Сакё Камацу
      Смерць Бiкунi
      Пераклала Iрэна Дабрыян
      1
      Цяжкiя свiнцовыя хмары сцерлi з неба сiнь, апусцiлiся нiзка-нiзка над пачарнелым ледзяным морам, i здавалася, што на свеце нiчога няма, апрача гэтых хмар i вострага, як лязо кiнжала, ветру, якi ўзнiкаў з безданi i рваў чалавечую плоць. Вецер шалеў, гнаў з мора пырскi, застылыя ў ледзяны шрот, уздымаў з зямлi халодны калючы пясок. Хмары раслi i шырылiся, клубiлiся, залiвалi гарызонт чарнатою. Грукат хваль i выццё ветру, заглушаючы адно аднаго, прадвяшчалi блiзкую снежную буру.
      Па гэтым сумным свеце, дзе жылi i варагавалi толькi тры колеры, народжаныя холадам, - белы, чорны i шэры, павольна рухалася адзiнокая маленькая фiгурка, такая ж чорна-белая, як i ўсё навакольнае. Дзоры, абутыя на боса, пакiдалi ледзь прыкметныя сляды на прыбярэжным пяску, а хвалi, прагныя i шпаркiя, злiзвалi iх доўгiм языком i, ашчэрыўшы белапенныя зубы, таропка адбягалi назад. Мора i вецер ганялiся за дарожнiкам, яны з радасцю паглынулi б яго, падралi б на шматкi, развеялi б яго прах, але ён смела iшоў далей i далей уздоўж крывога выгiну пясчанага берага, аддаючы на волю стыхiй толькi чорнае кiмано, у якога матлялася крыссе, i берагi белай тканiны, якая прыкрывала галаву. I раптам, разрываючы заслону белага снегу i шэрага туману, удалечынi паказалiся чорныя ценi. Было iх шмат. Яны выходзiлi адзiн за адным з iмжы i рухалiся насустрач дарожнiку. I вось на сярэдзiне выгiну ценi i адзiнокi дарожнiк сустрэлiся.
      Тыя, што ўзнiклi з iмжы i iшлi цяпер ланцужком, былi моцныя i дужыя людзi. Але неадольная стома сагнула iм спiны. Хада ў iх была цяжкая, ногi глыбока загрузалi ў пяску. Здалёк яны здавалiся воiнамi, закаванымi ў цёмныя панцыры, а зблiзку панцыры аказалiся звычайным адзеннем вандроўных манахаў: башлыкi, грубыя рынкенаўскiя расы. У руках кашы з святымi сутрамi i акаваныя жалезам посахi пiлiгрымаў. Твары, пацямнелыя ад нягод i холаду, папялiста-шэрыя, з абведзенымi чорнымi кругамi вачыма, не неслi на сабе адбiтка мiласэрнасцi гасподняй. Яны павольна iшлi наперад, моцна абапiраючыся на посахi, а ўчэпiсты пясок раз-пораз хапаў iх за ногi, быццам не хацеў пускаць далей.
      Адзiнокi дарожнiк, параўняўшыся з вандроўнiкамi, злёгку пакланiўся i хацеў iсцi сваёй дарогаю. На тварах манахаў адбiлася разгубленасць, потым здзiўленне. Яны адказалi на паклон, i вялiзны, як вежа, дзяцюк, што iшоў наперадзе, сказаў гучным голасам:
      - Дазволь пагаварыць з табой!..
      - Калi ласка...
      Голас прагучаў сярэбраным званочкам. Вецер наляцеў з мора i адкiнуў з iлба дарожнiка канцы белага пакрывала.
      З-пад белага шоўку, якi трапятаў, на манахаў глядзела жанчына. Маладая, гадоў дваццацi, не болей. Холад распiсаў пяшчотна-ружовымi фарбамi яе па-дзявочы гладкiя шчокi. Вочы былi ясныя, як у дзiцяцi.
      Яны глядзелi на жанчыну разявiўшы рот.
      - Наша дарога была доўгая i цяжкая. Сама блiзкую завалiла абвалам, i давялося iсцi ў абход, па бездарожжы. Тутэйшых мясцiн мы не ведаем. Цi не скажаш ты, сястра, ёсць тут дзе-небудзь паблiзу сяло або хоць бы адзiнокая хацiна, каб нам схавацца на ноч ад непагадзi?.. - Манах гаварыў вельмi пачцiва, стараючыся прыцiшыць свой гучны голас. - Ужо вечарэе. Скора на зямлю ляжа начная iмжа. Цi паспеем мы дабрацца да жытла?
      - Бедныя, як жа вы, мусiць, натамiлiся! - У сярэбраным голасе прагучала спагада. - Але хутка канец вашым пакутам. Бачыце вунь той мыс? За iм рыбачы пасёлак. А калi пойдзеце да гор, там прыкладна праз два з паловай ры будзе будысцкi храм.
      - Дзякуй, сястра - усклiкнуў каржакаваты, невысокi манах, якi стаяў побач з падобным на вежу. - Чулi, браты, нядоўга нам мучыцца. Яшчэ крыху, i нас чакаюць цяпло i сон. Наперад!
      - Удачы вам у дарозе. Хай дапаможа вам усявышнi!
      Жанчына крыху схiлiла галаву i пайшла далей. Але яе дагнаў голас манаха, якi быў падобны на вежу.
      - Высокашаноўная пустэльнiца, няўжо ў такi холад i ў буру ты iдзеш адна?
      Манахiня ўсмiхнулася, прыкрыўшы рот краем рукава:
      - Не трывожцеся, браты. Жыву я тут доўга, тутэйшыя мясцiны добра ведаю. Ды i келля мая недалёка...
