мiс Рут не асмельвалася спазнiцца на абед.
      - Цiкава, - прамармытаў Эркюль Пуаро.
      - Зразумела, - сказаў Рыдл. - Значыцца, раз абед - у чвэрць дзевятай, то вы далi першы гонг у восем хвiлiн дзевятай, як звычайна?
      - Так, сэр, толькi ж гэта было не як заўсёды. Звычайна абед у нас быў а восьмай. Сэр Гервазы загадаў, каб сёння абед быў у чвэрць дзевятай, бо ён чакаў джэнтльмена з апошняга цягнiка.
      Снэл злёгку пакланiўся Пуаро.
      - Калi ваш гаспадар iшоў у кабiнет, цi не здаўся ён вам засмучаным або ўстурбаваным?
      - Я не магу адказаць, сэр. Ён быў занадта далёка ад мяне, каб я мог бачыць выраз яго твару. Я проста заўважыў сэра Гервазы, вось i ўсё.
      - Ён адзiн iшоў у кабiнет?
      - Так, сэр.
      - Цi заходзiў хто-небудзь у кабiнет пасля гэтага?
      - Я не магу адказаць, сэр. Потым я пайшоў у буфетную i быў там да першага гонга ў восем хвiлiн дзевятай.
      - Тады вы i пачулi стрэл?
      - Так, сэр.
      Пуаро мякка ўставiў пытанне:
      - Думаю, iншыя таксама чулi гэты стрэл?
      - Так, сэр. Мiстэр Х'юга i мiс Кардвэл. I мiс Лiнгард.
      - Гэтыя людзi таксама былi ў зале?
      - Мiс Лiнгард выходзiла са сталовай, а мiс Кардвэл i мiстэр Х'юга якраз спускалiся па лесвiцы.
      Пуаро пацiкавiўся:
      - А была якая-небудзь размова пра тое?
      - Была, сэр. Мiстэр Х'юга спытаўся пра шампанскае на абед. Я сказаў яму, што на стол пастаўлены чэры, рэйнвейн i бургундскае.
      - Ён падумаў, што стрэлiў корак ад шампанскага?
      - Так, сэр.
      - I нiхто не ўспрыняў гэта ўсур'ёз?
      - Нiхто, сэр. Яны ўсе пайшлi ў сталовую, усе гаманiлi i смяялiся.
      - Дзе былi астатнiя сямейныя?
      - Я не магу адказаць, сэр.
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - Вы што-небудзь ведаеце пра гэты пiсталет? - Гаворачы, ён працягнуў яго Снэлу.
      - О, так, сэр. Пiсталет належыць сэру Гервазы. Ён заўжды трымаў яго ў шуфлядзе стала, вось тут.
      - Ён звычайна быў зараджаны?
      - Я не магу сказаць, сэр.
      Маёр Рыдл паклаў пiсталет i адкашляўся.
      - Зараз, Снэл, я задам вам досыць важнае пытанне. Я спадзяюся, вы адкажаце на яго з усёй шчырасцю. Цi ведаеце вы якую-небудзь прычыну, якая магла прывесцi гаспадара да самагубства?
      - Не, сэр. Я нiчога такога не ведаю.
      - Вас не здзiўлялi ў апошнi час сэр Гервазы, яго манеры? Ён не быў прыгнечаны? Альбо ўстурбаваны?
      Снэл кашлянуў, як бы просячы прабачэння.
      - Даруйце мне, сэр, тое, што я скажу, але сэр Гервазы заўсёды здаваўся чужым людзям трохi дзiўным. Ён быў надзвычай арыгiнальны джэнтльмен, сэр.
      - Угу, угу, я ведаю гэта.
      - Людзi збоку, сэр, не заўсёды разумелi сэра Гервазы.
      Снэл вымавiў слова "разумелi" з такой значнасцю, што яно павiнна было б пiсацца з вялiкай лiтары.
      - Ведаю, ведаю. Але цi не было чаго-небудзь, што вы назвалi б нязвыклым?
      Дварэцкi вагаўся.
      - Я думаю, сэр, што Гервазы быў нечым заклапочаны, - нарэшце вымавiў ён.
      - Заклапочаны i прыгнечаны?
      - Я не сказаў бы, што прыгнечаны, сэр. Але што заклапочаны - дык напэўна.
      - Вы не здагадваецеся, якая магла быць прычына яго заклапочанасцi?
      - Не, сэр.
      - Можа, гэта было звязана, напрыклад, з якой-небудзь канкрэтнай асобай?
      - Я зусiм нiчога не магу сказаць, сэр. Ва ўсякiм выпадку, гэта толькi маё ўражанне.
      Пуаро загаварыў зноў:
      - Вы былi здзiўлены яго самагубствам?
      - Надта здзiўлены, сэр. Для мяне гэта быў страшэнны ўдар. Я не мог уявiць, што такое магчыма.
      Пуаро задуменна пакiваў галавой.
      Рыдл зiрнуў на яго i сказаў:
      - Добра, Снэл, вiдаць, гэта ўсё, пра што мы хацелi спытацца ў вас. Вы цвёрда ўпэўнены, што ў вас няма больш нiчога расказаць нам - нiякага незвычайнага выпадку, напрыклад, якi здарыўся ў апошнiя днi?
      Дварэцкi, устаючы, адмоўна пакiваў галавой.
      - Нiчога, сэр, абсалютна нiчога.
      - Тады вы можаце iсцi.
      - Дзякую, сэр.
      Снэл пайшоў быў да дзвярэй, але адступiў назад i стаў убаку: лэдзi Шэвенi-Гарэ заплыла ў пакой. Яна была апранута ў нейкi ўсходнi ўбор пурпурова-аранжавага шоўку, якi туга аблягаў яе цела. Твар яе быў спакойны, i ўся яна была спакойная i засяроджаная.
      - Лэдзi Шэвенi-Гарэ! - Маёр Рыдл ускочыў.
      - Мне сказалi, вы хацелi б пагаварыць са мной, вось я i прыйшла.
      - У гэтым пакоi вам, напэўна ж, надта балюча. Пяройдзем у iншы?
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ адмоўна пакiвала галавой i села на адно з крэслаў чыпендэйл. Яна прамармытала:
      - О, нiчога, якое гэта мае значэнне?
      - Гэта вельмi добра, лэдзi Шэвенi-Гарэ, што вы не даяце волi сваiм пачуццям. Я разумею, якiм страшным шокам гэта было, i...
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ перабiла яго.
      - Праўда, спачатку было як шок, - пагадзiлася яна. Яе тон быў лёгкi, гутарковы. - Але, ведаеце, нiякай смерцi ў сапраўднасцi няма, ёсць толькi Змена. -Яна дадала: - На самай справе, Гервазы стаiць зараз якраз за вашым левым плячом. Я выразна бачу яго.
      Левае плячо маёра Рыдла злёгку ўздрыгнула. Ён з недаверам паглядзеў на лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      Яна ўсмiхнулася яму загадкавай, шчаслiвай усмешкай.
      - Вы не верыце, вядома! Мала хто верыць! А мне свет духаў такi ж рэальны, як гэты. Але, калi ласка, пытайцеся ў мяне, што хочаце, i не бойцеся ўсхваляваць мяне. Я зусiм не засмучана. Разумееце, усё - Лёс. Чалавек не можа мiнуць сваёй Кармы*. Усё супадае - люстра - усё.
      * Карма - з рэлiгii iндуiзму: вучэнне аб пераўвасабленнi душ, вера ў тое, што ўсе ўчынкi чалавека вызначаюць яго лёс у будучым, пасля пераўвасаблення.
      - Люстра, мадам? - запытаўся Пуаро.
      Яна слаба кiўнула галавой у той бок.
      - Але. Яно разбiта, вы бачыце. Сiмвал! Ведаеце верш Тэнiсана? Я любiла чытаць яго дзяўчынай, хоць, вядома, тады не разумела глыбiннага сэнсу. "Раскалолася люстра ад краю да краю. Праклён мяне спасцiгае!" - крыкнула лэдзi з Шэлата". Вось што здарылася з Гервазы. Праклён спасцiгнуў i яго. Я думаю, вы ведаеце, што большасць вельмi старых родаў носяць на сабе праклён... Раскалолася люстра. Ён ведаў, што быў асуджаны! Праклён збыўся!
      - Але, мадам, не праклён раскалоў люстра, - гэта была куля!
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўсё тым жа саладжавым голасам сказала:
      - Гэта ж тое самае... Гэта лёс.
      - Але ваш муж застрэлiўся.
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ паблажлiва ўсмiхнулася.
      - Ён не павiнен быў так рабiць, зразумела. Але Гервазы быў заўсёды нецярплiвы. Ён нiколi не ўмеў чакаць. Яго час прыйшоў - ён ступiў насустрач. Усё так проста...
      Маёр Рыдл раздражнёна выкашляўся i рэзка сказаў:
      - Дык вы не былi здзiўлены, што ваш муж скончыў жыццё самагубствам? Вы чакалi, што так здарыцца?
      - О, не! - Яе вочы акруглiлiся. - Нельга заўсёды прадбачыць будучыню. Гервазы, несумненна, быў вельмi дзiўны чалавек, незвычайны чалавек. Ён быў зусiм не падобны нi на кога. Ён быў адным з Вялiкiх i цяпер народжаны зноў. Я ведала гэта даўно. Думаю, ён сам гэта ведаў. Яму цяжка было прыстасоўвацца да дурных i дробных стандартаў штодзённага жыцця. - Пазiраючы цераз плячо маёра Рыдла, яна дадала: -Ён усмiхаецца зараз. Ён думае, якiя ўсе мы неразумныя. Такiя мы i ёсць, сапраўды. Проста як дзецi. Прыкiдваемся, што свет iснуе на самай справе i што гэта мае значэнне... Жыццё - толькi адна з вялiкiх Iлюзiй.
      Адчуваючы, што ён прайграе бiтву, маёр Рыдл у роспачы запытаўся:
      - Вы зусiм не можаце дапамагчы нам высветлiць, чаму ваш муж скончыў жыццё самагубствам?
      Яна пацiснула сваiмi тонкiмi плячыма.
      - Сiлы рухаюць намi - яны рухаюць намi... Вы не можаце зразумець. Вы рухаецеся толькi ў матэрыяльнай сферы.
      Пуаро кашлянуў.
      - Гаворачы пра матэрыяльную сферу, цi ведаеце вы што-небудзь, мадам, пра тое, як ваш муж размеркаваў свае грошы?
      - Грошы? - Яна здзiўлена паглядзела на яго. - Я нiколi не думаю пра грошы. - У яе голасе гучала пагарда.
      Пуаро пераключыўся на iншую тэму:
      - У якi час вы спусцiлiся сёння ўнiз на абед?
      - Час? Якi ён, Час? Бясконцы, вось вам адказ. Час бясконцы.
      Пуаро сказаў:
      - Але ваш муж, мадам, быў даволi пунктуальны ў часе - асаблiва, як мне казалi, калi датычылася абедзеннага часу.
      - Ах, мiлы Гервазы... - Яна памяркоўна ўсмiхнулася. - Ён быў такi дурненькi з той пунктуальнасцю. Але гэта рабiла яго шчаслiвым. I таму мы нiколi не пазнiлiся.
      - Вы былi ў сталовай, мадам, калi пачуўся першы гонг?
      - Не, я была тады ў маiм пакоi.
      - Цi памятаеце вы, хто быў у сталовай, калi вы сышлi ўнiз?
      - Амаль усе, мне здаецца, - няўпэўнена сказала лэдзi Шэвенi-Гарэ. - Гэта мае значэнне?
      - Магчыма, не, - пагадзiўся Пуаро. - Тады што-нiшто яшчэ. Цi казаў вам калi-небудзь ваш муж, што яго, як ён падазрае, абкрадваюць?
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ, здавалася, не дужа цiкавiла гэта пытанне.
      - Абкрадваюць? Не, я не думаю.
      - Абкрадваюць, ашукваюць, абiраюць нейкiм чынам?..
      - Не, я не думаю... Гервазы вельмi ўгневаўся б, калi б хтосьцi адважыўся на такое.
      - Прынамсi, ён нiчога не гаварыў вам?
      - Не, не. - Лэдзi Шэвенi-Гарэ адмоўна пакiвала галавой, па-ранейшаму без вялiкай цiкавасцi. - Я памятала б...
      - Калi апошнi раз вы бачылi свайго мужа жывога?
      - Ён заглянуў, як звычайна, спускаючыся ўнiз перад абедам. Мая служанка была там. Ён проста сказаў, што iдзе ўнiз.
      - Прыгадайце, пра што ён больш за ўсё гаварыў апошнiя некалькi тыдняў?
      - О, пра гiсторыю роду. Ён так паспяхова займаўся гэтым. Забаўная, мiлая мiс Лiнгард, - ён ужо не мог без яе. Яна шукала i знаходзiла яму матэрыялы ў Брытанскiм музеi - усё, што патрэбна. Яна, ведаеце, працавала з лордам Малкастарам над яго кнiгай. I была тактоўная - я маю на ўвазе, яна абмiнала лiшняе. Урэшце, ёсць такiя продкi, якiх не хочацца чапаць. Гервазы быў вельмi чуллiвы. Яна дапамагала i мне. Здабыла мне процьму iнфармацыi пра Хэтшыпсат*. Я - пераўвасабленне Хэтшыпсат, ведаеце. - Ледзi Шэвенi-Гарэ зрабiла гэтую заяву спакойным голасам. - А да таго, - гаварыла яна далей, - я была жрыцай у Атлантыдзе.
      * Хэтшыпсат - егiпецкая царыца (XV ст. да н.э.).
      Маёр Рыдл пакруцiўся ў крэсле.
      - Э-э, вельмi цiкава, - сказаў ён. - Добра, лэдзi Шэвенi-Гарэ, я думаю, гэта ўсё. Вы былi надзвычай зычлiвыя.
      Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўстала, разгладзiла свае шаты.
      - Дабранач, - сказала яна. Позiрк яе скiраваўся ў нейкую кропку за маёрам Рыдлам.
      - Дабранач, любы Гервазы. Я хацела б, каб ты прыйшоў, але, ведаю, ты мусiш заставацца тут. - Яна дадала, растлумачваючы яму: - Ты мусiш заставацца там, дзе ты адышоў ад нас, самае меншае дваццаць чатыры гадзiны. Павiнен мiнуць пэўны час, перш чым ты зможаш свабодна рухацца i камунiкавацца.
      Яна выплыла з пакоя.
      Маёр Рыдл выцер лоб.
      - Ух! - мармытнуў ён. - Вар'ятка куды большая, чым я думаў. Яна сапраўды верыць ва ўсё гэтае глупства?
      Пуаро з сумненнем, задумлiва пакiваў галавой.
      - Магчыма, яна так ратуецца, - сказаў ён. - Ёй трэба стварыць свет iлюзiй, каб уцячы ад суровай рэальнасцi, ад мужавай смерцi.
      - Мне здаецца, - сказаў маёр Рыдл, - фармальна яе можна палiчыць вар'яткай. Нагаварыць кучу ўсялякай лухты - i нiводнага разумнага слова!
      - Не, не, дружа мой. Самае цiкавае, як Х'юга Трэнт мiмаходзь заўважыў, тое, што з усяго гэтага пустаслоўя праблiскваюць разумныя думкi. Яна паказала гэта сваёй заўвагай пра тактоўнасць мiс Лiнгард, што тая не выпiнала непажаданых продкаў. Паверце мне, лэдзi Шэвенi-Гарэ нiякая не дурная.
