Павел Кавалёў
      Гордасць
      Прыехаў я настаўнiкам у пачатковую школу адразу ж пасля заканчэння кароткатэрмiновых педагагiчных курсаў. Вёска, дзе была гэтая школа, спадабалася мне - невялiкая, з адной вулiцай, i ўся нiбы замаскiраваная ў зелянiне. Высокiя лiпы нахiлялi сваё раскошнае голле над сялянскiмi хатамi, стройныя шыракалiстыя клёны заўзята цягнулiся да сонца, рабiна ля школы звесiла свае багатыя ярка-чырвоныя гронкi, а яблынi на многiх прысядзiбных участках вабiлi сваiм жоўта-васковым адлiвам антонавак.
      А вакол вiднелiся лясы. Здавалася, што палеткаў тут няма. Па той бок Iпуцi, за густымi радамi алешын, пачыналiся залiўныя лугi, але i яны ўпiралiся ў сцяну велiчнага, маўклiвага, быццам заснуўшага лесу.
      Палеткi калгаса "Рассвет" былi сярод лясоў. Палянкi цягнулiся на кiламетр - два, а потым зноў лес. I так усюды.
      Зачаравана глядзеў я маладымi вачыма на прыгожы куток Магiлеўшчыны, дзе мне давялося пачынаць сваю настаўнiцкую працу.
      Школа змяшчалася ў звычайнай сялянскай хаце-пяцiсценцы. У першай палавiне жыў гаспадар Сцяпан Яўменчык са сваёй жонкай, а ў другой стаяла штук дзесяць парт, класная дошка i шафа з усёй школьнай маёмасцю. Шафу мы крыху адсунулi ад сцяны, i за ёю ўтварыўся невялiчкi куточак. Гаспадыня завесiла яго паласатай посцiлкай i паставiла там мой ложак.
      Вучняў было нямнога - вёска налiчвала ўсяго сорак двароў. Тады, у тысяча дзевяцьсот трыццаць першым годзе, у такiх школах, хоць i было ў iх па чатыры класы, працаваў толькi адзiн настаўнiк.
      Без належнага педагагiчнага вопыту, без чалавека, якi б мог iншы раз дапамагчы, падбадзёрыць, узяўся я за працу. З першых дзён нават смутак агарнуў. Цi будуць слухаць мяне дзецi, цi спраўлюся адразу з чатырма класамi, цi хопiць умення? - паўставалi пытаннi...
      У чацвертым класе аказалася некалькi такiх хлопцаў, якiя i ростам былi не нiжэйшыя за мяне i па сiле, бадай, не слабейшыя. А як пазней высветлiлася, i гадамi яны былi мала маладзейшымi. Вось, думаю, папаўся: будуць свавольнiчаць, i нiчога з iмi не зробiш. Завадатарам у гэтай групе быў Васiль Якiмчук. Ён быў нават крыху вышэйшы за мяне, складны ў плячах, дужы ў руках, з пышнай шапкай светлых валасоў. Васiль пазбягаў глядзець мне проста ў вочы. А калi я адварочваўся, ён спадцiшка аглядваў мяне з усiх бакоў.
      У першыя днi вучнi слухалi мяне ўважлiва. Вiдаць было, што Васiль Якiмчук i яго сябры прыглядаюцца да мяне, вывучаюць. Але аднойчы на ўроку ў чацвертым класе i адбылося тое, чаго я з першага дня чакаў. Васiль не падрыхтаваў урока па лiтаратурнаму чытанню, i я пачаў яго папракаць.
      - А навошта мне гэтая лiтаратура? - прагучаў басавiты голас Васiля.
      Я крыху разгубiўся, не адразу знайшоў, што адказаць. А Васiль тым часам сваё:
      - Усё роўна Пушкiна з нас не выйдзе...