      I, яшчэ раз пакланiўшыся, яна пайшла. I манахi кланялiся ёй, i яна адказвала кожнаму. Але калi жанчына параўнялася з апошнiм, з выгляду ўбогiм манахам, галаву якога прыкрываў глыбокi саламяны капялюш, насунуты да самых брывоў, яе вочы раптам расшырылiся.
      - Даруй мне... Цi не ты гэта, пане? - сказала яна, мiжволi ступiўшы крок да жабрака-манаха.
      Ланцужок шэрых рас застыў на iмгненне, а потым па iм прайшло ледзь прыкметнае калыханне. Магчыма, вецер наляцеў у гэта iмгненне з новай сiлай... Сёй-той з манахаў схапiўся за мячы, схаваныя пад адзеннем багамольцаў.
      Але манахiня, прыкмецiўшы, што апошнi ў ланцужку яшчэ глыбей нацягнуў на твар саламяны капялюш, каб не сустракацца з ёю позiркам, зноў пакланiлася i паглядзела на чалавека, падобнага на вежу, што сачыў за ёю вачыма, у якiх гарэў нядобры агонь.
      - Малюся i спадзяюся на мiласэрнасць усявышняга. Няхай спадарожнiчае яна вам на вашым цяжкiм шляху. Даруйце, калi што не так сказала... - Яе тонкiя пальцы малiтоўна перабiралi выцягнуты з-за пазухi ружанец.
      Калi меладычны, падобны на летнюю прахалоду голас даляцеў да першага манаха, яна ўжо павярнулася i са складзенымi рукамi пайшла прэч у снежную iмжу.
      - Здагадалася! Пазнала! - прастагнаў каржакаваты манах, падобны на краба. - Месца бязлюднае, засячы, каб бяды не здарылася?
      - Змоўкнi, Сабура, - сказаў падобны на вежу. - Мы ж манахi, хоць i не па добрай волi. Да таго ж яна ўсё-такi жанчына.
      - А калi данясе?.. Прыйдзем у сяло, а там нас чакае засада...
      - Кiнь, Сабура, - хрыпла сказаў убогi манах i павярнуўся да падобнага на вежу. - Усе стамiлiся, Бенкей. Трэба спяшацца.
      Падобны на вежу патрос посахам.
      - Чуў, Сабура? Вось i пан наш гаворыць... Мяркуючы па тым, як жанчына пажадала нам добрай дарогi, не будзе яна даносiць, нават калi здагадалася, хто мы такiя. Ну, пайшлi, чаго стаяць на холадзе.
      Атрад крануўся. Касы вецер наляцеў з мора i апёк шчокi людзей калючымi ледзянымi пырскамi.
      - Незразумела мне, - сказаў Сабура таму, каго ўбогi манах назваў Бенкеем, - як гэта адважылася жанчына iсцi ў дарогу па гэтай пустынi адна-аднюткая ды яшчэ ў такi ўраган. Нават калi дом яе непадалёк. Вунь i рыбакоў не вiдаць, мабыць, усе пахавалiся ў хацiнах...
      - Ага... Цуды! - рыкнуў Бенкей. - I нi дарогi ж, нi сцежкi паблiзу. Мы знарок выбралi сама доўгую i сама бязлюдную дарогу, каб падмануць пагоню. Вось i наконт абвалу зманiлi.
      - Не разумею ўсё-такi я, - не сунiмаўся Сабура, - як гэта маладая прыгажуня стала бiкунi-пустэльнiцай. Ты заўважыў, якiя ў яе вочы, якiя бровы? Нездарма гавораць, што ў паўночных правiнцыях шмат прыгажунь... Але тут, у такой глухаманi, i раптам - пяшчотная вясенняя кветка... Слухай, можа, яна i не пустэльнiца зусiм, а пярэварацень? Снежная дзева?
      Бенкей раптам спынiўся. Словы Сабура нагадалi яму легенду, якую ён даўно чуў ад тутэйшых жыхароў.
      - Ты чаго спынiўся? - спытаў Сабура, здзiўлена гледзячы на Бенкея. Пайшлi... I ўсё ж цiкава, дзе гэтая пустэльнiца магла бачыць нашага пана Ёсiцунэ?..
      2
      Муж у яе памёр. На сорак дзевяты дзень Хама адслужыла панiхiду па нябожчыку i вярнулася да будзённых спраў - спраў свайго дома. Яе рукi i вочы былi занятыя, але памяць жыла сваiм, асаблiвым жыццём. Памяць вяртала Хаму ў далёкiя, цяпер ужо далёкiя часы.
      I ўспомнiлася ёй бура на ўзбярэжжы i выпадковая сустрэча, сведкамi якой былi мора, холад i вецер... Толькi праз дзесяць гадоў Хама даведалася, што сустрэлася тады з атрадам Ёсiцунэ. Так, не ведала яна ў тое iмгненне, што за людзi гэтыя вандроўныя манахi. Толькi адзiн быў ёй знаёмы - той у адзеннi жабрака, у глыбока насунутым на вочы саламяным капелюшы. Памяць падказала ёй, хто ён, свавольнiк-хлапчук, смуглы, скуласты, раскудлачаны, з падзёртымi да крывi каленямi... Ага, той самы хлопчык, якi часцяком - у яшчэ больш далёкiя часы - прыбягаў напiцца ў яе келлю каля сталiцы Кiота.
      А потым хлопчык - Ёсiцунэ стаў першым военачальнiкам з роду Мiнамота i праславiўся ў баях пры Сiме i Дан-но-Ура. А потым лёс адвярнуўся ад яго i ператварыў яго ў героя трагедыi. А потым людзi пачалi расказваць цуды пра яго подзвiгi. Хiба магла Хама загадзя прадбачыць усё гэта, калi ён прыбягаў напiцца ў яе келлю?..