      Ён устаў i пахадзiў туды-сюды.
      - У гэтай справе мне сёе-тое не падабаецца. Так, зусiм не падабаецца.
      Рыдл з цiкаўнасцю паглядзеў на яго.
      - Вы маеце на ўвазе матыў самагубства?
      - Самагубства, самагубства! Усё гэта памылкова. Гэта памылкова псiхалагiчна. Кiм лiчыў сябе Шэвенi-Гарэ? Калосам, незвычайна важнай асобай, цэнтрам сусвету! Хiба такi чалавек знiшчае сябе? Зразумела, не. Хутчэй ён знiшчыць каго-небудзь iншага, раздушыць, як мурашку, нiкчэмную чалавечую iстоту, што адважылася раздражняць яго... Такi ўчынак ён мог бы лiчыць як неабходны, свяшчэнны! Але самазнiшчэнне? Знiшчэнне такiм эгаiстам самога сябе?
      - Усё гэта вельмi добра, Пуаро. Але факты, факты. Дзверы замкнуты, ключ у яго ўласнай кiшэнi. Акно зачынена на шпiнгалет. Я чытаў пра такiя рэчы ў кнiгах, але я нiколi не сустракаўся з iмi ў рэальным жыццi. Што-небудзь яшчэ?..
      - Так, ёсць што-нiшто яшчэ. - Пуаро сеў на крэсла. - Я Шэвенi-Гарэ. Я сяду тут, за мой стол. Я вырашыў забiць сябе, бо, дапусцiм, я адкрыў у гiсторыi нашага роду нешта страшэнна ганебнае. Не дужа пераканаўча, праўда, але гэтага будзе дастаткова. Еh biеn*, што я раблю? Я крэмзаю на кавалку паперы слова "ДАРУЙЦЕ". Так, гэта зусiм магчыма. Потым адчыняю шуфляду стала, дастаю пiсталет, якi тут хаваю, зараджаю, калi ён не зараджаны, i потым - страляюся? Не, я спачатку паварочваю сваё крэсла кругом - так, i трохi нахiляюся направа - так, i тады - тады прыкладваю пiсталет да скронi i страляю!
      * Так (фр.).
      Пуаро ўскочыў з крэсла i, апiсаўшы круг, усклiкнуў:
      - Я пытаюся ў вас, цi гэта мае сэнс? Навошта паварочваць крэсла кругом? Калi б, напрыклад, тут на сцяне вiсела карцiна, тады, так, гэта можна было б вытлумачыць. Нейкi партрэт, апошняя рэч на свеце, якую хацелася б убачыць перад смерцю; але фiранка - аh nоn*, гэта не мае сэнсу.
      * Не (фр.).
      - Ён мог захацець глянуць з акна. Апошнi позiрк на маёнтак.
      - Мой дарагi дружа, вы самi не верыце ў тое, што гаворыце. Вы самi ведаеце: гэта нонсэнс. У восем хвiлiн дзевятай было цёмна, i ў любым выпадку фiранкi апушчаны. Не, тут павiнна быць нейкае iншае тлумачэнне...
      - Я тут бачу толькi адно. Гервазы Шэвенi-Гарэ быў вар'ят.
      Пуаро адмоўна пакiваў галавою: не, гэта яго не задавольвала. Маёр Рыдл устаў.
      - Хадземце, - сказаў ён. - Пойдзем i пагутарым з усiмi астатнiмi. Можа, што-небудзь высветлiм такiм шляхам.
      6
      Пасля цяжкай гутаркi з лэдзi Шэвенi-Гарэ маёр Рыдл адчуў значную палёгку, размаўляючы з такiм спрактыкаваным юрыстам, як Фобз.
      Мiстэр Фобз быў надзвычай стрыманы i асцярожны ў сваiх заявах, але яго адказы вызначалiся беззаганнай дакладнасцю. Ён прызнаўся, што самагубства сэра Гервазы аглушыла яго. Ён нiколi не палiчыў бы сэра Гервазы такiм чалавекам, якi можа адмовiцца ад свайго жыцця. Ён не ведаў нiякай прычыны для такога кроку.
      - Сэр Гервазы быў не толькi мой клiент, але i вельмi даўнi сябар. Мы пазнаёмiлiся яшчэ падлеткамi. Я б сказаў, ён заўсёды любiў жыццё.
      - Пры такiх акалiчнасцях, мiстэр Фобз, я хачу прасiць вас гаварыць абсалютна адкрыта. Цi не вядомы вам тайная трывога або перажываннi сэра Гервазы?
      - Не. У яго, як i ў большасцi людзей, былi такiя-сякiя турботы, але нiчога сур'ёзнага.
      - Нiякай хваробы? Нiякiх спрэчак з жонкай?
      - Не. Сэр Шэвенi-Гарэ i лэдзi Шэвенi-Гарэ былi адданыя адно аднаму.
      Маёр Рыдл асцярожна сказаў:
      - У лэдзi Шэвенi-Гарэ, як быццам, трохi дзiўныя погляды.
      Мiстэр Фобз усмiхнуўся - паблажлiвая мужчынская ўсмешка.
      - Жанчынам, - адказаў ён, - трэба дараваць iх дзiвацтвы.
      - Вы займалiся ўсiмi юрыдычнымi справамi сэра Гервазы? - гаварыў далей галоўны канстэбль.
      - Так, мая фiрма "Фобз, Оджыльвi i Спэнс" апякуецца сям'ёй Шэвенi-Гарэ больш за сто гадоў.
      - Цi былi якiя-небудзь скандалы ў сям'i Шэвенi-Гарэ?
      Бровы мiстэра Фобза ўзнялiся.
      - На самай справе, я вас не разумею.
      - Мiстэр Пуаро, вы не дасце мiстэру Фобзу лiст, якi паказвалi мне?
      Пуаро моўчкi ўстаў i з лёгкiм паклонам працягнуў гэты лiст мiстэру Фобзу.
      Той стаў чытаць, i бровы яго ўзнялiся яшчэ вышэй.
      - Проста незвычайны лiст, - сказаў ён. - Цяпер я разумею ваша пытанне. Не, нiчога з таго, што мне было вядома, не вымушала пiсаць такi лiст.
      - Сэр Гервазы не сказаў вам пра яго?
      - Нi слова. Мушу сказаць, мне вельмi дзiўна, што ён не зрабiў гэтага.
      - Ён давяраў вам?
      - Думаю, ён лiчыўся з маёй думкай.
      - I ў вас няма нiякiх здагадак - чаго датычыўся гэты лiст?
      - Я не хацеў бы рабiць паспешлiвых здагадак.
      Маёр Рыдл ацанiў далiкатнасць гэтага адказу.
      - А зараз, мiстэр Фобз, можа, вы азнаёмiце нас з тым, як сэр Гервазы размеркаваў сваю спадчыну.
      - Калi ласка. У мяне няма нiякiх пярэчанняў супраць гэтага. Сваёй жонцы сэр Гервазы пакiнуў шэць тысяч фунтаў гадавога прыбытку з маёнтка i на выбар Даўэр-Хаўс або гарадскi дом на плошчы Лаўндыс, што яна пажадае. На яе накладалiся, вядома, абавязацельствы выплацiць некалькiм асобам пэўную суму i перадаць пэўную нерухомую маёмасць, але нiчога значнага. Спадчына, ужо без таго, што аддавалася па даравальных запiсах, была пакiнута яго прыёмнай дачцэ, Рут, пры ўмове, што, калi яна выйдзе замуж, яе муж возьме прозвiшча Шэвенi-Гарэ.
      - Яго пляменнiку, мiстэру Х'юга Трэнту, не пакiнута нiчога?
      - Было, так, пяць тысяч фунтаў.
      - Дык трэба разумець, што сэр Гервазы быў багаты чалавек?
      - Нават вельмi багаты. Апрача маёнтка, валодаў вялiзнай прыватнай маёмасцю. Вядома, быў не такi заможны, як даўней. Фактычна, увесь прыбытак з капiталу, укладзенага ў бiзнес, паступаў з натугай. Апрача таго, сэр Гервазы страцiў нямала грошай праз адну кампанiю - "Пэраган сiнтэтык рабэ сабстыт'ют"*, куды палкоўнiк Бэры пераканаў яго ўкласцi значную суму.
      * "Дасканалы сiнтэтычны заменнiк каўчука".
      - Не дужа мудрая парада?
      Мiстэр Фобз уздыхнуў.
      - Адстаўныя вайскоўцы - найбольшыя няўдачнiкi, калi яны ўключаюцца ў фiнансавыя аперацыi. Я пераканаўся, што iх даверлiвасць пакiдае далёка за сабой даверлiвасць удоў, а гэтым сказана многа!
      - Але тыя няўдалыя iнвестыцыi рэзка не зменшылi прыбыткаў сэра Гервазы?
      - О, не, не вельмi. Ён усё роўна заставаўся багатым чалавекам.
      - Калi было складзена гэтае завяшчанне?
      - Два гады назад.
      Пуаро сказаў:
      - Цi не было яно трохi несправядлiвым да мiстэра Х'юга Трэнта, пляменнiка сэра Гервазы? Ён усё-такi найблiжэйшы кроўны сваяк сэра Гервазы.
      Мiстэр Фобз пацiснуў плячыма.
      - Трэба ўзяць у рахубу i сёе-тое i з гiсторыi роду.
      - Напрыклад?
      Мiстэр Фобз, здавалася, не надта хацеў гаварыць далей.
      Маёр Рыдл сказаў:
      - Прашу вас, не думайце, што мы надта любiм корпацца ў старых скандалах i плётках. Але гэты лiст сэра Гервазы мiстэру Пуаро павiнен быць вытлумачаны.
      - Бясспрэчна, тут няма нiчога скандальнага - чаму сэр Гервазы так ставiўся да свайго пляменнiка, - хутка сказаў мiстэр Фобз. - Проста сэр Гервазы сваё становiшча галавы сям'i заўсёды ўспрымаў вельмi сур'ёзна. У яго былi малодшыя брат i сястра. Брат, Энтанi Шэвенi-Гарэ, забiты на вайне. Сястра, Памела, выйшла замуж, i сэр Гервазы не прыняў яе замужжа. Ён, словам, лiчыў, што яна абавязана была атрымаць яго згоду. I што сям'я капiтана Трэнта недастаткова знакамiтая, каб параднiцца з Шэвенi-Гарэ. Сястру гэта толькi забаўляла. У вынiку, сэр Гервазы нiколi не быў прыхiльны да свайго пляменнiка. Мяркую, гэтая непрыхiльнасць магла паўплываць на яго рашэнне ўдачарыць Рут.
      - Не было нiякiх надзей на тое, што ў яго будуць свае дзецi?
      - Нiякiх. Недзе праз год пасля яго шлюбу нарадзiлася мёртвае дзiця. Дактары сказалi лэдзi Шэвенi-Гарэ, што яна нiколi ўжо не зможа мець дзiцяцi. Прыблiзна праз два гады ён удачарыў Рут.
      Пуаро спытаўся:
      - I хто ж была мадэмуазэль Рут? Што прымусiла iх спынiць свой выбар менавiта на ёй?
      - Яна была, мяркую, дзiця iх далёкага сваяка.
      - Так я i думаў, - сказаў Пуаро. Ён зiрнуў на сцяну, увешаную партрэтамi. - Вiдаць, што яна адной з iмi крывi - i нос, i лiнiя падбародка. Яны паўтараюцца на гэтых партрэтах шмат разоў.
      - Яна атрымала ў спадчыну i характар таксама, - суха сказаў мiстэр Фобз.
      - Натуральна. Як яны ладзiлi з прыёмным бацькам?
      - Так, як гэтага i трэба было чакаць. Памiж iмi часам разгаралiся зацятыя баталii. Але, нягледзячы на сваркi, я ўпэўнены, што ў iх была i глыбiнная гармонiя.
      - Тым не менш, мадэмуазель Рут нямала нервавала яго?
      - Бясконца нервавала. Але магу запэўнiць вас: не настолькi, каб з-за гэтага пакiдаць жыццё.
      - Ну, вядома, - пагадзiўся Пуаро. - Нiхто не выбiвае сабе мазгi праз тое, што ў яго ўпартая дачка!.. Дык мадэмуазель - спадчыннiца! Цi сэр Гервазы нiколi не думаў пра змены ў сваiм завяшчаннi?
      - Кх! - Мiстэр Фобз кашлянуў, каб прыхаваць невялiкую збянтэжанасць. Праўду кажучы, я, прыехаўшы сюды, два днi назад атрымаў iнструкцыi ад сэра Гервазы, калi дакладна - па складаннi новага завяшчання.
      - Што такое?- маёр Рыдл рыўком прысунуў сваё крэсла трохi блiжэй. - Вы не гаварылi нам пра гэта.
      Мiстэр Фобз хутка адказаў:
      - Вы ж пыталiся пра ўмовы завяшчання сэра Гервазы. Я даў вам iнфармацыю, якую вы прасiлi. Новае завяшчанне не было нават як след аформлена, i тым больш не падпiсана.
      - Якiя ж былi яго ўмовы? Яны могуць пралiць святло на душэўны стан сэра Гервазы.
      - У асноўным, яны такiя ж, як i ранейшыя, але мiс Шэвенi-Гарэ магла стаць спадчыннiцай, толькi згадзiўшыся выйсцi замуж за мiстэра Х'юга Трэнта.
      - Ага, - сказаў Пуаро. - Гэта дужа вялiкая рознiца.
      - Я не ўхваляў гэтага пункту, - сказаў мiстэр Фобз. - I лiчыў сябе абавязаным падказаць, што ён мог быць паспяхова аспрэчаны. Суд не падтрымлiвае запiсаў з пэўнымi абавязацельствамi. Аднак сэр Гервазы быў непахiсны.
      - А калi б мiс Шэвенi-Гарэ або, выпадкова, мiстэр Трэнт адмовiлiся выканаць гэтую ўмову?
      - Калi б мiстэр Трэнт не пажадаў ажанiцца з мiс Шэвенi-Гарэ, то грошы перайшлi б да яе без нiякiх умоў. Але калi б ён хацеў, а яна адмовiлася, грошы, наадварот, перайшлi б да яго.
      - Дзiўна, - сказаў маёр Рыдл.
      Пуаро нахiлiўся наперад, злёгку пастукаў юрысту па калене.
      - Але што хаваецца за гэтым? Што было на думцы ў сэра Гервазы, калi ён рабiў гэтую агаворку? Тут абавязкова было нешта пэўнае... Тут абавязкова, я мяркую, меўся на ўвазе нейкi iншы чалавек... чалавек, якога ён не хацеў. Я думаю, мiстэр Фобз, што вы павiнны ведаць, хто такi гэты чалавек?
      - На самай справе, мiстэр Пуаро, у мяне няма нiякiх звестак.
      - Але ў вас магла б з'явiцца здагадка.
      - Я нiколi не раблю здагадак, - сказаў мiстэр Фобз абураным тонам. Зняўшы пенснэ, ён выцер яго шаўковай насоўкай i запытаўся: - Вас цiкавiць што-небудзь яшчэ?
      - Пакуль што не, - адказаў Пуаро. - Нiчога, што датычыць мяне.
      Мiстэр Фобз паглядзеў так, быццам не паверыў у гэтае "нiчога", i скiраваў сваю ўвагу на галоўнага канстэбля.
      - Дзякуй вам, мiстэр Фобз. Думаю, гэта ўсё. Я хацеў бы, калi можна, пагаварыць з мiс Шэвенi-Гарэ.