      Не памятаю ў дэталях, што я гаварыў тады, памятаю толькi, што ўсе вучнi глядзелi на мяне, мая разгубленасць перадалася i малым i чатырохкласнiкам. А Васiль тым часам без дазволу адышоў ад дошкi i сеў на сваё месца.
      - Хто дазволiў табе сесцi? - наколькi мог грозна запытаўся я.
      Хлопец прыўзняўся неяк мешкавата, неахвотна. У твары яго была такая абыякавасць, што быццам бы мяне, маладога настаўнiка, i на свеце не было.
      Ён стаяў, панурыўшы галаву.
      А я тым часам спытаў пра той жа ўрок, на якi не адказаў Васiль, у дзяўчыны Насцi, самай лепшай вучанiцы, але намнога маладзейшай за Васiля. Насця адразу ж адказала. Ёй я дазволiў сесцi, а Васiль усё стаяў.
      - Ну, вось бачыш цяпер, Якiмчук, як трэба рыхтаваць урокi?
      Ён маўчаў.
      - Раблю папярэджанне, а ў другi раз прыму больш жорсткiя захады. Сядай!
      Да мяне прыходзiла тая ўпэўненасць, з якою настаўнiк не павiнен разлучацца. Але я тады яшчэ не ведаў, што гэтая мая ўпэўненасць не вельмi трывалая.
      Неяк мiмаволi я сам i разбурыў яе. Старэйшы брат Васiля, якi штогод выязджаў на заробкi ў Данбас, прывёз летам гармонiк.
      Васiль прыглядаўся, прыслухоўваўся, як iграе брат, а затым i сам пачаў падбiраць лады. Брат любiў Васiля i пачаў яго пакрыху вучыць. Васiль аказаўся такiм здольным, што ўсе здзiвiлiся. Ад'язджаючы зноў у Данбас, брат пакiнуў Васiлю гармонiк. Вось i гучаць цяпер штовечар яго галасы на ўсю вёску. Васiль iграе, моладзь танцуе, вучнi таўкуцца там, а ўрокаў не робяць.
      I пачалося для мяне самае цяжкае выпрабаванне. Маiм адкрытым працiўнiкам стаў Васiль. Яго гармонiк штовечар iграў на ўсю вёску, быццам дэманструючы перад усiмi сваю сiлу.
      Бывалi часiны, што я сабе месца не знаходзiў. Штодзень пяць-шэсць вучняў позняцца на заняткi, а то i зусiм не прыходзяць, дрэнна рыхтуюць урокi. А Васiль Якiмчук пачаў прыходзiць на заняткi нават без падручнiкаў i сшыткаў.
      Адказ знайшоўся, дапамагла музыка. Сам я, грэшнай справай, зайздросцiў свайму вучню Васiлю Якiмчуку, што ён так добра iграе. Нарадзiлася думка навучыцца самому iграць на гармонiку. Але ў каго вучыцца, дзе гармонiк узяць? Не такi ўжо я багаты, каб з набыцця гармонiка пачынаць трацiць свае першыя заробкi.
      Аднойчы, калi закончыўся вучэбны дзень, я папрасiў Васiля Якiмчука застацца ў школе.
      Усе выходзiлi азiраючыся, а Васiль чакаў, стаўшы ля майго стала. Я хуценька прыбраў усю сваю маёмасць i зачынiў шафу. Мы засталiся адзiн на адзiн.
      - Сядай, - сказаў я, яшчэ добра не ведаючы сам, з чаго пачну гаворку.
      Васiль сеў i нiбы незнарок адвярнуўся ад мяне. Я пакрыўдзiўся, але змаўчаў. Хацелася знайсцi тыя словы, пры дапамозе якiх можна было б пакласцi мост да прыязнай размовы i добрых узаемаадносiн з гэтым "цяжкiм" маiм вучнем. I раптам, нечакана для самога сябе, я сказаў Васiлю:
      - Добра ты iграеш, браце, зайздрошчу я табе.
      Васiль павярнуўся да мяне, недаверлiва блiснуў вачыма паўз верх маёй галавы i апусцiў вочы.