      Гады iшлi. Хама ўжо ведала пра гiбель Ёсiцунэ i яго сяброў. I аднойчы ў глухiм горным храме яна сустрэлася - зноў выпадкова - з чалавекам, якi прыняў манаскi сан i называўся Дзанму. I быў гэты манах не хто iншы, як чалавек Ёсiцунэ, якi насiў некалi iмя Сабура. Дзанму-Сабура, да глыбiнi душы ўражаны сустрэчай з жанчынаю, спытаўся ў яе, цi яна гэта была на марскiм беразе, цi яна паказала атраду дарогу да чалавечага жытла, i, пачуўшы сцвярджальны адказ, назваў сваё iмя, ранейшае i цяперашняе, i расказаў сумную гiсторыю Ёсiцунэ. Яна маўчала, ён замоўк таксама i ўсё глядзеў на яе разявiўшы рот, што зусiм ужо не да твару служыцелю Буды, бо чалавек, блiзкi да бога, не павiнен здзiўляцца, а потым загаварыў зноў, i ў голасе ў яго чуўся боль за свайго пана Ёсiцунэ i крыўда i гнеў супраць старэйшага брата Ёсiцунэ - Ерытама. Не, не адмовiўся манах ад зямных спраў, не стаў сапраўдным слугою боскiм, а так i застаўся ў сэрцы сваiм васалам былога пана.
      Слухаючы такiя яго словы, Хама здзiвiлася - як жа гэта, калi Ёсiцунэ загiнуў у Хiрайдзуке, яго слугi выратавалiся ўцёкамi, i толькi адзiн з дванаццацi, Бенкей, падобны на вежу, бiўся з пагоняй i сустрэў смерць грудзьмi... Але ёй было ўсё адно, i яна прамаўчала. Толькi адзiн успамiн адгукнуўся ў ёй пякучым сумам: хлопчык з пабiтымi каленямi, мурзаты, вiхрасты, урываецца ў яе келлю i просiць: "Матушка, напiцца!" - i яна падае яму ваду, i ён прагна п'е, абцiраючы далоняй кропелькi поту з крутога, бруднага лба... хлапчук, якi сустрэўся ёй пазней убогiм манахам на змучаным бурай узбярэжжы... Хама маўчала i перабiрала ружанец - супакой Божа душу яго.
      Манах Дзанму настойлiва прасiў яе адкрыцца яму, i расказаць усё пра сябе, i, калi гэта магчыма, дапамагчы ў складаннi жыццяпiсу яго пана Ёсiцунэ. Яна ўхiлiлася ад адказу. Яе жыццё было яе жыццём, i мужчыны, якiя ўрывалiся часам у гэта жыццё, былi не больш чым абломкамi iншых жыццяў, якiя былi занесены выпадкова i ненадоўга ветрам смутнага часу.
      Пасля гiбелi Ёсiцунэ смуты не зацiхалi, i ўсе Хамiны мужчыны, воiны i бунтары, памiралi, адзiн за адным.
      У канцы трынаццатага стагоддзя, у той дзень, калi ў наваколлi Эцiдзен-Канагасакi яшчэ кiпела славутая бiтва, якая ўвайшла ў летапiс, у яе келлю прынеслi воiна ў багатых даспехах, вiдаць, вялiкага военачальнiка. Ён ледзь дыхаў. Хама даглядала яго дваццаць дзён. За дваццаць дзён ён не сказаў нiводнага слова, а на дваццаць першы памёр. Усе яны памiралi. I Хама ўсiх iх выдатна помнiла.
      Аднойчы, калi князь Сiба Ёсiёры пайшоў вайною на князя Асакура Такакагэ, да яе зайшоў лютага выгляду воiн, таксама цяжка паранены. Гэтага яна выхадзiла. Ноччу, перад тым як пакiнуць яе келлю, ён згвалцiў яе. А потым сказаў:
      - Даруй мне, пустэльнiца. Я ж не ведаю, што чакае мяне заўтра. Шмат грахоў на маiм сумленнi. Не раз я падымаў меч супраць пана майго, а цяпер паўстаў на цябе, прыслужнiца Буды вялiкага... i з гэтага часу прызначана мне простая дарога на самае дно пекла...
      Яна хацела суцешыць яго, сказаць, што няма нiякага пекла ў Буды, што пекла i рай у свеце чалавечым, толькi рай вельмi ўжо далёкi i знайсцi яго цяжка... Хацела яна сказаць, але... прамаўчала.
      Воiн, Такэда было яго iмя, пайшоў, а потым вярнуўся. Кiнуў даспехi i застаўся ў яе келлi. Нярэдка ў тыя часы, у часы смуты i мiжусобiц, манахiнi-пустэльнiцы служылi ўцехай воiнам, але ўсё ж Хама адчувала боль, калi ў вёсках, куды яна хадзiла жабраваць, на яе паказвалi пальцамi i гаварылi: "Глядзiце, вось гэтая рабыня Буды завяла сабе мужчыну i трымае яго ў сваёй келлi!" I пагарда людзей была вялiкая, а мiласцiна iх - малая. Зiмой давялося ёй разам з Такэдам, каб падмануць голад, сёрбаць полiўку з глiны, прыпраўленую драўнянай карой.
      Але як толькi насталi цёплыя днi, пачала яна выкопваць маладыя парасткi каранёў бамбука, якi рос за хацiнай, ды вырошчваць сякую-такую гароднiну на маленькiм, з кошчын лоб, агародзiку. Яна старалася дагадзiць мужчыну, нават валасы адпусцiла сабе на голенай галаве...