      - Вядома. Яна, напэўна, наверсе з лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      - О, няхай. Можа, я спачатку пагутару з - як яго завуць? - з Бараўзам i з жанчынай, гiстарыёграфам роду.
      - Яны абое ў бiблiятэцы. Я скажу iм.
      7
      - Не так гэта проста, - сказаў маёр Рыдл, калi юрыст пакiнуў пакой. Выцягванне iнфармацыi з такiх старамодных занудлiвых юрыстаў патрабуе намаганняў. Усё, мне здаецца, звязана з гэтай дзяўчынай.
      - Напэўна, так.
      - А, вось iдзе Бараўз!
      Годфры Бараўз увайшоў з мiлай гатоўнасцю быць карысным. Яго ўсмешка была тактоўна афарбавана смуткам i толькi паказвала трошкi болей, як трэба, зубы. Яна была хутчэй механiчная, чым спантанная.
      - Дык вось, мiстэр Бараўз, мы хочам задаць вам некалькi пытанняў.
      - Вядома, маёр Рыдл. Пытайцеся што хочаце.
      - Добра. Першае i галоўнае, гаворачы проста, без хiтрыкаў: цi ёсць у вас свае ўласныя здагадкi, чаму сэр Гервазы скончыў жыццё самагубствам?
      - Абсалютна нiякiх. Я ажно аслупянеў, пачуўшы пра гэта.
      - Вы чулi стрэл?
      - Не, я ў той час, мусiць, быў у бiблiятэцы, так я разумею. Я спусцiўся досыць рана i пайшоў у бiблiятэку ўзяць патрэбную даведку. Бiблiятэка - гэта якраз з другога ад кабiнета боку дома, таму я не мог нiчога чуць.
      - Цi быў хто-небудзь з вамi ў бiблiятэцы? - спытаўся Пуаро.
      - Нiкога.
      - Цi не ведаеце вы, дзе ў той час былi астатнiя сямейныя?
      - Большасць, мабыць, пераапраналася наверсе.
      - Калi вы прыйшлi ў гасцiную?
      - Якраз перад прыездам мiстэра Пуаро. Тады ўсе былi там - акрамя сэра Гервазы, вядома.
      - Цi не здзiвiла вас тое, што яго не было?
      - Але, здзiвiла, па праўдзе кажучы. Звычайна ён прыходзiў у гасцiную да першага гонгу.
      - Цi не заўважылi вы ў апошнi час якой-небудзь змены ў паводзiнах сэра Гервазы? Цi не быў ён заклапочаны? Цi ўстрывожаны? Мо прыгнечаны?
      Годфры Бараўз задумаўся.
      - Не, не думаю. Трохi - так, заклапочаны, бадай што.
      - А ён не здаваўся ўстурбаваны якой-небудзь пэўнай справай?
      - О, не!
      - Цi не было ў яго якiх клопатаў, звязаных з фiнансамi?
      - Ён трохi непакоiўся за справы адной кампанii, а дакладна - "Сiнтэтык пэраган рабэ компанi".
      - Што ён, уласна кажучы, гаварыў пра гэта?
      Механiчная ўсмешка Годфры Бараўза блiснула зноў, i зноў яна здалася трохi ненатуральнай.
      - Ну што ж... Ён сказаў лiтаральна так: "Стары Бэры альбо дурань, альбо махляр. Мяркую, што дурань. Я павiнен быць тактоўным з iм дзеля Ванды".
      - А чаму ён сказаў: "дзеля Ванды"? - запытаўся Пуаро.
      - Усё ў тым, што палкоўнiк Бэры дужа падабаўся лэдзi Шэвенi-Гарэ, i ён моцна любiў яе. Хадзiў за ёю, як сабака.
      - Сэр Гервазы не быў... раўнiвы хоць трохi?
      - Раўнiвы? - Бараўз вылупiў вочы, а потым засмяяўся. - Сэр Гервазы раўнiвы? Ён не ведаў, што гэта такое. Ды яму нiколi i ў галаву не прыйшло б, каб хто калi мог аддаць перавагу не яму, а другому чалавеку. Разумееце, такога проста не магло быць.
      Пуаро мякка зазначыў:
      - Мне здаецца, вы не вельмi любiлi сэра Гервазы Шэвенi-Гарэ?
      Бараўз пачырванеў.
      - Не, не вельмi. Хаця б таму, што ўсе такiя рэчы даволi смешныя ў наш час.
      - Якiя "ўсе такiя рэчы"? - запытаўся Пуаро.
      - Ну, феадальныя перажыткi, калi хочаце. Гэты культ продкаў i фамiльная фанабэрыя. Сэр Гервазы быў вельмi здольны ў многiх адносiнах чалавек, i ён жыў цiкавым жыццём, але сам быў бы цiкавейшы, калi б разумеў, што ёсць яшчэ нешта апрача яго i яго эгаiзму.
      - А дачка сэра Гервазы была згодна з вамi ў гэтым?
      Бараўз успыхнуў зноў - на гэты раз колер быў цёмна-пурпуровы.
      Ён адказаў:
      - Я думаю, мiс Шэвенi-Гарэ самая сучасная жанчына! Зразумела, я не павiнен дыскутаваць з ёю пра яе бацьку.
      - Але сучасныя людзi якраз дыскутуюць пра сваiх бацькоў колькi хочаце! сказаў Пуаро. - Гэта цалкам у сучасным стылi - крытыкаваць сваiх бацькоў!
      Бараўз пацiснуў плячыма.
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - I больш нiчога не было - нiякiх iншых фiнансавых клопатаў? Сэр Гервазы нiколi не казаў, што яго ашуквалi?
      - Ашуквалi? - вымавiў Бараўз вельмi здзiўлена. - Ды не!
      - А вы самi былi ў добрых адносiнах з iм?
      - Безумоўна. Чаму ж не?
      - Я пытаюся ў вас, мiстэр Бараўз.
      Малады чалавек панурыўся.
      - Мы былi з iм у найлепшых адносiнах.
      - Цi ведалi вы, што сэр Гервазы напiсаў лiст мiстэру Пуаро з просьбай прыехаць сюды?
      - Не.
      - Сэр Гервазы звычайна сам пiсаў свае лiсты?
      - Не, амаль заўсёды ён дыктаваў iх мне.
      - Але ён не зрабiў так гэтым разам.
      - Не.
      - Чаму, як вы думаеце?
      - Не ведаю.
      - Вы не можаце знайсцi нiякай прычыны, чаму гэты лiст яму спатрэбiлася пiсаць самому?
      - Не, не магу.
      - А! - сказаў маёр Рыдл, дадаючы спакойна: - Даволi дзiўна. Калi вы бачылi сэра Гервазы апошнi раз?
      - Якраз перад тым, як пайшоў апрануцца на абед. Я прынёс яму падпiсаць некалькi лiстоў.
      - У якiм стане ён быў тады?
      - У зусiм нармальным. Наогул, я сказаў бы, ён быў як быццам задаволены сабой у сувязi з нечым.
      Пуаро варухнуўся ў сваiм крэсле.
      - А? - сказаў ён. - Дык у вас было такое ўражанне, што ён быў нечым задаволены? I, аднак, неўзабаве страляецца. Дзiўна!
      Годфры Бараўз пацiснуў плячыма.
      - Я толькi перадаю вам свае ўражаннi.
      - Так, так, яны дужа каштоўныя. Апрача ўсяго, вы, мабыць, адзiн з апошнiх людзей, што бачылi сэра Гервазы жывога.
      - Снэл быў апошнi, хто бачыў яго.
      - Бачыў, так, але не размаўляў з iм.
      Бараўз не адказаў.
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - Каторая была гадзiна, як вы пайшлi наверх апрануцца на абед?
      - Прыкладна пяць хвiлiн восьмай.
      - Што рабiў сэр Гервазы?
      - Я пакiнуў яго ў кабiнеце.
      - Цi доўга ён звычайна пераапранаўся?
      - Ён звычайна аддаваў на гэта аж тры чвэрцi гадзiны.
      - Значыцца, калi абед быў у пятнаццаць хвiлiн дзевятай, ён, верагодна, пайшоў бы наверх, самае позняе, а палове восьмай?
      - Вельмi верагодна.
      - Вы самi пайшлi пераапранацца рана?
      - Але, я вырашыў, што пераапрануся i тады пайду ў бiблiятэку i вазьму патрэбныя мне даведкi.
      Пуаро задумлiва кiўнуў. Маёр Рыдл сказаў:
      - Добра. Я думаю, пакуль усё. Вы не запросiце мiс - як яе завуць - да нас?
      Маленькая мiс Лiнгард шмыгнула ў пакой амаль iмгненна. На ёй было некалькi ланцужкоў, яны цiха звiнелi, калi яна сядала i запытальна пераводзiла позiрк з аднаго мужчыны на другога.
      - Усё гэта вельмi... э-э... сумна, мiс Лiнгард, - пачаў маёр Рыдл.
      - Сапраўды, вельмi сумна, - сказала мiс Лiнгард, як ёй i належала сказаць.
      - Вы... калi прыйшлi ў гэты дом?
      - Месяцы два назад. Сэр Гервазы напiсаў свайму сябру ў Музеi - палкоўнiку Фозэрынгею, i палкоўнiк Фозэрынгей парэкамендаваў мяне. Я зрабiла нямала гiстарычных даследаванняў.
      - Сэр Гервазы быў цяжкi для вашай сумеснай работы?
      - О, не. Трэба было, вядома, трохi ўлагоджваць яго. Але ж, я ведаю, гэта заўсёды даводзiцца рабiць з мужчынамi.
      З нялёгкiм пачуццём, што мiс Лiнгард, мабыць, улагоджвае яго ў гэтую хвiлiну, маёр Рыдл гаварыў далей:
      - Вы павiнны былi дапамагаць сэру Гервазы ў рабоце над кнiгай, якую ён пiсаў?
      - Але.
      - Што ў гэта ўваходзiла?
      Нейкi момант мiс Лiнгард выглядала зусiм па-чалавечы. Яе вочы мiргалi, калi яна адказвала:
      - Ну, ведаеце, фактычна - напiсанне кнiгi! Я збiрала iнфармацыю, i рабiла нататкi, i апрацоўвала матэрыял. А потым, пазней, рэдагавала, што напiсаў сам Гервазы.
      - Напэўна, вам давялося праявiць нямала такту, мадэмуазель, - сказаў Пуаро.
      - Такту i цвёрдасцi. Патрэбны i тое, i другое, - адказала мiс Лiнгард.
      - Сэра Гервазы не абурала ваша... э... цвёрдасць?
      - О, зусiм не. Вядома, я пераканала яго, што ён не павiнен звяртаць увагi на дробязi.
      - О, так, я разумею.
      - На самай справе гэта было зусiм проста, - сказала мiс Лiнгард. - Сэрам Гервазы можна было проста кiраваць, толькi належным чынам.
      - А цяпер, мiс Лiнгард, адкажыце мне: цi не ведаеце вы чаго-небудзь, што магло б пралiць святло на гэтую трагедыю?
      Мiс Лiнгард адмоўна пакiвала галавой.
      - Баюся, не. Ведаеце, ён, натуральна, нiколi не раскрываў мне сваю душу. Я, па сутнасцi, яму чужая. Ва ўсякiм разе, я думаю, ён быў занадта ганарысты, каб гаварыць з кiм-небудзь пра сямейныя турботы.
      - Дык вы лiчыце, менавiта сямейныя турботы - прычына яго самагубства?
      Мiс Лiнгард як быццам трохi здзiвiлася.
      - Ну, вядома ж! Хiба ёсць якая iншая?
      - Вы ўпэўнены, што былi сямейныя справы, якiя турбавалi яго?
      - Я ведаю, што ў яго былi цяжкiя душэўныя пакуты.
      - Як, вы ведаеце гэта?
      - Ну так, вядома.
      - Скажыце мне, мадэмуазель, цi гаварыў ён з вамi па сутнасцi справы?
      - Невыразна.
      - Што ён казаў?
      - Дайце падумаць. Я заўважыла, што ён як быццам не чуе, што я кажу...
      - Адну хвiлiнку. Пардон. Калi гэта было?
      - Сёння папаўднi. Мы звычайна працавалi з трох да пяцi.
      - Прашу вас, гаварыце.
      - Як я сказала, сэру Гервазы, здавалася, было цяжка засяродзiцца сапраўды, ён так i сказаў, дадаўшы, што некалькi важных спраў не даюць яму спакою. I ён сказаў... Дайце падумаць... Нешта накшталт (вядома, я не ўпэўнена ў дакладнасцi слоў): "Гэта жахлiва, мiс Лiнгард, калi на сям'ю, адну з самых гордых на зямлi, "падае грэх".
      - I што вы сказалi на гэта?
      - О, толькi нешта суцяшальнае. Мне здаецца, я сказала, што кожнае пакаленне мае i сваiх слабых сыноў - што гэта частка расплаты за велiч - але што iх памылкi рэдка памятаюцца наступнымi пакаленнямi.
      - I гэта дало жаданы эфект, на якi вы спадзявалiся?
      - Больш-менш. Мы вярнулiся да сэра Роджэра Шэвенi-Гарэ. Я знайшла вельмi цiкавае ўпамiнанне пра яго ў тагачасным манускрыпце. Але сэр Гервазы зноў стаў няўважлiвы. Урэшце ён сказаў, што сёння больш не будзе працаваць. I яшчэ - што ў яго быў шок.
      - Шок?
      - Менавiта гэта ён сказаў. Вядома, я не стала задаваць нiякiх пытанняў. Проста сказала: "Мне сумна чуць гэта, сэр Гервазы". I потым ён папрасiў мяне перадаць Снэлу, што прыедзе мiстэр Пуаро i каб той перанёс абед на восем пятнаццаць, i паслаў машыну на вакзал, цягнiк - у сем пятнаццаць.
      - Цi заўсёды ён даваў вам такiя даручэннi?
      - Ды не... Увогуле, гэта была справа мiстэра Бараўза. Я нiчым не займалася, апрача чыста лiтаратурнай работы. Я не была сакратаркай нi ў якiм сэнсе слова.
      Пуаро запытаўся:
      - Як вы лiчыце, у сэра Гервазы былi пэўныя падставы прасiць у вас гэтай паслугi замест таго, каб даручыць усё мiстэру Бараўзу?
      Мiс Лiнгард задумалася.
      - Так, маглi быць... Я не думала пра гэта тады. Я думала, так яму проста зручней. А цяпер прыгадваю, што, сапраўды, ён папрасiў мяне не гаварыць нiкому, што прыязджае мiстэр Пуаро. Гэта павiнна быць сюрпрызам, сказаў ён.
      - Ага! Ён так i сказаў? Вельмi дзiўна, вельмi цiкава. I цi гаварылi вы каму-небудзь?
      - Вядома, не, мiстэр Пуаро. Я сказала Снэлу пра абед i каб шафёр сустрэў госця, якi прыедзе цягнiком у сем пятнаццаць.
      - Цi гаварыў сэр Гервазы што-небудзь яшчэ, што магло мець адносiны да справы?
      Мiс Лiнгард задумалася.
      - Не... Я не думаю... Ён быў надта напружаны... Добра памятаю, якраз, калi я пакiдала пакой, ён прамовiў: "Нiчога добрага, што ён зараз прыязджае. Занадта позна".
      - I вы не маеце нiякай здагадкi, што ён меў на ўвазе?
      - Н-не...