      - Ажно самому хочацца навучыцца так iграць, - не спыняў я свайго наступу на Васiля.
      Той узняў галаву i адкрыта паглядзеў на мяне. На самым краi яго губ мiльганула рыска здаволенай усмешкi.
      - Не верыш? - запытаўся я.
      - Вы смеяцёся, - ужо зусiм сур'ёзна адказаў Васiль.
      Тут ужо трэба было шукаць новых i важкiх аргументаў, каб трымаць хлопца ў стане зацiкаўленасцi маёй гаворкай, веры ў шчырасць маiх слоў.
      Вядома, маё рашэнне было нечаканым для Васiля.
      - Цi не мог бы ты па вечарах прыходзiць да мяне, каб навучыць мяне iграць на гармонiку? - пытаўся я далей.
      Васiль некалькi секунд маўчаў, а потым у сваю чаргу спытаў:
      - З гармонiкам?
      - Ага, прыходзь са сваiм гармонiкам...
      Васiль удзячна глядзеў цяпер мне ў вочы, аднак усё яшчэ, мабыць, не верыў у шчырасць маёй просьбы. Мы пагаварылi так з паўгадзiны, i хлопец пераканаўся, што нiякай няшчырасцi ў маiх словах няма.
      Увечары ён прыйшоў да мяне з гармонiкам. Я праглядаў сшыткi вучняў трэцяга класа. Васiль крышачку пачакаў, пакуль я закончу працу, а потым пачаў вучыць мяне iграць. Пачалося з самага элементарнага. Ён расказаў мне пра басы, пра другiя часткi гармонiка, паказаў, як трэба карыстацца мяхамi. Хлопец быў як нiколi жвавы i гаваркi. Шчокi яго пачырванелi ад задаволенасцi.
      - Ну, на сёння можа i хопiць, - урэшце сказаў я.
      - Як сабе хочаце, - адказаў Васiль i пачаў зашпiльваць гармонiк.
      - А як у цябе з урокамi, можа, я табе буду перашкаджаць вучыцца? неўпрыкметку запытаўся я.
      - Ды што вы, падрыхтую... - i Васiль гатовы ўжо быў пабегчы ад мяне.
      - А ведаеш што? - звярнуўся я да яго. - Прыйдзi заўтра крышачку раней i захапi з сабой гармонiк i сшыткi свае.
      - Добра, - узрадавана адказаў Васiль.
      Так i пачалася ў нас з Васiлём узаемадапамога. Усю зiму амаль штовечар ён прыходзiў да мяне ў школу з гармонiкам, сшыткамi i падручнiкамi. Ён мяне вучыў iграць на гармонiку, а я дапамагаў яму спачатку рыхтаваць урокi, а пасля правяраў, цi правiльна ён iх падрыхтаваў.
      Устанавiлася такая дружба, што Васiль нiколi не парушаў нашай умоўленасцi, заўсёды падаваў прыклад добрых паводзiн у школе, стаў добра вучыцца i на кожнай вечарынцы быў маiм першым памочнiкам.
      З мяне гарманiст не выйшаў. Ледзь-ледзь я навучыўся iграць нейкi вальс ды страданне. Пад вясну ж у школе i ў калгасе было столькi спраў, што нашы з Васiлём заняткi па музыцы прыйшлося спынiць. Хоць, напэўна, i заўважыў ён мой гэты халадок да музыкi, а чацверты клас скончыў паспяхова. Паспяхова ён вытрымаў i экзамены ў сямiгодку. Пачуццё гордасцi за Васiля ахапiла мяне. Я адчуў першую здаволенасць сабою.
      Яшчэ прайшоў адзiн навучальны год, i мяне забралi на работу ў раённы аддзел асветы. Летам я развiтаўся са сваiмi вучнямi i з усiмi жыхарамi вёскi. З раёна я паехаў вучыцца ў iнстытут. А Васiль, як мне паведамлялi пры сустрэчах калгаснiкi, паспяхова вучыўся ў сямiгодцы. Яшчэ праз год я зусiм згубiў з поля зроку свайго "настаўнiка" музыкi.