      - Падумаць толькi, як мы з табою жывём - цiха ды непрыкметна... I гэта ў наш час, i ў нашым смутным свеце... - гаварыў Такэда, гледзячы на яе з галерэi. I позiрк у яго быў мяккi i задумлiвы, зусiм не такi, як у тую першую ноч. - Магчыма, падобнае жыццё i ёсць iсцiна. Такая ж iсцiна, як сама старажытнасць. Мудрасць вучняў Буды вартая здзiўлення.
      I Хама ў такiя хвiлiны смяялася. Весела, як дзяўчынка. I прыкрывала рот запэцканай агароднай зямлёю рукой, i камячкi плоднай зямлi прылiпалi да яе ружовых вуснаў.
      - Мудрасць вучэння Буды тут нi пры чым, - адказвала яна. - Гэта мудрасць самога чалавека, якая ўвайшла ў яго яшчэ ў тыя далёкiя часы, калi Сак'я-Мунi яшчэ не нарадзiўся. Чалавек вучыўся, як трэба жыць, каб не крыўдзiць iншых i самому не быць пакрыўджаным. А потым недарэчная сквапнасць i звярыная ненасытнасць прымусiлi яго забыцца на першародную мудрасць. I не людзям вучыцца ў Буды веры i праведнасцi i спакою душэўнаму. Буда сам запазычыў з душы чалавечай дадзены ёй спрадвеку светлы спакой, якi ўсiм дапамагае i ўсiх вылечвае ад непатрэбных пакут.
      - Хто ведае, хто ведае... - задуменна кiваў галавой мужчына. - Магчыма, надыдуць такiя часы, калi нават з цябе не злiтуецца бурлiвы паток часу. I навакольны свет уварвецца ў тваю келлю ў аблiччы здзiчэлага разбойнiка, якi падобна зверу блукаў па дарогах...
      - Няхай... Цi звяры, цi разбойнiкi - што мне да iх? - яе голас спяваў, як сярэбраны званочак, а пальцы яе абрывалi лiставую капусту. - Калi знойдуць у маёй келлi што ўзяць - няхай бяруць. Я i сама аддам. А жыццё будуць патрабаваць, таксама аддам, не шкада. Усё роўна ж памру калi-небудзь. Не павiнен чалавек скупiцца на падарункi. Табе я падарыла лона сваё, а iншаму, можа, падару жыццё...
      I тады мужчына ўстаў, i працягнуў рукi, i павёў яе ў келлю. А на галерэю, якая караблём плыла ў сонечным патоку, прыляцелi птушкi нябесныя, збеглiся малпы з блiжняга лесу i раскiдалi насенне лiставой капусты, пакуль iх не напалохаў воклiч радасцi Хамы.
      А мужчына з сумам думаў, што сiла яго сыходзiць, што ён старэе...
      I меў ён рацыю, калi гаварыў пра неспакойнасць смутнага часу. Мiжусобiцы не сцiхалi, правiцелi падаўлялi народ, народ бунтаваў, i кожны - крыўдзiцель i пакрыўджаны караў нi ў чым не вiнаватую зямлю агнём i мячом. Вёскi гарэлi, i сяляне, якiя ўзнялiся з выгарэлай зямлi, iшлi бадзяцца па дарогах.
      Аднойчы натоўп здзiчэлых людзей, якiя выпадкова праходзiлi мiма, уварваўся ў хацiну i збiў мужчыну да смерцi, таму што ён не хацеў аддаць дзве дзяругi, што закрывалi ўваход у келлю.
      Мужчына, некалi магутны воiн, нядоўга супрацiўляўся: быў ён ужо не малады i сiла яго згасла. Труп яго, раздзеты дагала, кiнулi ў снег.
      А Хамы не было - яна пайшла ў сяло па мiласцiну...
      3
      А потым...
      Хама ўспамiнала. Яе пальцы, якiя прывыклi перабiраць ружанец, цяпер перабiралi пажоўклыя лiсты паперы - памятныя нататкi пра былое.
      А потым насталi ўжо зусiм страшныя часы. Ода Набувага напаў на князя Асакуру. Услед за гэтым Тоетомi Хiдресi пайшоў уцiхамiрваць паўночныя правiнцыi. Як жа любяць мужчыны займацца забойствам, войнамi i пралiваць кроў. Хiба ёсць у гэтым сэнс - адбiраць адзiн у аднаго па чарзе землi i плацiць сваiм жыццём за чужое жыццё?..
      У памятных запiсах было шмат iмёнаў - усё, што засталося ад людзей, якiя былi некалi цёплай i жывой плоццю. Добра, хоць iмёны захавалiся - як бы iначай яна памiнала iх у сваiх малiтвах?
      Кiм яны былi, гэтыя людзi, што ўрывалiся ў цiхую душу Хамы, падобна парывам ураганнага ветру? Военачальнiкi i простыя воiны, майстры чайнай цырымонii i простыя падарожныя, якiя збiлiся з дарогi. Iх прыводзiў да яе выпадак, i выпадак час ад часу выкрадаў яе са сцен келлi i пераносiў у якi-небудзь замак, дзе яна рабiлася чарговай наложнiцай князя.
      А потым на замак iшоў вайною другi князь i забiваў гаспадара, i Хама вярталася ў сваю келлю.
      Былi i незвычайныя сустрэчы.
      Аднойчы ў келлю прыйшоў чалавек, якi таксама, як i Хама, прыняў манаства i насiў чорную расу i саламяны капялюш. Яны сядзелi на галерэi, i свет быў сярэбраны ад месяца i звонкi ад спеваў цыкад.