      Цьмянае падазрэнне ўзнiкла ў Пуаро ад той нерашучасцi, з якой яна вымавiла простае "не". Ён, нахмурыўшыся, паўтарыў:
      - "Занадта позна"... Гэта ён сказаў, гэта? "Занадта позна".
      Маёр Рыдл спытаўся:
      - Вы не можаце нам дапамагчы, мiс Лiнгард, высветлiць сутнасць справы, якая так засмучала сэра Гервазы?
      Мiс Лiнгард павольна сказала:
      - У мяне ёсць падазрэнне, што гэта нейкiм чынам звязана з Х'юга Трэнтам.
      - З Х'юга Трэнтам? Чаму вы так думаеце?
      - Ну, нiчога пэўнага не было, але ўчора папаўднi мы якраз закранулi сэра Х'юга дэ Шэвенi, якi, баюся, паказаў сябе не з лепшага боку ў вайне Пунсовай i Белай ружы, i сэр Гервазы сказаў: "I трэба ж было маёй сястры выбраць iмя Х'юга свайму сыну! Яно заўсёды было няўдалым iмем у нашай сям'i. Яна магла б ведаць, што з нiводнага Х'юга не будзе толку".
      - Тое, што вы нам кажаце, наводзiць на роздум, - сказаў Пуаро. - Але, гэта падказвае мне новую думку.
      - Сэр Гервазы не сказаў нiчога больш пэўнага? - спытаўся маёр Рыдл.
      Мiс Лiнгард пакруцiла галавой.
      - Не, i, вядома, спецыяльна мне ён не казаў нiчога. Сэр Гервазы, па сутнасцi, размаўляў сам з сабою. Ён, па сутнасцi, не гаварыў са мною.
      - Абсалютна так, - сказаў Пуаро. - Мадэмуазель, вы, чужы чалавек, былi тут два месяцы. Было б, я думаю, вельмi карысна, калi б вы шчыра падзялiлiся з намi сваiмi ўражаннямi пра сям'ю i пра ўсiх тутэйшых.
      Мiс Лiнгард зняла сваё пенснэ i задумлiва замiргала.
      - Ведаеце, напачатку, калi папраўдзе, я думала, што трапiла ў вар'яцкi дом! Лэдзi Шэвенi-Гарэ, якая ўвесь час бачыць рэчы, якiх тут няма, i сэр Гервазы, якi паводзiць сябе, як... як кароль, i нешта вытварае з сябе самым экстравагантным чынам, - так, сапраўды, я i падумала, што яны самыя дзiўныя людзi, якiя мне калi-небудзь сустракалiся. Безумоўна, мiс Шэвенi-Гарэ абсалютна нармальная. А неўзабаве я пераканалася, што лэдзi Шэвенi-Гарэ ў сапраўднасцi вельмi добрая, зычлiвая жанчына. Нiхто не быў дабрэйшы i зычлiвейшы да мяне, чым яна. Сэр Гервазы - так, я сапраўды гэтак думаю, ён быў вар'ят. Яго эгаманiя - здаецца, так гэта называецца - з кожным днём усё больш абвастралася.
      - А як астатнiя?
      - Мне здаецца, мiстэру Бараўзу ў гэты час было нялёгка з сэрам Гервазы. Мяркую, ён быў рады, што наша работа над кнiгай трохi вызвалiла яго. Палкоўнiк Бэры быў заўсёды прыемны. Ён вельмi шанаваў лэдзi Шэвенi-Гарэ i выдатна спраўляўся з сэрам Гервазы. Мiстэр Трэнт, мiстэр Фобз i мiс Кардвэл толькi некалькi дзён тут, таму, зразумела, я мала што ведаю пра iх.
      - Дзякуй вам, мадэмуазель. А што наконт капiтана Лэйка, агента?
      - О, ён вельмi сiмпатычны. Усе любiлi яго.
      - I сэр Гервазы?
      - О, так. Я чула, як ён казаў, што Лэйк - найлепшы агент з усiх, якiя ў яго былi. Зразумела, у капiтана Лэйка таксама былi свае цяжкасцi з сэрам Гервазы, але наогул ён спраўляўся з усiм даволi добра. Гэта было нялёгка.
      Пуаро задумлiва сказаў:
      - Нешта... нешта яi хацеў запытацца ў вас... адну дэталь... Што ж гэта такое?
      Мiс Лiнгард з цярплiвым выразам на твары павярнулася да яго.
      Пуаро раздражнёна пакруцiў галавой.
      - Ша! Яно круцiцца ў мяне ў галаве.
      Маёр Рыдл пачакаў хвiлiну-другую, потым, убачыўшы, што Пуаро па-ранейшаму заклапочана хмурыцца, зноў павёў допыт.
      - Калi апошнi раз вы бачылi сэра Гервазы?
      - Калi мы пiлi гарбату, у гэтым пакоi.
      - Якi быў яго стан тады? Нармальны?
      - Нармальны, як i заўсёды.
      - Цi адчувалася якое-небудзь напружанне сярод блiзкiх i гасцей?
      - Не, я думаю, кожны адчуваў сябе зусiм звыкла.
      - Куды пайшоў сэр Гервазы пасля гарбаты?
      - Ён, як заўсёды, узяў з сабой у кабiнет мiстэра Бараўза.
      - I гэта апошнi раз, калi вы яго бачылi?
      - Але. Я пайшла ў маленькi пакой, дзе працую, i друкавала раздзел кнiгi са сваiх нататак, якiя ўзгаднiла з сэрам Гервазы, да сямi вечара, а тады паднялася наверх адпачыць i апрануцца на абед.
      - Вы сапраўды чулi стрэл, як я разумею?
      - Так, я была ў гэтым пакоi. Пачуўшы нешта падобнае на стрэл, я выйшла ў залу. Мiстэр Трэнт быў там, i мiс Кардвэл. Мiстэр Трэнт запытаўся ў Снэла, цi ёсць шампанскае на абед, i нават пажартаваў. Нам i ў галаву не прыйшло, што гэта нешта сур'ёзнае. Мы засталiся ўпэўненыя, што гэта была зваротная ўспышка аўтамабiля.
      Пуаро запытаўся:
      - Вы чулi, як мiстэр Трэнт сказаў: "Забойствы бываюць заўсёды"?
      - Я ўпэўнена, ён сказаў штосьцi накшталт гэтага - жартам, вядома.
      - Што было потым?
      - Мы ўсе ўвайшлi сюды.
      - Вы можаце ўспомнiць, у якiм парадку ўсе прыйшлi на абед?
      - Мiс Шэвенi-Гарэ была першая, мне здаецца, а тады мiстэр Фобз. Потым палкоўнiк Бэры з лэдзi Шэвенi-Гарэ, мiстэр Бараўз адразу ж за iмi. Я думаю, такi быў парадак, але не зусiм упэўнена, бо яны ўсе зайшлi амаль разам.
      - Iх сабраў першы гонг?
      - Але. Кожны заўсёды спяшаўся, калi чуўся гэты гонг. Сэру Гервазы пунктуальнасць увечары была страшэнна важная.
      - Калi ён сам звычайна сыходзiў?
      - Ён амаль заўсёды ўжо быў у пакоi, калi гучаў першы гонг.
      - Вас здзiвiла, што яго на гэты раз не было ўнiзе?
      - Надта.
      - Ага, так! - усклiкнуў Пуаро.
      Калi другiя двое запытальна паглядзелi на яго, ён сказаў:
      - Я ўспомнiў, пра што хацеў спытацца. Сёння ўвечары, мадэмуазель, калi мы ўсе iшлi ў кабiнет, пачуўшы ад Снэла, што ён замкнуты, вы нагнулiся i нешта паднялi.
      - Я падняла? - Мiс Лiнгард, здавалася, вельмi здзiвiлася. - Але, якраз, калi мы паварочвалi ў калiдор, якi вядзе да кабiнета. Нешта маленькае i блiскучае.
      - Вось дык дзiва - я не памятаю. Пачакайце - ага, успомнiла. Проста я не падумала. Хвiлiнку - гэта павiнна быць тут.
      Адкрыўшы сваю чорную атласную сумачку, яна высыпала ўсё, што ў ёй было, на стол.
      Пуаро i маёр Рыдл з цiкавасцю агледзелi рэчы. На стале ляжалi дзве насоўкi, пудранiца, малы звязак ключоў, футарал на акуляры i яшчэ адна рэч, якую прагна схапiў Пуаро.
      - Божа мой, куля! - сказаў маёр Рыдл.
      Рэч, якая па форме сапраўды нагадвала кулю, на самай справе была маленькiм алоўкам.
      - Вось гэта я падняла, - сказала мiс Лiнгард. - Я зусiм забылася.
      - Вы ведаеце, чый ён, мiс Лiнгард?
      - О, так - палкоўнiка Бэры. Ён загадаў зрабiць гэты аловак з кулi, якая трапiла - цi, правiльней, не трапiла, калi вы разумееце, што я маю на ўвазе на паўднёваафрыканскай вайне*.
      * Маецца на ўвазе ангельска-бурская вайна 1899-1902 гг.
      - Калi апошнi раз гэты аловак быў у яго?
      - А, ён быў у яго сёння папаўднi, калi яны гулялi ў брыдж, бо я заўважыла, ён iм запiсваў лiк, як я прыйшла пiць гарбату.
      - Хто гуляў у брыдж?
      - Палкоўнiк Бэры, лэдзi Шэвенi-Гарэ, мiстэр Трэнт i мiс Кардвэл.
      - Я думаю, - мякка сказаў Пуаро, - няхай ён пабудзе ў нас, мы самi вернем яго палкоўнiку.
      - О, калi ласка. Я такая забыўлiвая i магла б забыцца зрабiць гэта.
      - Цi не маглi б вы, мадэмуазель, запрасiць сюды палкоўнiка Бэры?
      - Добра. Я зараз жа пайду i знайду яго. - Яна хуценька выйшла. Пуаро ўстаў i пачаў бязмэтна хадзiць па кабiнеце.
      - Мы пачынаем, - сказаў ён, - рэканструяваць гэты поўдзень. Цiкава вось што. А палове трэцяй сэр Гервазы займаецца рахункамi з капiтанам Лэйкам. Ён трохi заклапочаны. А трэцяй ён абмяркоўвае кнiгу, якую пiша з мiс Лiнгард. Ён у страшэнна цяжкiм душэўным стане. Мiс Лiнгард звязвае гэты цяжкi душэўны стан з Х'югам Трэнтам на падставе выпадковай рэплiкi. На вячэрняй гарбаце яго паводзiны нармальныя. Пасля гарбаты, кажа Годфры Бараўз, ён быў у добрым настроi ад чагосьцi. У пяць хвiлiн восьмай ён iдзе наверх, заходзiць у свой кабiнет, крэмзае "даруйце" на кавалачку паперы i страляецца!
      Рыдл павольна сказаў:
      - Я разумею, што вы маеце на ўвазе. Тут няма паслядоўнасцi.
      - Дзiўныя змены настрою ў сэра Гервазы Шэвенi-Гарэ! Ён заклапочаны - ён моцна засмучаны - ён у звычайным стане - ён у гуморы! Нешта вельмi дзiўнае! I яшчэ, гэтая фраза: "Занадта позна". Што я прыязджаю сюды занадта позна. Так, гэта праўда. Я прыехаў сюды занадта позна - каб убачыць яго жывога.
      - Разумею. I вы лiчыце?..
      - Я нiколi ўжо не даведаюся, чаму сэр Гервазы пасылаў па мяне! Гэта бясспрэчна!
      Пуаро ўсё хадзiў па кабiнеце. Ён паправiў адну-другую рэч на камiннай палiцы, агледзеў картачны столiк каля сцяны, адчынiў у iм шуфляду i дастаў маркёры для брыджа. Потым падышоў да пiсьмовага стала i ўважлiва зазiрнуў у кошык для паперы. Там не было нiчога, апрача папяровага мяшэчка. Пуаро дастаў яго, панюхаў, прамармытаў: "Апельсiны" i, разгладжваючы мяшэчак, прачытаў на iм: "Карпентэр i сыны, гандаль садавiнай, Гэмбара Святой Марыi". Ён якраз акуратна складваў мяшэчак, ражок да ражка, калi ў пакой зайшоў палкоўнiк Бэры.
      8
      Палкоўнiк плюхнуўся на крэсла, пакруцiў галавой, уздыхнуў i сказаў:
      - Як гэта жахлiва, Рыдл! I якая цудоўная, цудоўная лэдзi Шэвенi-Гарэ. Вялiкая жанчына! Колькi ў яе мужнасцi!
      Мяккiм крокам вяртаючыся да свайго стула, Пуаро сказаў:
      - Вы, пэўна, ведаеце яе даўно?
      - Так, я быў яшчэ на яе першым балi. Памятаю, у валасах - бутоны руж. I белая, лёгкая, як паветра, сукенка... Цi ж хто-небудзь мог дакрануцца да яе!
      Голас яго быў поўны захаплення. Пуаро падаў яму аловак.
      - Гэта ваш, я думаю?
      - А? Што? О, дзякую, ён быў у мяне сёння папаўднi, калi мы гулялi ў брыдж. Незвычайна, ведаеце, сотня пiкавых анёраў* тройчы запар. Такога не было нiколi раней.
      * Картачны тэрмiн.
      - Вы гулялi ў брыдж перад вячэрнiм чаем, як я разумею? - сказаў Пуаро. Якi настрой быў у сэра Гервазы, калi ён прыйшоў пiць гарбату?
      - Звычайны, зусiм звычайны. Мне ў галаву не магло прыйсцi, што ён наважваўся пакончыць з сабой. Магчыма, ён быў трохi больш узбуджаны, чым заўсёды, зараз я гэта прыгадваю. Пачынаю так думаць.
      - Калi вы бачылi яго апошнi раз?
      - Вось тады! На вячэрняй гарбаце. Больш я ўжо не бачыў, небараку, жывога.
      - Вы наогул не заходзiлi ў кабiнет пасля гарбаты?
      - Не, больш я не бачыў яго.
      - Калi вы спусцiлiся вячэраць?
      - Пасля першага гонгу.
      - Вы i лэдзi Шэвенi-Гарэ сышлi разам?
      - Не, мы - э-э - сустрэлiся ў зале. Я думаю, яна была ў сталовай, даглядала кветкi, цi што.
      Маёр Рыдл сказаў:
      - Спадзяюся, вы не будзеце пярэчыць, палкоўнiк Бэры, калi я задам вам, можна сказаць, прыватнае пытанне. Цi былi якiя спрэчкi памiж вамi i сэрам Гервазы наконт "Сiнтэтык пэраган рабэ компанi"?
      Твар палкоўнiка Бэры раптам стаў пурпуровы. Ён пачаў гаварыць трохi блытана.
      - Зусiм не. Зусiм не. Стары Гервазы быў неразважны чалавек. Вы павiнны памятаць гэта. Ён заўсёды чакаў, што з усяго, да чаго ён нi дакранецца, пацякуць малочныя рэкi! Здавалася, ён не разумеў, што ўвесь свет ахоплены крызiсам. I што крызiс, безумоўна, уплывае на капiтал.
      - Дык памiж вамi ўсё-такi былi нейкiя спрэчкi?
      - Нiякiх спрэчак. Проста д'ябальская неразважнасць Гервазы.
      - Ён вiнавацiў вас за панесеныя страты?
      - Гервазы не быў нармальны! Ванда ведала гэта. Але яна заўсёды ўмела кiраваць iм. Я ахвотна перадаваў усё ў яе рукi.
      Пуаро кашлянуў, i маёр Рыдл, зiрнуўшы на яго, перамянiў тэму.