      А час iшоў.
      Неяк перад самай вайной атрымаў я камандзiроўку ў Гомель. Працаваў тады iнспектарам школ, i мне часта даводзiлася раз'язджаць. Давялося правяраць паспяховасць вучняў у адной са школ горада. Настаўнiца Марыя Маркаўна, з якой я вёў гаворку, пачала папракаць мяне, што я пайшоў у начальства, кiнуў настаўнiцкую дзейнасць. Яна ўспомнiла многiх сваiх вучняў, якiя сталi ўжо вядомымi людзьмi, часта прысылалi ёй удзячныя пiсьмы.
      Мне хацелася даказаць Марыi Маркаўне, што я зусiм не вiнаваты ў тым, што не працую непасрэдна ў школе, а займаюся iнспектаваннем школ.
      Яна i слухаць не хацела, усё распякала i распякала мяне. Час ад часу яна называла iмёны тых людзей, якiя пiсалi ёй самыя цёплыя пiсьмы, лiчылi яе самым дарагiм чалавекам.
      Так мы прагаварылi з ёю аж да прыцемкаў. Потым я пайшоў у гасцiнiцу.
      Настаў цiхi зiмовы вечар. Мяккiя пушынкi снегу ападалi на зямлю, лiплi да вопраткi, да твару.
      Я iшоў па вулiцы Талстога ў прыўзнятым настроi. Вось i мост цераз чыгунку. Ён неяк непрыкметна з'явiўся перада мной. Пад iм, пыхкаючы, праходзiў паравоз. Я спынiўся, чакаючы, калi ён пройдзе. Насустрач iшлi людзi, але твараў iх я не заўважаў. Пайшоў павольна далей.
      Адзiн з пешаходаў, чалавек рослы, у шынялi, крокаў за пяць перада мной спынiўся. Я прайшоў каля яго.
      - Адам Ягоравiч, - не то паклiкаў, не то сам у сябе спытаў гэты вайсковы чалавек.
      Пачуўшы сваё iмя, я таксама спынiўся. Чалавек стаяў нерухома. Я паглядзеў на яго i, не пазнаўшы, рушыў далей.
      Той на гэты раз мацней сказаў:
      - Не пазнаяце, Адам Ягоравiч?
      Я зноў спынiўся i яшчэ больш пiльна паглядзеў на вайсковага. А людзi ўсё iшлi i iшлi цераз мост.
      А той, хто спынiў мяне, усё ўглядаўся, нiбы здзекаваўся з мяне. Я не пазнаваў чалавека i ўжо быў памкнуўся iсцi.
      - Ай-яй-яй, - наляцеў на мяне вайсковы. I не паспеў я павярнуцца да яго, як ён схапiў мяне ў абдымкi i, прыцiснуўшы да сябе, падняў. У мяне ажно дух заняло.
      Але твар яго цяпер быў ля мяне зусiм блiзка, i я пазнаў Васiля, свайго першага з вучняў, што даўся мне ў знакi.
      - Васiль, Васiль Якiмчук, - разгублена прагаварыў я. - Ды я ледзь пазнаў цябе, мядзведзь ты гэтакi.
      Той выпусцiў мяне са сваiх дужых рук i засмяяўся радасна, задаволена.
      Я абрадаваўся сустрэчы.
      Мы моцна пацiснулi адзiн аднаму рукi.
      Васiль, даведаўшыся, што я ў камандзiроўцы, не адпусцiў мяне аднаго, а правёў да гасцiнiцы i там зацягнуў у рэстаран.
      Мы прагаварылi амаль да гадзiны ночы.