      I гутарка ў iх была поўная i чароўная, як круглявы месяц, якi кацiўся па небе. Манах, надзiва дасведчаны ў майстэрстве вершаскладання, гаварыў павольна i спакойна, але ў яго голасе i ў позiрку заўважалася нешта, што прымушала думаць, быццам перажыў ён глыбокае ўзрушэнне i ўбачыў на свае вочы зменлiвасць свету. Сапраўды, чалавечы лёс не больш чым воля рукi гасподняй!
      I Хама адчула каханне да мужчыны - гэта здаралася з ёю рэдка, вельмi рэдка, - i пры расставаннi папрасiла што-небудзь на памяць. Ён сумна ўсмiхнуўся, сказаў: "Ну што ж..." i напiсаў на памiнальнай таблiчцы вершы ў стылi "дзеку", а пад iмi дату i сваё iмя.
      - Прашу цябе, нiкому не паказвай, - сказаў ён, i яны рассталiся.
      Прайшло многа-многа гадоў. На свеце настаў мiр. I так было цiха i спакойна навокал, што ў вёсцы ля падножжа гары сярод заможных сялян завялося нямала аматараў чайнай цырымонii i нават паэзii. Адзiн такi аматар часта падымаўся на гару i прыходзiў у келлю Хамы на чайную цырымонiю. Можа, пустэльнiца абуджала ў iм невыразную цiкаўнасць, а можа, ён i праўда глыбока паважаў яе хатнi алтар - хто ведае, але толькi аднойчы гэты чалавек, асцярожна перабiраючы Хамiны рэлiквii, выпадкова знайшоў таблiчку з вершамi невядомага манаха. Ён уважлiва прачытаў i перачытаў вершы i здзiўлена ўсклiкнуў:
      - Не можа быць! Подпiс без сумнення належыць Акэцi Мiцухiда! Без сумнення... Паважаная пустэльнiца, прашу вас, скажыце, як апынулася тут гэтая таблiчка? Але дзiўна... Дата... на тры гады пазней, як Мiцухiда загiнуў у Хонадзi... Што? Вандроўны манах напiсаў?.. Ха-ха-ха! Ну i спрытнюга! Ашукаў вас, панi пустэльнiца, гэты багамолец Буды!
      Ёй было ўсё роўна, цi наведаў яе келлю Акэцi Мiцухiда, цi вандроўны манах, якi паставiў яго подпiс, цi яшчэ нехта. Якое гэта мела значэнне? Хiба не было той дзiўнай ночы i дзвюх душ, якiя злiлiся разам у сярэбраным i звонкiм свеце, дзе ўладарылi месяц, цыкады i духмяныя начныя травы?..
      А потым... Што ж было потым?.. Ды шмат рознага. Быў багацей з Эда, вялiкi аматар жаночага цела, якi пратаптаў сцяжынку да яе келлi. Доўга ён угаворваў Хаму ўступiць яго страсцi i нарэшце ўсё ж такi звёз яе ў Эда i падарыў ёй дом.
      Быў цясляр, прастадушны чалавек. Пажылi яны з iм сям'ёю як мае быць.
      Але мужчыны рана цi позна памiралi. I кожны раз, адслужыўшы хаўтуры, Хама вярталася ў сваю келлю.
      Iшлi гады. Змянялiся эпохi. Змянялася жыццё. Толькi адна Хама заставалася ранейшай.
      - Панi... - ад саду да галерэi падышоў слуга. - Дылiжанс каля варот.
      - Зараз iду...
      Хама схавала ў маленькi скрутак памятныя запiсы - маёмасць, з якой яна некалi прыйшла ў гэты дом i з якой цяпер адыходзiла, яшчэ раз, набожна склаўшы рукi, пакланiлася таблiчцы з iмем нябожчыка i ўстала.
      Гэты апошнi яе муж быў вельмi багаты. Ён атрымаў у спадчыну ад бацькi цэлую флатылiю, якая хадзiла ў кабатажнае плаванне, а з надыходам эпохi Мейдзi яшчэ больш разбагацеў на гандлi рысам. Хама спадабалася яму. Згвалцiўшы яе, ён прымусiў яе пераехаць у Токiо, а калi ў яе адраслi валасы, зрабiў пустэльнiцу сваёй афiцыйнай палюбоўнiцай i падарыў асабняк.
      У гэтага багацея было яшчэ шэсць палюбоўнiц, i кожнай - свой асабняк. Законная жонка жыла ў раскошным доме, якi называўся палацам, дзень i ноч аплакваючы здраднiка-мужа. Так яна i памерла - у слязах i раскошы. Дзве яго ўтрыманкi, прыхапiўшы каштоўнасцi, збеглi з маладымi хлопцамi, i тады ён афiцыйна ажанiўся з Хамай. Вяселле, праўда, было сцiплае, нiякiх гасцей не запрашалi.
      Яго дачка ад першага шлюбу атрымала ў спадчыну бацькаву лiхую кроў - i аднойчы збегла з рыкшам i з таго часу пайшла па благой дарозе. Сын бадзяўся па прытонах i ўрэшце, згаварыўшыся з некалькiмi гулякамi i гульцамi, якiя праматалi ўсё, скончыў самагубствам. Аднак памёр толькi ён, тыя выжылi. Хамiн муж i сам дрэнна скончыў: за хабар чыноўнiкам сеў у турму, праз тры гады вярнуўся дадому паралiзаваны, у каросце. За гэты час усё яго багацце сплыло, захаваўся толькi асабняк, якi некалi называўся палацам, а цяпер пераўтварыўся ў сапраўдны дом з прывiдамi.