      - Я ведаю, што вы вельмi даўнi сябар сям'i, палкоўнiк Бэры. Цi вядома вам што-небудзь аб тым, як сэр Гервазы падзялiў спадчыну?
      - Ну, думаю, большая частка пяройдзе да Рут. Гэта я зразумеў з яго выпадковых слоў.
      - Вы не лiчыце, што гэта было вельмi несправядлiва ў адносiнах да Х'юга Трэнта?
      - Гервазы не любiў Х'юга. Цярпець яго не мог.
      - Але ж у яго было моцна развiта пачуццё сям'i. Мiс Шэвенi-Гарэ, урэшце, толькi прыёмная дачка.
      Палкоўнiк Бэры вагаўся, але потым, трохi пахмыкаўшы i памыкаўшы, сказаў:
      - Паслухайце, я думаю лепей сказаць вам. Строга канфiдэнцыяльна, i ўсё такое.
      - Безумоўна, безумоўна.
      - Рут незаконная, але яна Шэвенi-Гарэ. Дачка брата Гервазы, Энтанi, якi загiнуў на вайне. Здаецца, у яго быў раман з машынiсткай. Калi ён загiнуў, дзяўчына напiсала Вандзе. Ванда паехала да яе - дзяўчына чакала дзiця. Ванда з Гервазы ўсё абгаварылi; ёй якраз сказалi, што сама яна нiколi не будзе мець дзяцей. I яны ўзялi дзяўчынку, калi яна нарадзiлася, i ўдачарылi яе па закону. Мацi адмовiлася ад усякiх правоў на яе. Яны выхавалi Рут, як сваю дачку, i фактычна яна i ёсць iх дачка, i варта толькi паглядзець на яе, каб зразумець, што яна сапраўды Шэвенi-Гарэ!
      - Ага! - сказаў Пуаро. - Вось яно што. Гэта робiць стаўленне да яе сэра Гервазы намнога больш зразумелым. Але калi ён не любiў мiстэра Х'юга Трэнта, то чаму ён так хацеў ажанiць яго з мадэмуазель Рут?
      - Каб упарадкаваць пазiцыю сям'i. З яго пункту гледжання, гэта быў самы адпаведны шлюб.
      - Хоць ён i не любiў маладога чалавека цi не давяраў яму?
      Палкоўнiк Бэры фыркнуў.
      - Вы не разумееце старога Гервазы. Ён не ўмеў глядзець на людзей як на людзей. Ён наладжваў шлюбы, быццам пары былi каралеўскага роду! Ён лiчыў за належнае, што Рут i Х'юга пажэняцца, што Х'юга возьме iмя Шэвенi-Гарэ. А што Х'юга i Рут думалi самi, не мела значэння.
      - А цi мадэмуазель Рут згаджалася прыняць гэтыя ўмовы?
      Палкоўнiк Бэры хiхiкнуў.
      - Яна! Яна як фурыя!
      - Цi ведалi вы, што незадоўга да сваёй смерцi сэр Гервазы складаў новае завяшчанне, паводле якога мiс Шэвенi-Гарэ стала б яго спадчыннiцай толькi пры ўмове, што яна выйдзе за мiстэра Трэнта?
      Палкоўнiк Бэры свiснуў.
      - Дык яго сапраўды напалохаў яе раман з Бараўзам...
      Вымавiўшы гэта, ён прыкусiў язык, але было позна. Пуаро ўхапiўся за гэтае прызнанне.
      - Памiж мадэмуазель Рут i маладым месье Бараўзам нешта было?
      - Напэўна, нiчога, зусiм нiчога.
      Маёр Рыдл кашлянуў.
      - Я лiчу, палкоўнiк Бэры, што вы павiнны сказаць нам усё, што ведаеце. Гэта магло мець прамыя адносiны да стану сэра Гервазы.
      - Думаю, што магло, - сказаў палкоўнiк Бэры, вагаючыся. - Так, усё ў тым, што малады Бараўз нябрыдкi хлопец, - прынамсi, жанчыны, здаецца, думаюць так. Менавiта ў апошнi час здавалася, што яго з Рут вадой не разлiць, i Гервазы гэта не падабалася - зусiм не падабалася! Ён не хацеў звальняць Бараўза, баючыся прыспешыць ход падзей. Ведаў, якая яна, Рут. Ёю не пакамандуеш. Таму, мяркую, ён i ўхапiўся за гэты план. Рут - не такая дзяўчына, што ахвяруе ўсiм дзеля кахання. Яна любiць раскошнае жыццё i грошы.
      - Цi прыхiльна вы самi ставiцеся да мiстэра Бараўза?
      Палкоўнiк выказаў думку, што Годфры Бараўз трошкi хамаваты, гэтая заява канчаткова збянтэжыла Пуаро, а маёра Рыдла прымусiла ўсмiхнуцца ў вусы.
      Было яшчэ некалькi пытанняў i адказаў, а тады палкоўнiк Бэры пайшоў.
      Рыдл зiрнуў на Пуаро, якi сядзеў, паглыблены ў думкi.
      - Якую выснову робiце вы з усяго гэтага, мiстэр Пуаро?
      Маленькi чалавек узняў рукi.
      - Здаецца, я ўяўляю, як усё было. Гэта абдуманы план.
      - Гм, складана, - сказаў Рыдл.
      - Вядома, складана. Але адна выпадковая фраза здаецца мне ўсё больш i больш iстотнай.
      - Што такое?
      - Тыя забаўныя словы, якiя сказаў Х'юга Трэнт: "Забойствы бываюць заўсёды..."
      Рыдл рэзка сказаў:
      - Бачу, вы ўвесь час хiлiце ў гэты бок.
      - А вы не згодны, дружа мой, што чым больш мы даведваемся, тым менш i менш знаходзiм матываў для самагубства? А для забойства збiраецца цэлая калекцыя матываў!
      - I ўсё ж не забывайце фактаў - дзверы замкнутыя, ключ у кiшэнi нябожчыка. О, я ведаю, ёсць адпаведныя спосабы i сродкi. Сагнутыя шпiлькi, вяроўкi - усе вiды прыстасаванняў. Увогуле, такое магчыма... Але цi было яно на самай справе? Вось у чым я моцна сумняваюся.
      - Ва ўсялякiм разе, давайце спачатку разгледзiм сiтуацыю так, што гэта было забойства, а не самагубства.
      - О, калi ласка. Раз вы на сцэне, дык, напэўна, будзе забойства!
      Пуаро спачатку ўсмiхнуўся, а пасля сказаў:
      - Што ж, давайце разгледзiм выпадак як забойства. Чуваць стрэл; чатыры чалавекi ў зале: мiс Лiнгард, Х'юга Трэнт, мiс Кардвэл i Снэл. Дзе ўсе астатнiя?
      Бараўз быў у бiблiятэцы, па яго словах. Нiхто не праверыць гэтую заяву. Iншыя былi, мабыць, у сваiх пакоях, але хто ведае, цi сапраўды былi яны там? Кожны нiбыта спускаецца ўнiз паасобку. Нават лэдзi Шэвенi-Гарэ i Бэры сустрэлiся толькi ў зале. Лэдзi Шэвенi-Гарэ прыйшла са сталовай. Адкуль прыйшоў Бэры? Хiба не можа быць, што прыйшоў не зверху, а з кабiнета? Вось i гэты аловак...
      Але, аловак - гэта цiкава. Бэры не праявiў нiякiх эмоцый, калi я дастаў яго, але так магло быць таму, што ён не ведаў, дзе я знайшоў аловак, i яму было невядома, што ён згубiў яго. Давайце паглядзiм, хто яшчэ гуляў у брыдж, калi аловак быў ва ўжытку? Х'юга Трэнт i мiс Кардвэл. Яны выпадаюць. У мiс Лiнгард i дварэцкага жалезнае алiбi. Чацвёртая была лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      - Вы не можаце ўсур'ёз падазраваць яе.
      - Чаму не, мой дружа? Паверце, што датычыць мяне - я магу падазраваць кожнага! Дапусцiм, што, нягледзячы на яе вiдавочную адданасць мужу, яна шчыра кахае адданага ёй Бэры?
      - Гм, - сказаў Рыдл. - Нейкiм чынам у iх было нешта накшталт menege a trois* - на працягу многiх гадоў.
      * Сям'я з трох (фр.).
      - I яшчэ канфлiкт праз гэтую кампанiю памiж сэрам Гервазы i палкоўнiкам Бэры.
      - Праўда тое, што сэр Гервазы мог намервацца перайсцi да рашучых i небяспечных дзеянняў. Мы ж не ведаем акалiчнасцей. Гэта магло з'явiцца прычынай вашага выклiку сюды. Скажам, сэр Гервазы падазрае, што Бэры наўмысна абiрае яго, але ён не хоча агалоскi, баючыся, што можа быць замешана i яго жонка. Так магчыма. Гэта дае абаiм рэальны матыў. I сапраўды трохi дзiўна, што лэдзi Шэвенi-Гарэ ўспрыняла смерць мужа так спакойна. А гэтыя духi могуць быць гульнёй!
      - Потым, ёсць яшчэ адна складанасць, - сказаў Пуаро. - Мiс Шэвенi-Гарэ i Бараўз. Яны зацiкаўлены, каб сэр Гервазы не падпiсаў новага завяшчання. Калi гэта так, яна атрымлiвае ўсё пры ўмове, што яе муж бярэ прозвiшча сям'i...
      - Так, i расказ Бараўза пра настрой сэра Гервазы ў гэты вечар трохi насцярожвае. У гуморы, нечым задаволены! Гэта не адпавядае нiчыiм словам.
      - А яшчэ тут ёсць мiстэр Фобз. Надзвычай карэктны, надзвычай строгi, за iм - старая i агульнапрызнаная фiрма. Але юрысты, нават самыя рэспектабельныя, вядомыя тым, што яны прысвойваюць грошы свайго клiента, калi ў самiх нявыкрутка.
      - Я думаю, вы робiцеся трохi меладраматычным, Пуаро.
      - Вы лiчыце, што мае iдэi занадта падобныя на кiно? Але часта жыццё маё, Рыдл, надзiва падобнае на кiно.
      - У Вестшыры пакуль што не было такога, - сказаў галоўны канстэбль. Лепей мы скончым нашы размовы з астатнiмi, як вы думаеце? Позна ўжо. Мы не бачылi яшчэ Рут Шэвенi-Гарэ, а яна, напэўна, самая важная з усiх.
      - Добра. Але ёсць яшчэ мiс Кардвэл. Можа, нам сустрэцца спачатку з ёю, бо гэта не зойме многа часу, а з мiс Шэвенi-Гарэ пагутарым напаследак.
      - Слушная прапанова.
      9
      У той вечар Пуаро толькi зiрнуў на Сьюзен Кардвэл. Цяпер ён пiльней прыгледзеўся да яе. Разумны твар, падумаў ён, нельга сказаць, што прыгожы ў поўным сэнсе слова, але надзелены прывабнасцю, якой проста мiлавiдная дзяўчына магла б пазайздросцiць. Валасы пышныя, твар з густам дагледжаны. Назiральныя вочы.
      Пасля некалькiх папярэднiх пытанняў маёр Рыдл сказаў:
      - Я не ў курсе, як блiзка вы знаёмыя з гэтай сям'ёй, мiс Кардвэл?
      - Я iх зусiм не ведаю. Х'юга зрабiў так, каб мяне сюды запрасiлi.
      - Дык вы сябруеце з Х'юга Трэнтам?
      - Такi мой статус у гэтым доме: сяброўка Х'юга Трэнта. - Сьюзен Кардвэл усмiхалася, працяжна вымаўляючы словы.
      - Вы даўно знаёмы з iм?
      - О, не, усяго нейкi месяц. - Яна зрабiла паўзу, а потым дадала: - Я тут у якасцi нявесты.
      - I ён прывёз вас пазнаёмiць са сваiмi?
      - О, божа, зусiм не так! Мы трымалi гэта ў глыбокай тайне. Я проста прыехала на разведку. Х'юга казаў мне, што iх сям'я - як вар'яцкi дом. Я вырашыла: прыеду сама i пагляджу. Небарака Х'юга - мiлы пястун, але ў яго не варыць як след галава. Становiшча, ведаеце, было досыць крытычнае. Нi ў Х'юга, нi ў мяне - нiякiх грошай, а сэр Гервазы, галоўная надзея Х'юга, гарэў жаданнем ажанiць свайго пляменнiка з Рут. Х'юга, ведаеце, трохi слабавольны. Ён мог згадзiцца на гэты шлюб, разлiчваючы развесцiся потым.
      - Такая iдэя не вабiць вас, мадэмуазель? - мякка запытаўся Пуаро.
      - Абсалютна. Рут магла б атрымаць усе i адмовiць яму ў разводзе цi яшчэ што. Я цвёрда рашыла: не зраблю i кроку ў Найтбрыдж Святога Поля, пакуль не змагу з'явiцца сюды, дрыжучы, з ахапкам лiлеяў у руках.
      - Дык, значыць, вы прыехалi вывучыць сiтуацыю?
      - Але.
      - Еh biеn! - сказаў Пуаро.
      - Вядома, Х'юга меў рацыю! Усе ў гэтай сям'i ненармальныя! За выключэннем Рут, тая, як быццам, нармальная. Яна залучыла сабе прыяцеля i ставiлася да iдэi шлюбу не з большым энтузiязмам, чым я.
      - Вы маеце на ўвазе мiстэра Бараўза?
      - Бараўза? Ды не! Рут не закахалася б у такога няшчырага чалавека.
      - Дык хто ж быў прадметам яе захаплення?
      Сьюзен Кардвэл памаўчала, працягнула руку па цыгарэту, запалiла i адказала:
      - Лепей вы пацiкаўцеся пра тое ў яе. Урэшце, што мне да таго.
      Маёр Рыдл запытаўся:
      - Калi апошнi раз вы бачылi сэра Гервазы?
      - Надвячоркам, калi была гарбата.
      - Вы не заўважылi чаго-небудзь нязвыклага ў яго паводзiнах?
      Дзяўчына пацiснула плячыма.
      - Ён быў як заўсёды.
      - Што вы рабiлi пасля гарбаты?
      - Гуляла ў бiльярд з Х'юга.
      - Больш вы не бачылi сэра Гервазы?
      - Не.
      - А як вы ўспрынялi стрэл?
      - З гэтым было трохi дзiўна. Разумееце, мне здалося, што быў першы гонг, таму я хуценька пераапранулася, выскачыла з пакоя, пачула, як я падумала, другi гонг i кiнулася ўнiз па лесвiцы. У першы вечар я спазнiлася на адну хвiлiну на абед, i Х'юга сказаў мне, што гэта амаль перакрэслiла нашы надзеi на Старога. Вось я i пабегла ўнiз. Х'юга быў якраз перада мною, i тады пачуўся нейкi дзiўны трэск, i Х'юга сказаў: гэта корак ад шампанскага; але Снэл запярэчыў; дарэчы, i я не думала, што той гук даляцеў са сталовай. Мiс Лiнгард лiчыла, што ён пачуўся зверху, але ўрэшце мы сышлiся на зваротнай успышцы аўтамабiля, гурмой рушылi ў гасцiную i забылiся пра гэта.
      - Вам нiколi не прыходзiла, хоць на момант, думка, што сэр Гервазы мог застрэлiцца? - запытаўся Пуаро.
      - Ну, як такое магло прыйсцi мне ў галаву? Стары, здавалася, цешыўся жыццём i сабою. Я не магла i падумаць, што ён зробiць такое. I не магу здагадацца, чаму ён гэта зрабiў. Вiдаць, толькi таму, што быў ненармальны.