      I якая вялiкая настаўнiцкая гордасць ахапiла мяне! Васiль шчыра i адкрыта сказаў мне, што толькi мае тыя, выдуманыя, музычныя заняткi, мае адносiны да яго, Васiля, паставiлi яго на правiльны шлях, i ён стаў чалавекам. Цяпер Васiль быў адукаваным партыйным работнiкам у нашай слаўнай Савецкай Армii. Ён сам цяпер адказвае за выхаванне байцоў i малодшых камандзiраў. Ён не раз расказваў, а яго з захапленнем слухалi пра тое, як ён на трэцi год прабывання ў чацвертым класе паспяхова закончыў яго i як, адчуўшы сваю годнасць, даў сабе слова нiколi не падводзiць свайго настаўнiка.
      Мы развiталiся, як добрыя i даўнiя дружбакi. Абмянялiся адрасамi i вялi перапiску аж да пачатку Вялiкай Айчыннай вайны.
      ...Я i цяпер працую iнспектарам школ. Тыя два гады маёй работы ў пачатковай школе, затым некалькi гадоў працы ў сярэдняй школе пасля заканчэння iнстытута даюць мне падставы не крыўдаваць на маю iнспектарскую працу, - яна быццам бы прадаўжае ўсю маю выхаваўчую дзейнасць.
      I няхай не вельмi нападае на мяне Марыя Маркаўна, што я не працую непасрэдна ў школе.
      Ды i я маю не аднаго, а шмат выхаванцаў, якiя мне, гэтак жа, як i Марыi Маркаўне, пiшуць пiсьмы, раяцца са мной, паведамляюць аб сваiх поспехах, аб сваiх радасцях, а часам i аб цяжкасцях. Я так мяркую, што колькi хто з нас нi працаваў у школе, але калi толькi працаваў добра, ён мае сваю гордасць, гордасць настаўнiка, выхаваўцы. Працуючы iнспектарам, я вельмi часта расказваў пра выпадак з Васiлём, пра iншыя цiкавыя эпiзоды са сваёй педагагiчнай практыкi, прыпiсваючы iх другiм настаўнiкам. Для мяне дастаткова было таго, што гэтыя прыклады робяць уздзеянне на маладых настаўнiкаў, дапамагаюць iм iсцi наперад.
      Мы, старыя настаўнiкi, часта атрымлiваем пiсьмы ад сваiх выхаванцаў. Яны, гэтыя пiсьмы, за якiмi iснуюць жывыя людзi - героi будоўляў, прамысловасцi i транспарту, наватары сельскай гаспадаркi, знатныя людзi нашай вялiкай савецкай культуры, мужныя нашы абаронцы - воiны i афiцэры Савецкай Армii, гэтыя пiсьмы - дакументы прызнання нашай высакароднай выхаваўчай працы.
      Вырашыў я, хай не думае Марыя Маркаўна, што выхваляюся цi знарок для яе гэта раблю, апублiкаваць апошнi дакумент гiсторыi майго Васiля. Я прыводжу адну толькi вытрымку з яго апошняга пiсьма:
      "Дарагi i шаноўны Адам Ягоравiч! Не думайце, што калi Вы далёка працуеце, дык я Вам i пiсаць не буду. Пiшу вось, турбую Вас. Скажаце: а што ж цяпер савецкаму генералу рабiць, толькi i пiсаць пiсьмы з далёкай зямлi сваiм землякам? Думайце сабе, як хочаце. Але я вiтаю Вас i жадаю здароўя. Тут, у Германскай Дэмакратычнай Рэспублiцы, нас любяць, да нас прыслухоўваюцца. А гэта таму, што ва ўсiх нас ёсць адна любоў - любоў да мiру i спакою. Я стаю на варце гэтай усенароднай любвi i буду стаяць. Ваш гвардыi генерал-маёр Васiль Якiмчук".
      I як, сябры, не прачнуцца пасля ўсяго гэтага маёй настаўнiцкай гордасцi! Як не радавацца ўсiм нам такiмi выхаванцамi! Iх жа мiльёны!
      1959 г.