      З чэлядзi засталiся толькi двое - слуга i служанка. Хама самааддана даглядала агiднага старога - таксама, як i ўсiх.
      4
      - Значыць, так... - сказаў начальнiк будаўнiцтва, якi толькi што вярнуўся з сталiцы. - Давядзецца тужыцца i закончыць усе работы на два тыднi раней тэрмiну. Я атрымаў ад мiнiстра добры наганяй. Уся справа ў iншаземцах. Дэлегацыя пажадала прыехаць раней, чым было дамоўлена, i неадкладна агледзець будоўлю.
      - Нiчога не атрымаецца, - галоўны iнжынер пацiснуў плячамi.
      - Павiнна атрымацца. Нам даюць дадаткова некалькi дзесяткаў звышмагутных экскаватараў i атамных лапат, - начальнiк зiрнуў на наручны гадзiннiк. Па-мойму, мiнiстр гарыць жаданнем устанавiць новы рэкорд у шасэйным будаўнiцтве. Напэўна, у гэту самую хвiлiну ў аэрапорце ўжо прызямляюцца транспартнiкi-цыклопы. А ўжо адтуль абсталяванне нам як бачыш даставяць. На верталётах "Самсон".
      - Дарэмна. Спешка тут не дапаможа, - запярэчыў адзiн майстар. - Пракапаць тунель не жарт. Праходчыкi iдуць з двух бакоў, насустрач адзiн аднаму, але ўсё роўна менш чым у дзесяць дзён не ўкладуцца. Гара, а не якi-небудзь узгорачак. Ды днi чатыры на аблiцоўку, бетанаванне, мантаж электроннага абсталявання.
      - А мы не будзем капаць! - начальнiк акiнуў прысутных пераможным позiркам. - У праект унесены iстотныя папраўкi. Не марнаваць жа столькi часу на тунель! Дык вось, тунеля не будзе! Мы ўзарвём гару!
      - Што? Узрыў?.. Дык гэта ж... - галоўны iнжынер пачаў быў гаварыць, але спалохана змоўк.
      На роўным, як стол, полi недалёка ад будаўнiцтва сеў верталёт. З яго гарохам пасыпалiся ўзброеныя салдаты.
      - Вось якраз... - сказаў начальнiк будаўнiцтва, кiсла жмурачыся ад яркага сонца i нясцерпнага металiчнага бляску верталёта. - Узрыў... Гэта... - ён махнуў рукой. - Усё зробяць за нас. Вадародная бомба, бамбакрошка... Тэхнiка на мяжы фантастыкi - пякельная машына для патрэб будаўнiцтва. Гара знiкне як дым... Радыяцыi не будзе, а калi нават i будзе, справу завершаць не людзi, а будаўнiчыя аўтаматы.
      Галоўны iнжынер мiмаволi зiрнуў на гару. Прыгожая гара, цудоўная, дзiўная. Царыца сярод iншых гор. Уся пакрытая рэлiктавымi соснамi. Ахоўвалася да гэтага часу як помнiк культуры. I вёска каля яе падножжа - таксама помнiк. Вёска, якая захавалася з старажытных часоў... У гэтую гару цяпер упiралася стужка скораснай шасэйнай дарогi. Зручная дарога. Шырыня сто метраў...
      Блакiтная стужка цягнулася здалёк. Ад аэрапорта далёка на поўднi, перасякаючы раўчукi i рэкi... А па ёй з мiнiмальнай хуткасцю трыста кiламетраў паiмчацца аўтамабiлi з электроннымi аўтавадзiцелямi...
      Каля падножжа гары, парослай векавымi лясамi, цяпер варушылiся цыклапiчныя экскаватары, узвышалiся вежавыя краны. I ўся гэтая машынерыя скрыгатала, хрыпела i ранiла цiшыню бяздушнымi механiчнымi галасамi.
      I раптам завыла сiрэна. Як блiзкая зарнiца, сiняву неба прачарцiў чырвоны сцяг. I тут жа машыны пачалi адступленне - адыход ад пазiцый, якiя нядаўна заваявалi. Машыны саступалi месца другiм, яшчэ больш магутным i дасканалым. Грукат выбухаў змоўк. У наступ пайшлi салдаты-мурашкi, адзетыя ў унiформу колеру хакi. А на чале армii павольна рухаўся цягач, увенчаны ярка-чырвоным, як свежая кроў, цылiндрам. Ён поўз проста да дзiркi нядаўна пракапанага тунеля.
      - Увага! Увага! - загаварыў гучнагаварыцель на цягачы. - Камандзiр асобай ударнай групы просiць пацвердзiць, што вакол гары нiкога не засталося...
      - Навакол нiкога няма, - адказаў начальнiк будаўнiцтва ў мiкрафон. Мясцовыя жыхары эвакуiраваны яшчэ да пачатку будаўнiчых работ.
      - Спадар начальнiк! - усклiкнуў раптам адзiн малады iнжынер. У хлопца лiхаманкава блiшчалi вочы. З-за спiны выглядвала некалькi сялян, усе - вельмi старыя. - Людзi гавораць, што не ўсе эвакуiравалiся!
      - Што? Як гэта не ўсе? - начальнiк пабялеў.
      - Адзiн чалавек застаўся... Жанчына... Яна сказала, што тунель яе не цiкавiць. Ну... нiякай ёй справы няма да тунеля... Яна жыве тут. Даўно ўжо. Цяпер перабралася яшчэ вышэй, амаль на самую вяршыню гары. Пра яе нiхто не ведаў. Вось толькi гэтыя старыя помнiлi, што жыве тут, на гары, жанчына. Яны спрабавалi ўгаварыць яе перабрацца куды-небудзь, ды яна заўпарцiлася...