      - Нешчаслiвая падзея.
      - Вельмi, для Х'юга i мяне. Ён, як быццам, нiчога не пакiнуў Х'юга, цi амаль нiчога.
      - Хто вам сказаў гэта?
      - Х'юга выпытаў у старога Фобза.
      - Ну што ж, мiс Кардвэл... - Маёр Рыдл хвiлiнку падумаў. - Вiдаць, гэта ўсё. Як вы лiчыце, мiс Шэвенi-Гарэ адчувае сябе дастаткова добра, каб прыйсцi i пагаварыць з намi?
      - О, я думаю, яна зможа прыйсцi. Я скажу ёй.
      Пуаро ўмяшаўся:
      - Адну хвiлiнку, мадэмуазель. Цi бачылi вы гэта раней?
      Ён працягнуў аловак, падобны на кулю.
      - Ага, бачыла, калi мы гулялi ў брыдж сёння пасля поўдня. Гэта старога палкоўнiка Бэры, я думаю.
      - Ён забраў яго пасля робера?
      - Чаго не ведаю, таго не ведаю.
      - Дзякую, мадэмуазель. Гэта ўсё.
      - Добра, я скажу Рут.
      Рут Шэвенi-Гарэ ўвайшла ў пакой, як каралева. Твар яе быў свежы, галава высока ўзнята. Але вочы, як i вочы Сьюзен Кардвэл, пазiралi ўважлiва. На ёй была тая ж сукенка бледна-абрыкосавага колеру, што i тады, калi Пуаро прыехаў. Сукенку аздабляла прышпiленая да пляча ружа густога колеру самон*. Гадзiну назад яна была свежая i яркая, а цяпер прывяла.
      * Аранжава-ружовы колер.
      - Дык што?.. - абазвалася Рут.
      - Мне вельмi няёмка турбаваць вас, - пачаў маёр Рыдл.
      Яна перабiла яго:
      - Вядома, вы павiнны патурбаваць мяне. Вы павiнны патурбаваць кожнага. Аднак, я магу сэканомiць ваш час. Я ўяўлення не маю, чаму Стары скончыў жыццё самагубствам. Адзiнае, што магу вам сказаць: гэта анi не падобна на яго.
      - Вы не заўважылi ў яго сённяшнiх паводзiнах чаго-небудзь нядобрага? Цi не быў ён у дэпрэсii або празмерна ўзбуджаны - цi хоць што было анармальнае?
      - Не думаю. Я не заўважыла...
      - Калi вы апошнi раз бачылi яго?
      - Калi мы пiлi гарбату.
      Пуаро спытаўся:
      - Вы не заходзiлi ў кабiнет - пазней?
      - Не. Апошнi раз бачыла яго ў гэтым пакоi. Ён сядзеў вось тут.
      Яна паказала на крэсла.
      - Зразумела. Вам знаёмы гэты аловак, мадэмуазель?
      - Аловак палкоўнiка Бэры.
      - Вы яго бачылi нядаўна?
      - Я сапраўды не памятаю.
      - Вам вядома што-небудзь пра... нязгоду памiж сэрам Гервазы i палкоўнiкам Бэры?
      - Вы маеце на ўвазе гiсторыю з "Пэраган рабэ компанi"?
      - Але.
      - Думаю, што так. Стары быў раз'юшаны гэтым!
      - Ён, магчыма, лiчыў, што яго ашукваюць?
      Рут пацiснула плячыма.
      - Ён нiчога не разумеў у фiнансах.
      - Цi магу я задаць вам пытанне, мадэмуазель, - сказаў Пуаро, - трохi дзёрзкае пытанне?
      - Вядома, калi вы жадаеце.
      - Яно такое: цi шкадуеце вы, што ваш... бацька памёр?
      Яна са здзiўленнем паглядзела на яго.
      - А як жа, шкадую. Я не ўпадаю ў сентыментальнасць, але мне будзе не хапаць яго... Я любiла Старога. Так мы, Х'юга i я, называлi яго заўсёды. "Стары" - разумееце, нешта некшталт першабытнага антрапоiда-малпы сапраўднага патрыярха радавой справы. Гэтыя словы гучаць як быццам непаважлiва, але за iмi - глыбокая прыхiльнасць. А так ён быў самы безгаловы асёл на свеце!
      - Вы мяне зацiкавiлi, мадэмуазель.
      - У Старога быў авечы розум! Шкада, што даводзiцца так гаварыць, але гэта праўда. Ён быў няздатны нi да якой разумовай працы. Майце на ўвазе, гэта была яркая асоба. Фантастычна адважная i гэтак далей! Ён мог смела iсцi на полюс альбо бiцца на дуэлях. Я ўпэўнена, ён так выхваляўся таму, што ведаў - у галаве ў яго мала клёку. Кожны мог узяць верх над iм.
      Пуаро дастаў лiст з кiшэнi.
      - Прачытайце, мадэмуазель.
      Яна прачытала лiст i аддала яму назад.
      - Дык вось што прывяло вас сюды!
      - Цi не наводзiць вас на якую-небудзь думку гэты лiст?
      Яна адмоўна пакiвала галавой.
      - Не. Гэта, напэўна, чыстая праўда. Любы мог абiраць беднага старога небараку. Джон кажа, апошнi перад iм агент ашукваў Старога направа i налева. Разумееце, ён быў такi велiчны i фанабэрысты, што нiколi не апускаўся да таго, каб заглыбiцца ў дэталi! Ён быў як запрашэнне махлярам.
      - Вы, мадэмуазель, ствараеце зусiм iншы вобраз сэра Гервазы, чым той, агульнавядомы.
      - О, так - у яго быў даволi добры камуфляж. Ванда, мая мацi, выручала яго, як умела. Ён быў такi шчаслiвы, важна iграючы ролю Ўсявышняга. Вось чаму, часткова, я рада, што ён нежывы. Гэта найлепш для яго.
      - Я не зусiм разумею вас, мадэмуазель.
      Рут задумлiва сказала:
      - Яго хвароба прагрэсiравала. Не сёння-заўтра яго запраторылi б у вар'яцкi дом... Людзi пачалi ўжо гаварыць, так яно было...
      - Цi ведалi вы, мадэмуазель, што ён абдумваў завяшчанне, паводле якога вы маглi б атрымаць яго грошы толькi тады, калi б выйшлi замуж за мiстэра Трэнта?
      Яна ўскрыкнула:
      - Якi абсурд! Усё роўна, я ўпэўнена, суд адхiлiў бы гэта... Я ўпэўнена, нельга дыктаваць людзям, за каго яны павiнны выходзiць замуж.
      - Калi ён сапраўды падпiсаў такое завяшчанне, цi згадзiлiся б вы, мадэмуазель, выканаць гэтую ўмову?
      Яна ашаломлена глядзела на яго.
      - Я... я...
      Дзве-тры хвiлiны яна сядзела, нерашучая, пазiраючы на сваю туфлю-лодачку, што звiсала з нагi. Маленькi камячок зямлi ўпаў з абцаса на дыван. Раптам Рут Шэвенi-Гарэ сказала:
      - Пачакайце! - Устала i выбегла з пакоя. Вярнулася хутка з капiтанам Лэйкам.
      - Гэта павiнна выйсцi наверх, - задыхаўшыся, сказала яна. - Вы таксама можаце ведаць гэта зараз. Джон i я пажанiлiся ў Лондане тры тыднi назад.
      10
      З iх дваiх капiтан Лэйк выглядаў куды больш збянтэжаным.
      - Гэта вялiкi сюрпрыз, мiс Шэвенi-Гарэ... мiс Лэйк, дакладней кажучы, вымавiў маёр Рыдл. - I нiхто не ведаў пра гэты ваш шлюб?
      - Не, мы ўсё трымалi ў сакрэце. Джону не вельмi падабалася гэта.
      Лэйк сказаў, трохi заiкаючыся:
      - Я... я ведаю, гэта даволi пагана так пачынаць жыццё. Я павiнен быў проста пайсцi да сэра Гервазы...
      Рут перабiла яго:
      - I сказаць яму, што ты хочаш ажанiцца з яго дачкой, i вылецець кулём з пакоя, i ён, напэўна, пакiнуў бы мяне без спадчыны, зрабiў бы пекла ў доме, i мы з табою захаплялiся б, як цудоўна паводзiлi сябе! Павер мне, я прыдумала лепш! Што зроблена - тое зроблена. Усё роўна быў бы скандал, але Стары ўрэшце супакоiўся б.
      Лэйк па-ранейшаму выглядаў няшчасным. Пуаро спытаўся:
      - Калi вы намервалiся паведамiць навiну сэру Гервазы?
      - Я рыхтавала глебу, - адказала Рут. - Ён даволi падазрона прыглядваўся да нас з Джонам, i я прыкiнулася, што пераключыла сваю ўвагу на Годфры. Натуральна ён раззлаваўся. Я прыйшла да высновы, што навiна пра мой шлюб з Джонам была б палёгкай!
      - Цi ведаў наогул хто-небудзь пра гэты шлюб?
      - Урэшце я прызналася Вандзе. Я хацела перацягнуць яе на мой бок.
      - I вы мелi поспех?
      - Угу. Разумееце, яна не надта захаплялася iдэяй майго шлюбу з Х'юга - я думаю, таму, што ён мой кузен. Яна, мабыць, прыкiдвала: раз у сям'i ўсе не ў сваiм розуме, то ў нас, пэўна, нарадзiлiся б зусiм дурныя дзецi. Гэта, вiдавочна, досыць абсурдна, бо я толькi прыёмная дачка, як вы ведаеце. Упэўнена, я дзiця нейкага зусiм далёкага сваяка.
      - Вы перакананы, што сэр Гервазы анi не здагадваўся аб праўдзе?
      - О, не, не здагадваўся.
      Пуаро спытаўся:
      - Цi так гэта, капiтан Лэйк? Вы цвёрда ўпэўнены, што ў вашай размове з сэрам Гервазы сёння пасля поўдня не ўпамiналася гэтая справа?
      - Не, сэр, не ўпамiналася.
      - Бо, разумееце, капiтан Лэйк, ёсць пэўныя сведчаннi, якiя паказваюць, што сэр Гервазы быў вельмi ўзбуджаны пасля сустрэчы з вамi i што ён гаварыў раз цi два пра сямейную ганьбу.
      - Нiчога не ўпамiналася, - паўтарыў Лэйк. Яго твар увесь збялеў.
      - Вы бачылi тады сэра Гервазы апошнi раз?
      - Угу, я ўжо гаварыў вам.
      - Дзе вы былi ў восем хвiлiн дзевятай сёння ўвечары?
      - Дзе я быў? У сваiм доме. У канцы вёскi, можа, з паўмiлi адсюль.
      - Вы не былi паблiзу Гэмбара Клоўз у гэты час?
      - Не.
      Пуаро павярнуўся да дзяўчыны.
      - Дзе вы былi, мадэмуазель, калi ваш бацька застрэлiўся?
      - У садзе.
      - У садзе? Вы чулi стрэл?
      - О, так. Але я асаблiва не задумалася, палiчыла - нехта страляе трусоў. А зараз успамiнаю, што тады падумала, як блiзка гэта гучыць.
      - Якой дарогай вы вярнулiся ў дом?
      - Я ўвайшла праз гэтае акно.
      Рут паказала паваротам галавы на французскае акно за ёю.
      - Хто-небудзь быў тут?
      - Не. Але Х'юга, Сьюзен i мiс Лiнгард увайшлi ў залу амаль адразу. Яны гаварылi пра стрэл, пра забойства i гэтак далей.
      - Разумею, - сказаў Пуаро. - Так, здаецца, зараз я разумею...
      Маёр Рыдл з сумненнем сказаў:
      - Добра, э-э, дзякую. Думаю, пакуль усё.
      Рут з мужам павярнулiся i выйшлi з пакоя.
      - Лiха яго ведае... - пачаў маёр Рыдл i скончыў даволi безнадзейна: - Усё цяжэй i цяжэй не збiцца са следу.
      Пуаро кiўнуў. Ён падняў той маленькi камячок зямлi, што ўпаў з абцаса туфлi Рут, i задумлiва трымаў яго ў руцэ.
      - Гэта падобна на тое разбiтае люстра, - вымавiў ён. - Нябожчыкава люстра. Кожны новы факт, на якi мы натыкаемся, паказвае нам нейкi iншы бок нябожчыка. Ён адлюстроўваецца з усiх магчымых пунктаў гледжання. Неўзабаве ў нас будзе поўны малюнак...
      Ён устаў i паклаў маленькi камячок зямлi ў кошык для непатрэбнай паперы.
      - Я скажу вам адно, дружа мой. Ключ да ўсёй таямнiцы - люстра. Зайдзiце ў кабiнет i паглядзiце самi, калi вы не верыце мне.
      Маёр Рыдл рашуча сказаў:
      - Калi тут забойства, дык ваш абавязак даказаць гэта. А як вы спытаецеся ў мяне, я скажу: гэта, несумненна, самагубства. Памятаеце, што дзяўчына сказала пра агента, якi быў раней, - ашукваў старога Гервазы? Я ўпэўнены, Лэйк расказаў гэтую казку для сваёй карысцi. Ён, напэўна, трохi падкормлiваўся за кошт гаспадара; сэр Гервазы гэта падазраваў i паслаў па вас, бо ён ведаў, як далёка зайшло ў Лэйка з Рут. Потым, учора папаўднi, Лэйк паведамiў яму, што яны пажанiлiся. Гэта разгневала Гервазы. Было "занадта позна", каб што-небудзь зрабiць. Ён вырашыў пазбыцца ўсяго гэтага. Сапраўды, яго розум, якi нiколi не вызначаўся цвярозасцю i ў лепшыя часы, памутнеўся. Вось што, на маю думку, адбылося. Што вы можаце сказаць на гэта?
      Пуаро, як i раней, стаяў на сярэдзiне пакоя.
      - Што я магу сказаць? Вось што: нiчога не магу сказаць супраць вашай тэорыi - але на ёй далёка не паедзеш. Ёсць некаторыя нюансы, якiх яна не прымае пад увагу.
      - Напрыклад?
      - Супрацьлеглыя ацэнкi ўчарашняга настрою сэра Гервазы, знаходка алоўка палкоўнiка Бэры, сведчанне мiс Кардвэл (яно вельмi важнае), сведчанне мiс Лiнгард - у якiм парадку людзi сыходзiлiся на абед, тое, дзе стаяла крэсла сэра Гервазы, калi таго знайшлi, папяровы мяшок, у якiм захоўвалiся апельсiны, i, нарэшце, самы галоўны ключ - разбiтае люстра.
      Маёр Рыдл здзiўлена глядзеў на Пуаро.
      - Вы хочаце сказаць мне, што гэтая лухта мае значэнне? - спытаўся ён.
      Эркюль Пуаро мякка адказаў:
      - Я спадзяюся, што зраблю, каб да заўтрашняга дня гэта мела значэнне.
      11
      Якраз развiднела, калi назаўтра Эркюль Пуаро прачнуўся. Яму адвялi спальню ва ўсходнiм крыле дома.
      Устаўшы з ложка, ён адцягнуў убок штору i ўсцешыўся, што сонца ўзышло i што ранiца такая цудоўная.
      Ён пачаў апранацца, як i заўсёды, педантычна-старанна. Скончыўшы туалет, захутаўся ў тоўстае палiто i заматаў шыю шалiкам.