      - Яна што, вар'ятка? - начальнiк будаўнiцтва прыцмокнуў языком i нацiснуў на кнопку сiгналу трывогi.
      - Не ведаю... Можа, i вар'ятка. Але кажуць, маладая, прыгожая... Манахiня... здаецца...
      - Так, так... - начальнiк нахмурыўся. - Манахiня, маладая... Ударны атрад! - крыкнуў ён у мiкрафон. - Увага! Прашу пачакаць, пакуль я не знайду гэтую жанчыну... Што? Ага, вядома... Сапёры кажуць, што могуць чакаць не болей дзвюх гадзiн, iнакш уся будоўля выйдзе з графiка.
      У галаве маладога iнжынера маланкай блiснулi схемы i планы, дыяграмы, графiкi. ЭВМ распрацавала ў далёкай сталiцы графiк будоўлi дакладна i падрабязна, як дыспетчар - расклад руху цягнiкоў...
      ...Цiк-так... цiк-так... Гадзiннiк цiкаў. Хранометр адлiчваў секунды i долi секунды. Незлiчоныя шасцернi круцiлiся i цягнулi бясконцую стужку блакiтнай дарогi - далей, далей, у нетры гары. З поўдня на поўнач. Ад цывiлiзаваных раёнаў - у глуш, у глухамань. Кiламетр за кiламетрам, крок за крокам. А цяпер стары графiк ушчыльнены да мяжы. Старыя метады паляцелi к чорту. Тэрмiн перасунуўся, праглынуўшы два тыднi. Шасцернi круцiлiся з вар'яцкай хуткасцю...
      У начальнiка пачырванеў твар. Гэта не жарты, чалавечае жыццё! Праклятая ўпартая баба! Будзь яна хоць тройчы манахiня, усё роўна ўзляцiць на паветра разам з сваёй гарой, калi спрацуе вадародная бомба - перайначаная на новы лад пякельная машына старажытнасцi...
      - Усiм верталётам - узлёт! - хрыпеў начальнiк. - Знайдзiце яе! Звярнiцеся да яе па радыё! Гучнагаварыцелi, гук! Рабочыя i служачыя, якiя не прымаюць непасрэднага ўдзелу ва ўзрыўных работах, неадкладна ў гару! Мабiлiзаваць усе ўсюдыходы... Часу ў абрэз. За трыццаць хвiлiн да выбуху прагучыць сiрэна, i тады ўсiм адразу ж эвакуiравацца!..
      Людзi кiнулiся да ўсюдыходаў. Завылi маторы. Маленькiя, вёрткiя машыны з крайняй хуткасцю памчалiся па горных схiлах.
      А над гарою бязвоблачнае блакiтнае неба. I ў iм вiселi верталёты сучасныя серабрыстыя стракозы з дзюралю. I голас iх гучнагаварыцеляў быў пранiзлiвы i трывожны, зусiм не такi, як шалясценне празрыстых крылаў сапраўдных стракоз.
      Паўтары гадзiны прайшлi. Яны былi бясконца доўгiя i вокамгненныя, як уздых. Таму што трывога расцягвае час да бясконцасцi i сцiскае стагоддзi да секунды.
      Завыла сiрэна. Апошняя перад выбухам. Магчыма, гэтая злавесная птушка смерцi - стары груган - крычала i плакала, прадракаючы бяду?..
      Пошукавы атрад вярнуўся. Без вынiкаў.
      Начальнiк, чырвоны, як вараны краб, расшпiлiў каўнер кашулi.
      - Можа, яна сама эвакуiравалася?.. Не чакаючы паўторнага запрашэння?.. Спадзяюся, нiхто з пасланых не застаўся на гары?
      - Адзiн... - сказаў нехта. - Але ён таксама вяртаецца...
      З гары спускаўся iнжынер. Нiбы падганяючы яго, яшчэ раз заплакала сiрэна. Звярынае выццё лягло непасiльным грузам на чалавечыя плечы - пятнаццаць хвiлiн да выбуху. I яшчэ адзiн крык - дзесяць хвiлiн да выбуху.
      - Эге-ге! - крыкнуў начальнiк. - Спяшайся! Давай хутчэй у сховiшча! потым ён угледзеўся ў твар маладога iнжынера. - Што з табою?
      Той плакаў.
      - Ты бачыў яе? Знайшоў? - Начальнiк схапiў яго за руку. - Кажы!
      Малады iнжынер апусцiўся на падлогу. Халодны бетон. Шэрыя сцены сховiшча. I слёзы на запаленых чырвоных вачах.
      - Я знайшоў яе, - сказаў ён.
      - Ну i?.. Чаму ты не прывёў яе? - спазма сцiснула горла начальнiку. - Яна ж цяпер не паспее! Ды як жа мы?! Знайсцi чалавека i не вывезцi?! Ты адкажаш за гэта!
      Iнжынер пакруцiў галавой.
      - Не атрымалася, нiчога не атрымалася... Гара загiне, i яна разам з ёй...
      - Эх, вы!.. Моладзь зялёная! - адзiн майстар са злосцю плюнуў. - Не маглi ўгаварыць... Сiлаю прывялi б. Па мордзе надавалi б, цi што, але прывялi... Людзi што скажуць...
      Iнжынер апусцiў галаву.