      Потым на дыбачках выйшаў з пакоя i прабраўся праз маўклiвы дом у гасцiную. Бязгучна адчынiў французскае акно i выйшаў у сад.
      Сонца якраз толькi паказвалася. У паветры стаяла смуга, смуга цудоўнай ранiцы. Iдучы па ступеньчатай дарожцы вакол дома, Эркюль Пуаро падышоў да вокнаў кабiнета сэра Гервазы. Тут ён спынiўся i агледзеўся.
      Адразу ж перад вокнамi паралельна з домам цягнулася паласа травы, акаймаваная шырокiм бардзюрам. Астры ўсё яшчэ былi прыгожыя. Перад бардзюрам была зарослая дарожка, дзе i стаяў Пуаро. Трава расла i на дарожцы за бардзюрам да самай веранды. Пуаро ўважлiва агледзеў дарожку i пакруцiў галавой. Ён перавёў сваю ўвагу на бардзюр абапал веранды. Зноў задумлiва пакiваў галавой. На правай клумбе на мяккай глебе выразна выдзялялiся сляды. Ён, хмурачыся, уважлiва глядзеў на iх, але раптам пачуў нейкi гук i рэзка ўзняў галаву.
      Уверсе над iм адчынiлi акно. Паказалася рыжавалосая галава. Як у залацiста-чырвоным арэоле ўбачыў ён разумны твар Сьюзен Кардвэл.
      - Што, не магу ўцямiць, вы робiце тут у такi час, мiстэр Пуаро? Гэта тое месца, адкуль вы высочваеце злачынцаў?
      Пуаро пакланiўся з надзвычайнай карэктнасцю.
      - Добрай ранiцы, мадэмуазель! Але, так яно i ёсць, як вы кажаце. Зараз вы бачыце дэтэктыва - вялiкага дэтэктыва, можна сказаць - у дзеяннi, як ён раскрывае злачынства!
      Фраза была трохi квяцiстая. Сьюзен схiлiла галаву набок.
      - Я павiнна адзначыць гэта ў сваiх мемуарах, - сказала яна. - Мне сысцi ўнiз i дапамагчы вам?
      - Я быў бы ў захапленнi.
      - Спачатку я прыняла вас за рабаўнiка. Як вы выбралiся з дому?
      - Праз акно ў гасцiнай.
      - Адну хвiлiнку, i я буду з вамi.
      Яна была верная свайму слову.
      Як вiдаць, Пуаро быў дакладна там, дзе i тады, калi яна ўпершыню ўбачыла яго.
      - Вы вельмi рана прачнулiся, мадэмуазель?
      - Я кепска спала. У мяне быў якраз такi агiдны стан, якi бывае ў пяць ранiцы.
      - Цяпер не зусiм так рана, як вы думаеце!
      - Я адчуваю сябе так! А зараз, мой супердэтэктыў, што мы аглядаем?
      - Як што, вывучаем, мадэмуазель, сляды.
      - Сляды ёсць.
      - Чатыры сляды, - працягваў Пуаро. - Вось, я вам iх паказваю. Два - да акна, два - адтуль.
      - Чые? Садоўнiкавы?
      - Мадэмуазель, мадэмуазель! Гэта адбiткi малых элегантных жаночых туфелек на высокiм абцасе. Зiрнiце, пераканайцеся самi. Ступiце, прашу вас, на зямлю вось тут, побач з iмi.
      Сьюзен хвiлiнку павагалася, потым нясмела паставiла нагу на глебу там, дзе паказаў Пуаро. Яна была абута ў невялiчкiя туфлi-лодачкi з цёмна-карычневай скуры на высокiм абцасе.
      - Бачыце, вашы амаль такога ж памеру. Амаль, але не зусiм. Гэтыя другiя зроблены трохi большай, чым ваша, нагой. Магчыма, гэта сляды мiс Шэвенi-Гарэ, або мiс Лiнгард, цi нават лэдзi Шэвенi-Гарэ.
      - Не лэдзi Шэвенi-Гарэ - у яе маленькiя ногi. Людзi ў тыя часы ўхiтралiся мець маленькiя ногi. А мiс Лiнгард носiць смешныя чаравiкi з нiзкiмi абцасамi.
      - Дык гэта сляды мiс Шэвенi-Гарэ... А, так, я памятаю, яна згадвала, што выходзiла ў сад учора вечарам.
      Ён павёў яе назад вакол дома.
      - Мы ўсё яшчэ iдзём па следу?
      - Ну, вядома ж. Зараз мы зойдзем у кабiнет сэра Гервазы.
      Ён пракладваў дарогу. Сьюзен Кардвэл iшла за iм.
      Дзверы па-ранейшаму паныла звiсалi. Унутры пакой быў такi ж, як i ўчора вечарам. Пуаро адсунуў шторы i ўпусцiў у пакой дзённае святло. Ён пастаяў, пазiраючы на бардзюр хвiлiну-дзве, а потым сказаў:
      - Мяркую, вы не дужа добра знаёмы з рабаўнiкамi, мадэмуазель?
      Сьюзен Кардвэл са шкадаваннем адмоўна пакiвала галавой.
      - Баюся, не, мiстэр Пуаро.
      - Галоўны канстэбль таксама не можа пахвалiцца сяброўскiмi адносiнамi з iмi. Яго сувязi з крымiнальнiкамi заўсёды былi строга афiцыйныя. У мяне - не гэтак. Аднойчы я меў вельмi прыемную гутарку з рабаўнiком. Ён расказаў мне цiкавую штуку пра французскiя вокны - трук, якi часам можа выкарыстоўвацца, калi запор даволi свабодны.
      Гаворачы, ён павярнуў ручку левага акна, прэнт пасярэдзiне выйшаў з адтулiны ўнiзе, i Пуаро пацягнуў абедзве палавiны французскага акна да сябе. Ён шырока расчынiў iх, а потым зачынiў зноў - зачынiў, не паварочваючы ручку, каб прэнт не апусцiўся ў свой паз. Ён выпусцiў ручку, хвiлю пачакаў, а потым рэзка стукнуў знiзу ўгору па цэнтры прэнта. Ад удару прэнт апусцiўся ўнiз у паз - ручка сама павярнулася.
      - Вы бачыце, мадэмуазель?
      - Думаю, так.
      Сьюзен аж пабялела.
      - Акно зараз зачынена. Немагчыма ўвайсцi ў пакой, калi акно зачынена, але можна выйсцi з пакоя, пацягнуць створкi звонку, потым стукнуць, як я зрабiў, i запор iдзе ўнiз, паварочваючы ручку. Акно, такiм чынам, шчыльна зачынена, i кожны, хто паглядзiць на яго, скажа, што яно было зачынена знутры.
      - Гэта тое... - Голас Сьюзен злёгку задрыжаў. - Гэта тое, што адбылося ўчора вечарам.
      - Думаю, тое, мадэмуазель.
      Сьюзен з роспаччу сказала:
      - Я не веру нiводнаму гэтаму слову.
      Пуаро не адказаў. Ён падышоў да камiннай палiцы. Потым рэзка павярнуўся.
      - Мадэмуазель, прашу вас быць за сведку. Я ўжо маю аднаго сведку, мiстэра Трэнта. Ён бачыў, як я знайшоў гэты маленькi асколачак люстра ўчора вечарам. Я казаў пра яго яму. Я пакiнуў яго там, дзе ён быў, для палiцыi. Я нават сказаў галоўнаму канстэблю, што разбiтае люстра - гэта важны ключ. Але ён не надаў значэння майму намёку. Зараз вы сведка таго, як я кладу гэты асколачак люстра (на якi, памятайце, я ўжо звярнуў увагу мiстэра Трэнта) у маленькi канверт, вось так. Сказана - зроблена. I я пiшу на iм - так - i запячатваю. Вы сведка, мадэмуазель?
      - Але... толькi... толькi я не ведаю, што гэта значыць.
      Пуаро перайшоў на другую палавiну пакоя. Ён стаяў перад сталом i пiльна глядзеў на раструшчанае люстра на сцяне насупраць.
      - Я скажу вам, што гэта значыць, мадэмуазель. Калi б вы стаялi тут учора вечарам, гледзячы ў гэтае люстра, вы маглi б убачыць у iм, як адбывалася забойства.
      12
      Упершыню ў жыццi Рут Шэвенi-Гарэ - зараз Рут Лэйк - прыйшла снедаць своечасова. Эркюль Пуаро быў у зале i адвёў яе ўбок, перш чым яна зайшла ў сталовую.
      - У мяне ёсць адно пытанне да вас, мадам.
      - Слухаю.
      - Вы былi ў садзе ўчора вечарам. Цi ступалi вы хоць раз на клумбу, што за акном кабiнета сэра Гервазы?
      Рут здзiўлена паглядзела на яго.
      - Так, двойчы.
      - А! Двойчы. Як двойчы?
      - Першы раз я рвала астры нейдзе каля сёмай гадзiны.
      - Вам не здаецца, што гэта быў даволi дзiўны час, каб iрваць кветкi?
      - Так, праўда. Я нарвала кветак учора ранiцай, але Ванда сказала пасля гарбаты, што кветкi на стале не надта свежыя. Я падумала, што нiчога, пастаяць i гэтыя, таму не нарвала свежых.
      - Але ваша мацi папрасiла вас нарваць? Праўда?
      - Праўда. Вось я i выйшла якраз каля сямi гадзiн. Я нарвала кветак з гэтага боку бардзюра, бо наўрад цi хто-небудзь ходзiць тут, i таму не страшна сапсаваць выгляд.
      - Ну, ну, а другi раз. Вы сказалi, што выходзiлi другi раз?
      - Гэта было якраз перад абедам. Я трошкi заплямiла сукенку брыльянцiнам каля пляча. Ленавалася пераапрануцца, i нiводная з маiх штучных кветак не падыходзiла да жоўтай сукенкi. Я ўспомнiла, што бачыла познюю ружу, калi рвала астры, i хуценька выйшла, знайшла яе i прыкалола да сукенкi.
      Пуаро павольна кiўнуў галавой.
      - Так, я памятаю, што на вас была ружа ўчора вечарам. Колькi было часу, мадам, калi вы сарвалi гэтую ружу?
      - Я проста не памятаю.
      - Але гэта iстотна, мадам. Падумайце... Паразважайце...
      Рут нахмурылася. Кiнула на Пуаро быстры позiрк i адвяла вочы.
      - Я не магу сказаць дакладна, - нарэшце вымавiла яна. - Гэта мусiла быць о, вядома - гэта мусiла быць недзе ў пяць хвiлiн дзевятай. Калi я вярталася назад, iдучы каля дома, то пачула гонг, а потым гэты дзiўны гук. Я паспяшалася, бо падумала, што гэта другi гонг, а не першы.
      - А, дык вы падумалi гэта - i вы не спрабавалi адчынiць акно кабiнета, калi стаялi там на клумбе?
      - Калi папраўдзе, спрабавала. Я падумала, яго можна адчынiць, i будзе хутчэй увайсцi такiм чынам. Але яно было зачынена.
      - Значыцца, усё зразумела. Я вiншую вас, мадам.
      Яна са здзiўленнем паглядзела на яго.
      - Што вы маеце на ўвазе?
      - Тое, што ў вас ёсць тлумачэнне на ўсё: зямля на вашых туфлях, вашы сляды на клумбе, адбiткi вашых пальцаў на вонкавым баку акна. Усё гэта вельмi падыходзiць.
      Перш чым Рут паспела адказаць, па лесвiцы збегла мiс Лiнгард. На яе шчоках быў дзiўны пурпуровы румянец, i яна як бы нават трохi спалохалася, убачыўшы Пуаро i Рут побач.
      - Прашу прабачэння, - сказала яна. - Што-небудзь здарылася?
      Рут злосна адказала:
      - Я думаю, мiстэр Пуаро звар'яцеў!
      Яна прашмыгнула паўз iх у сталовую. Мiс Лiнгард павярнула здзiўлены твар да Пуаро.
      Ён адмоўна пакiваў галавой.
      - Пасля снедання, - сказаў ён, - я растлумачу. Я хацеў бы, каб усе сабралiся ў кабiнеце сэра Гервазы а дзесятай гадзiне.
      Пуаро паўтарыў гэтую просьбу i ў сталовай.
      Сьюзен Кардвэл кiнула на яго быстры позiрк, а пасля паглядзела на Рут. Калi Х'юга сказаў:
      - Э? Што за iдэя? - яна рэзка штурхнула яго ў бок, i ён паслухмяна змоўк.
      Паснедаўшы, Пуаро ўстаў i пайшоў да дзвярэй. Ён павярнуўся i дастаў вялiкi старамодны гадзiннiк.
      - Зараз пяць хвiлiн дзесятай. Праз пяць хвiлiн - у кабiнеце.
      * * *
      Пуаро абвёў поглядам усiх. Кола зацiкаўленых твараў глядзела на яго. Усе тут, адзначыў ён, за адным выключэннем, i якраз у гэты момант тое выключэнне заплыло ў пакой. Лэдзi Шэвенi-Гарэ ўвайшла мяккiм плаўным крокам. Яна выглядала змучанай i нездаровай.
      Пуаро падсунуў ёй вялiкае крэсла, яна села.
      Зiрнуўшы на разбiтае люстра, яна ўздрыгнула i трошкi павярнулася з крэслам убок.
      - Гервазы па-ранейшаму тут, - сказала, нiбы канстатуючы, яна. - Бедны Гервазы... Неўзабаве ён будзе вольны.
      Пуаро адкашляўся i абвясцiў:
      - Я папрасiў вас усiх прыйсцi сюды, каб вы маглi пачуць праўду пра самагубства сэра Гервазы.
      - Гэта быў Лёс, - сказала лэдзi Шэвенi-Гарэ. - Гервазы быў моцны, але яго Лёс быў мацнейшы.
      Палкоўнiк Бэры трохi падаўся наперад.
      - Ванда... мая дарагая...
      Яна ўсмiхнулася яму, пасля працягнула руку. Ён узяў яе ў сваю. Яна мякка сказала:
      - Ты маё суцяшэнне, Нэд.
      Рут рэзка сказала:
      - Нам трэба разумець так, мiстэр Пуаро, што вы канчаткова ўстанавiлi прычыну самагубства майго бацькi?
      Пуаро адмоўна кiўнуў галавой.
      - Не, мадам.
      - Дык навошта ўся гэтая валтузня?
      Пуаро спакойна адказаў:
      - Я не ведаю прычыны самагубства сэра Гервазы, бо сэр Гервазы Шэвенi-Гарэ не канчаў жыццё самагубствам. Ён не забiваў сябе. Ён быў забiты.
      - Забiты? - Некалькi галасоў рэхам паўтарылi гэтае слова. На Пуаро глядзелi здзiўленыя твары. Лэдзi Шэвенi-Гарэ сказала: "Забiты? О, не!" - i паволi адмоўна пакiвала галавой.
      - Забiты, вы кажаце? - гэта загаварыў Х'юга. - Не можа быць. У пакоi не было нiкога, калi мы ўламалiся. Акно было зачынена. Дзверы замкнуты знутры, а ключ ляжаў у кiшэнi майго дзядзькi. Як жа ён мог быць забiты?
      - Тым не менш, ён быў забiты.
      - А забойца, мяркую, уцёк праз замочную шчылiну? - скептычна заўважыў палкоўнiк Бэры. - Альбо вылецеў праз комiн?
      - Забойца, - сказаў Пуаро, - выйшаў праз акно. Я пакажу вам як.
      Ён паўтарыў свой вопыт з акном.
      - Бачыце? Вось як гэта было зроблена! З самага пачатку я не мог лiчыць верагодным, што сэр Гервазы скончыў жыццё самагубствам. У яго была рэзка выяўленая эгаманiя, а такi чалавек не забiвае сябе. I былi яшчэ iншыя рэчы! Вiдавочна, перад сваiм самагубствам сэр Гервазы сеў за пiсьмовы стол, накрэмзаў слова "даруйце" на аркушы паштовай паперы i тады застрэлiўся. Але перад гэтым апошнiм учынкам ён з нейкай прычыны пераставiў крэсла, павярнуўшы яго бокам да стала. Чаму? Павiнен быць адказ. Я пачаў што-нiшто разумець, калi знайшоў знiзу на цяжкай бронзавай статуэтцы прылiплы маленькi асколачак люстра...
      Я задаў сабе пытанне: як асколак разбiтага люстра трапiў туды? I адказ прыйшоў сам. Люстра было разбiта не куляй, а ўдарам цяжкай бронзавай статуэткi. Гэтае люстра было разбiта наўмысна. Але навошта? Я вярнуўся да стала i агледзеў крэсла. I тады я ўбачыў, што ўсё было не так. Нiякае самагубства не павярнула б крэсла кругом, не нахiлiла б яго самога на край i тады застрэлiла. Усё было падроблена. Самагубства было фальшыўкай!
      А цяпер я пераходжу да вельмi важнага. Сведчанне мiс Кардвэл. Мiс Кардвэл сказала, што яна бегла ўнiз па лесвiцы ўчора вечарам, бо ёй здалося, што гэта гучаў другi гонг. Такiм чынам, яна думала, што ўжо чула першы гонг.
      Цяпер разважце, калi сэр Гервазы сядзеў за сваiм сталом у нармальнай позе i быў застрэлены, куды б трапiла куля? Летучы па прамой лiнii, яна прайшла б праз дзверы, калi яны былi адчынены, i ўрэшце трапiла б у гонг!
      Вы разумееце цяпер значнасць заявы мiс Кардвэл? Нiхто больш не чуў той першы гонг, але ж яе пакой - непасрэдна над гэтым, i, такiм чынам, у яе была найлепшая магчымасць чуць яго. Яна сцвярджае, што чула толькi адзiн гук, памятайце.
      Не можа быць нiякай гаворкi пра самагубства сэра Гервазы. Мёртвы чалавек не здольны ўстаць, зачынiць дзверы, замкнуць iх i ўсесцiся ў патрэбнай позе! Нехта iншы паклапацiўся, i, такiм чынам, гэта было не самагубства, а забойства. Нехта, чыя прысутнасць не выклiкала пярэчанняў сэра Гервазы, стаяў каля яго збоку, размаўляючы з iм. Сэр Гервазы нешта пiсаў, магчыма. Забойца падносiць пiсталет да яго правай скронi i страляе. Злачынства ўчынена! Цяпер хутчэй, за работу! Забойца надзявае пальчаткi. Дзверы замкнуты, ключ пакладзены ў кiшэню сэра Гервазы. Але што, як адзiн моцны гук гонга быў пачуты? Тады стане зразумела, што дзверы былi адчыненыя, не зачыненыя, калi з пiсталета стрэлiлi. Таму - крэсла павернута, цела перасунута, пальцы нябожчыка сцiскаюць пiсталет, люстра наўмысна разбiта. Потым забойца выходзiць праз акно, хiтрамудра яго зачыняе, ступае не на траву, а на клумбу, дзе сляды можна будзе пасля знiшчыць; потым абыходзiць сцяну i iдзе ў сталовую.
      Пуаро зрабiў паўзу, пасля працягваў:
      - Толькi адзiн чалавек быў у садзе, калi стрэлiлi. Той самы чалавек пакiнуў свае сляды на клумбе i адбiткi сваiх пальцаў на вонкавым баку акна.
      Ён накiраваўся да Рут.
      - I матыў меўся, так? Ваш бацька даведаўся пра ваш тайны шлюб. Ён рыхтаваўся пазбавiць вас спадчыны.
      - Гэта хлусня! - Голас Рут быў звонкi i поўны пагарды. - У вашай гiсторыi няма нi слова праўды. Хлусня ад пачатку i да канца!
      - Доказы супраць вас, мадам, вельмi моцныя. Суд прысяжных можа паверыць вам. Ён можа i не паверыць!
      - Ёй не трэба будзе станавiцца перад судом.
      Усе павярнулiся, ашаломленыя. Мiс Лiнгард устала са свайго месца. Яе твар зусiм змянiўся. Яна ўся дрыжала.
      - Я застрэлiла яго. Прызнаюся! У мяне былi прычыны. Я... я чакала пэўны час. Мiстэр Пуаро не памыляецца. Я пайшла за iм сюды. Пiсталет узяла з шуфляды раней. Я стаяла побач з iм, размаўляючы пра кнiгу, i я застрэлiла яго. Было якраз пасля васьмi. Куля ўдарыла ў гонг. Я нiколi не думала, што яна так пройдзе праз яго галаву. Не было калi выходзiць i шукаць кулю. Я замкнула дзверы i паклала ключ яму ў кiшэню. Потым павярнула крэсла, разбiла люстра i, накрамзолiўшы на кавалку паперы "даруйце", выйшла праз акно i зачынiла яго так, як мiстэр Пуаро паказаў вам. Я ступiла на клумбу, але разраўняла сляды маленькiмi граблямi, якiя там загадзя паклала. Потым пайшла ў гасцiную. Пакiнула акно адчыненым. Я не ведала, што Рут выходзiла праз яго. Мы, вiдавочна, абышлi дом з розных бакоў. Я мусiла прыбраць граблi пад паветку, як вы разумееце. Я пачакала ў гасцiнай, пакуль не пачула, як нехта спускаецца ўнiз i Снэл iдзе да гонга, а тады...
      Яна паглядзела на Пуаро.
      - Вы не ведаеце, што я зрабiла тады?
      - О, ведаю. Я знайшоў папяровы мяшок у кошыку. Ваша iдэя была вельмi разумная. Вы зрабiлi тое, што любяць рабiць дзецi. Вы надзьмулi папяровы мяшок i ляснулi па iм. Гэта быў усё ж моцны гук. Выкiнуўшы мяшок у кошык, вы паспяшалiся ў залу. Вы "ўстанавiлi" час самагубства i забяспечылi сабе алiбi. Але заставалася адна рэч, якая вас турбавала. У вас не было часу падняць кулю. Яна, вядома, ляжала недзе каля гонга. Было важна, каб кулю знайшлi ў кабiнеце дзе-небудзь паблiзу люстра. Я не ведаю, калi ў вас з'явiлася iдэя ўзяць аловак палкоўнiка Бэры...
      - Менавiта тады, - сказала мiс Лiнгард. - Калi мы ўсе прыйшлi з залы. Я здзiвiлася, убачыўшы ў пакоi Рут. I зразумела, што яна прыйшла з саду няйначай як праз акно. Тады я заўважыла аловак палкоўнiка Бэры на стале для брыджа. Я сунула яго ў сумку. Калi б пазней хтосьцi ўбачыў, як я падымаю кулю, я магла б сказаць, што гэта аловак. Праўду кажучы, я не думала, што нехта бачыў, як я падняла кулю. Я кiнула яе паблiзу люстра, пакуль вы аглядалi цела. Калi вы загаварылi са мной наконт гэтага, я вельмi ўсцешылася, што падумала пра аловак.
      - Але, гэта было разумна i зусiм збянтэжыла мяне.
      - Я баялася, нехта мог пачуць стрэл, але ведала, што ўсе апраналiся на абед, за сценамi пакояў. Слугi былi ў сваiх памяшканнях. Толькi мiс Кардвэл, магчыма, чула яго, i яна, вiдаць, падумае, што гэта зваротная ўспышка аўтамабiля. Тое, што яна чула, быў гонг. Я думала... я думала, усё было зроблена - камар носа не падточыць...
      Мiстэр Фобз павольна i выразна вымавiў:
      - Проста незвычайная гiсторыя. Няма як быццам нiякага матыву...
      Мiс Лiнгард цвёрда сказала:
      - Быў матыў...
      I са злосцю дадала:
      - Iдзiце, званiце ў палiцыю! Чаго вы чакаеце?
      Пуаро ветлiва звярнуўся да ўсiх:
      - Цi не будзеце вы ласкавы, усе, пакiнуць пакой? Мiстэр Фобз, пазванiце маёру Рыдлу. Я пабуду тут, пакуль ён прыедзе.
      Павольна, адзiн за адным, усе выходзiлi з пакоя. Нiчога не разумеючы, ашаломленыя, шакiраваныя, яны кiдалi збянтэжаныя позiркi на акуратненькую прамую фiгуру з яе гладкiм сiвым праборам.
      Рут была апошняя. Яна стала ў дзвярах, вагаючыся.
      - Я не разумею. - Яна гаварыла злосна, з выклiкам, з асуджэннем Пуаро: Дык што, вы думалi, я ўчынiла гэта?
      - Не, не, - Пуаро пакруцiў галавой. - Не, я нiколi так не думаў.
      Рут павольна выйшла.
      Пуаро застаўся з маленькай афiцыйна-стрыманай жанчынай сярэдняга веку, якая толькi што прызналася ў дасканала прадуманым i спакойным забойстве.
      - Не, - сказала мiс Лiнгард. - Вы не думалi, што яна гэта зрабiла. Вы абвiнавачвалi яе, каб прымусiць гаварыць мяне. Праўда?
      Пуаро схiлiў галаву.
      - Пакуль мы чакаем, - проста сказала мiс Лiнгард, - вы маглi б адкрыць мне, што прымусiла вас падазраваць мяне?
      - Некалькi фактаў. Па-першае, ваш расказ пра сэра Гервазы. Горды чалавек накшталт сэра Гервазы нiколi не гаварыў бы з пагардай пра свайго пляменнiка чужому, тым больш каму-небудзь з вашага кола. Вы хацелi ўзмацнiць тэорыю самагубства. I яшчэ вы з усiх сiл старалiся навязаць iдэю, што прычынай самагубства была нейкая ганебная справа, звязаная з Х'юга Трэнтам. Пра гэта, зноў-такi, сэр Гервазы нават не заiкнуўся б чужому. Потым - прадмет, якi вы паднялi ў зале, i вельмi важны факт - вы не ўпамянулi, што Рут увайшла ў сталовую з саду. I яшчэ я знайшоў папяровы мяшок - надзвычай неадпаведны прадмет для кошыка ў гасцiнай такога дома, як Гэмбара Клоўз! Толькi вы адна былi ў гасцiнай, калi чуўся "стрэл". Трук з папяровым мяшком сам прыйшоў у галаву жанчыне - хiтрамудрае дамашняе прыстасаванне. Такiм чынам, усё супадае. Спроба скiраваць падазрэнне на Х'юга i адцягнуць ад Рут. Механiзм злачынства i яго матыў.
      Маленькая сiвая жанчына варухнулася.
      - Вы ведаеце матыў?
      - Думаю, што ведаю. Шчасце Рут - гэта было матывам. Я мяркую, што вам даводзiлася бачыць яе з Лэйкам - вы ведалi пра iх каханне. I потым, дзякуючы лёгкаму доступу да папер сэра Гервазы, вам трапiўся накiд яго новага завяшчання - Рут не атрымлiвае спадчыны, пакуль не выйдзе замуж за Х'юга Трэнта. Гэта прымусiла вас учынiць свой суд, выкарыстоўваючы той факт, што сэр Гервазы папярэдне пiсаў мне. Вы, мабыць, бачылi копiю гэтага лiста. Якое цьмянае падазрэнне i якi страх схiлiлi яго напiсаць мне, я не ведаю. Ён, напэўна, падазраваў, што Бараўз альбо Лэйк пастаянна абкрадваюць яго. Няпэўнасць у вызначэннi пачуццяў Рут змусiла яго шукаць дапамогi ў прыватнага дэтэктыва. Вы гэты факт выкарысталi i наўмысна рыхтавалi сцэну для самагубства, падмацоўваючы яе сваiм сведчаннем пра тое, што ён быў вельмi прыгнечаны чымсьцi, звязаным з Х'юга Трэнтам. Вы паслалi мне тэлеграму i паведамiлi, быццам сэр Гервазы сказаў, што я прыязджаю "занадта позна".
      Мiс Лiнгард угневана закрычала:
      - Гервазы Шэвенi-Гарэ грубiян, сноб i пустазвон! Я не збiралася дазволiць яму зруйнаваць шчасце Рут.
      Пуаро мякка сказаў:
      - Рут - ваша дачка?
      - Ага, яна мая дачка. Я часта думала пра яе. Даведаўшыся, што сэр Гервазы Шэвенi-Гарэ шукае некага, хто б дапамог яму напiсаць гiсторыю роду, я схапiлася за гэты шанц. Мне вельмi хацелася пабачыць маю... маю дзяўчынку. Я ведала, што лэдзi Шэвенi-Гарэ не пазнае мяне. Прайшлi гады - тады я была маладая i мiлавiдная, ды i прозвiшча я змянiла. Апрача таго, лэдзi Шэвенi-Гарэ занадта няўважлiвая, каб нешта ведаць дакладна. Я любiла яе, але ненавiдзела сям'ю Шэвенi-Гарэ. Яны ставiлiся да мяне, як да быдла. I Гервазы збiраўся знiшчыць жыццё Рут з-за сваёй фанабэрыi i снабiзму. Але я цвёрда вырашыла, што яна павiнна быць шчаслiвая. I яна будзе шчаслiвая - калi нiколi не даведаецца пра мяне!
      Гэта была мальба - не пытанне.
      Пуаро схiлiў галаву.
      - Нiхто не даведаецца пра гэта ад мяне!
      Мiс Лiнгард цiха сказала:
      - Дзякуй вам.
      * * *
      Пазней, калi палiцыя прыйшла i пайшла, Пуаро знайшоў Рут Лэйк з мужам у садзе.
      Яна сказала з выклiкам:
      - Вы сапраўды думалi, што я зрабiла гэта, мiстэр Пуаро?
      - Я ведаў, мадам, што вы не маглi зрабiць гэтага, ведаў, дзякуючы астрам.
      - Астрам? Не разумею.
      - Мадам, там былi чатыры сляды i ўсе толькi на бардзюры. Але калi б вы рвалi кветкi, там было б намнога болей. Значыцца, памiж вашым першым вiзiтам i другiм нехта загроб усе тыя сляды. Гэта магло быць зроблена толькi вiнаватым, i раз вашы сляды не былi знiшчаны, вы не былi вiнаватыя. З вас аўтаматычна спадала падазрэнне.
      Твар Рут пасвятлеў.
      - О, я разумею. Ведаеце, напэўна, гэта жахлiва, але мне нават шкада гэтай беднай жанчыны. Урэшце, яна згадзiлася хутчэй сама прызнацца, чым дазволiць арыштаваць мяне, - цi, ва ўсякiм разе, так яна думала. Гэта нават даволi высакародна. Страшна падумаць што яна стане перад судом як забойца.
      Пуаро мякка сказаў:
      - Не хвалюйцеся. Да гэтага не дойдзе. Доктар гаворыць, што ў яе вельмi кепска з сэрцам. Не шмат тыдняў яна пражыве.
      - Добра, што будзе так. - Рут сарвала восеньскi крокус i бестурботна прытулiла яго да шчакi.
      - Бедная жанчына, i чаму яна гэта зрабiла...