      - Яна... Я знайшоў яе амаль на вяршынi... У келлi. Маленькая-маленькая келля. З бамбукавых жэрдак... А вакол - лес. I кветкi ў агародчыку. Дзiвосныя, такiх няма больш на свеце - проста ў келлi, з падлогi, б'е крынiца. Яна пачаставала мяне чаем. Пустэльнiца, дачка гары, з тварам прыгожым i маладым, як кветка сакуры... Колькi ёй гадоў... Можа, дваццаць, а можа, трыццаць, але ўжо нiяк не болей... Яна сядзела каля маленькага столiка для сутраў. Мы пiлi чай...
      - Якi дурань! - прастагнаў начальнiк. - Падумаць толькi - яны пiлi чай! I гэта ў такi час!.. Мы тут павар'яцелi, а ён...
      - Яна вельмi доўга жыла, - працягваў iнжынер, не звяртаючы анiякай увагi на начальнiка. - Вы чулi калi-небудзь легенду пра Хапяку-бiкунi, пустэльнiцу, якая пражыла васемсот гадоў на свеце. Вельмi старая легенда. Яна нарадзiлася на поўначы Японii... Маладая дзяўчына з'ела рыбу, але гэта была не рыба, а русалка. I русалка падарыла ёй сваю вечную маладосць. I яна назаўсёды засталася маладой i стала пустэльнiцай.
      - Ты што - звар'яцеў? - майстар паглядзеў на маладога iнжынера з адкрытай насмешкай. - Цi не хочаш ты сказаць, што гэтая ненармальная i ёсць сястрыца Хапяку-бiкунi? Трэба ж, вучоны, а верыць у падобнае глупства! Ды калi Хапяку i жыла калi-небудзь на свеце, то ўжо даўным-даўно памерла...
      - Вы нелагiчныя! - раздражнёна запярэчыў iнжынер. - I калi не верыце ў Хапяку-бiкунi, як жа вы можаце гаварыць, што яна памерла?.. Гэтая пустэльнiца незвычайная жанчына. Яна расказвала мне пра падзеi пяцiсотгадовай даўнасцi так, быццам гэта было толькi ўчора. I намякнула, што яна i ёсць Хапяку-бiкунi. Не верыце? А чаму? Хiба няма людзей, што вельмi доўга жывуць на свеце? Колькi хочаце прыкладаў, i не толькi ў Японii, але i ва ўсiм свеце. Якая, па сутнасцi, рознiца - сто гадоў пражыць цi васемсот...
      - Добра, дапусцiм, усё так i ёсць, - сказаў нехта. - Але калi яна пражыла так доўга, чаму б ёй яшчэ не пажыць? А цяпер, выходзiць, яна вырашыла памерцi.
      - Чаму? - малады iнжынер на хвiлiнку змоўк. У яго апусцiлiся плечы. - Яна сказала чаму. Праўда, жыла яна доўга, i жыццё не было ёй цяжкае. Калi б ёй надакучыла, яна магла б у любы час пакончыць з сабою. Але... Бiкунi сказала: "Жыццё маё было цяжкае, але не было цяжарам. Людзi знiкалi. Усе мае мужчыны памiралi адзiн за адным. Свет мяняўся. Але свет дагэтуль захоўваў мудрасць". А яшчэ яна сказала, што цяпер сама стала часткаю мiнулага, бо не засталося на свеце нiчога нязменнага i прырода памiрае i не хоча больш клапацiцца пра сваiх сяброў. Навошта жыць, калi памяць вяне, як кветка восенню, i жывая плоць робiцца легендай?
      - Так... - начальнiк глыбакадумна хмыкнуў. - А час iдзе.
      Малады iнжынер уздрыгнуў i ўзняў галаву.
      - Скажыце мне, хiба няма на свеце нiчога такога прыгожага, што трэба было б захаваць? Цi так ужо патрэбна нам гэтая дарога? Што яна такое - бяздушная данiна часу звышхуткасных аўтамабiляў, уступка пасажырам, якiя мерацца iмгненна перанесцiся з аднаго пункта ў другi... Заплюшчыш вочы - i няма поўдня, ты на поўначы... А далей што? Моднае ж старэе. Пройдзе дзесятак гадоў, i гэтая дзiўная дарога, цуд сучаснай тэхнiкi, стане вельмi старой бабулькай. На яе нiхто i глянуць не захоча... Хiба нельга правесцi дарогу ў абход гары?.. Горы ж гэта плоць прыроды, адна з яе частак, прыгожых i велiчных. Нашы прадзеды любiлi гэтую гару i прапрадзеды, прапрадзеды iх прапрадзедаў... Дык навошта ж, навошта? Што гэта - вартыя жалю ўступкi ЭВМ? Данiна прымiтыўнай геаметрыi, якая не выносiць хвалiстай лiнii?..
      Грымнуў выбух, i столь сховiшча свiнцовай хмарай навiсла над людзьмi. Нехта войкнуў. Шэры вецер прайшоў над галовамi, быццам мора ўсхвалявалася недзе, быццам з чорнай безданi ўзняўся ўраган i заплакаў над чалавечым лёсам.
      Гара разбухла, на iмгненне павялiчылася ў два разы i абвалiлася ў бяздонне барвовага кiпячага катла.
      I ў клубах дыму мiльгануў марскi бераг, i калючы, узняты на дыбкi бурай, пясок, i край чорнага кiмано, якi мог паспрачацца сваёй чарнатой з горам навакольнага свету, i кончык белай хусткi, белай, як сон i забыццё. I пяшчотныя пялёсткi ружы, якая не вяне нават у непагадзь, мiльганулi ў iх. Цi ружа была гэта цi раптоўны блiк святла на шчацэ маладой дзяўчыны - хто ведае?..
      А экскаватары ўжо ўгрызалiся ў мёртвае цела зямлi, i вежавыя краны ўзнiмалi над iм свае халодныя сталёвыя iклы.