Ён не памятаў, як спусцiўся па бруднай лесвiцы салона Трыанон. Цяпер ён спынiўся ля ярка асветленай вiтрыны, расшпiлiў палiто i паглядзеў на гадзiннiк. Было шэсць гадзiн з паловаю. У глыбiнi вiтрыны было вялiкае люстэрка, i Кантэн здзiвiўся, калi ўбачыў у iм свой твар, свой капялюш, сваё футра, пакунак рудога колеру, перавязаны белым матузком. Доўгiя водсветы драбнiлi яго воблiк. Лямпы надавалi яго твару своеасаблiвы, незнаёмы колер. Такога колеру не бывае ў прыродзе. I Кантэн стаяў, быццам палонны ў гэтым люстры, быццам прывязаны да свайго двайнiка, якi так мала быў падобны да яго.
      За спiною двайнiка крочылi людзi, а iх галасы i крокi Кантэн чуў за сабою. Нейкi момант ён глядзеў на iх. Яму быў незнаёмы гэты рухлiвы свет, яму было чужое ўсё гэта, што не адбывалася ў iм самiм.
      - Марыя-Луiза...
      Ён некалькi разоў паўтарыў гэта iмя, назiраючы ў люстры, як варушацца яго вусны. Ён глядзеўся ў люстэрка толькi тады, калi галiўся. Але ён не звяртаў нiколi ўвагi нi на свае вочы, нi на рот. Ён сачыў, як мыльная пена пакрывае яго бараду, вусы, нос, сачыў за рукою i брытвай.
      Няўжо ён сапраўды бачыў сябе першы раз? Няўжо ён быў такi на самай справе? Няўжо гэта быў яго твар, схаваны ў футры i напалову закрыты занадта шыракаполым капелюшом?
      Кантэн раптоўна сарваўся з месца i пакрочыў далей.
      Марыя-Луiза! Так, Марыя-Луiза! Ён павiнен знайсцi яе. Знайсцi, што б там нi было. Што яму было вядома? Што яна два разы за год памяняла работу i не паведамiла аб гэтым. Салон Раберцi яна, вядома, пакiнула з-за гэтага малакасоса i з-за яго занадта размаляванай сяброўкi. Марыя-Луiза нiчога пра гэта не пiсала. А што думаць пра другое месца яе работы? Кантэн ведаў, што яшчэ iснуюць месцы спатканняў, нейкiм чынам замаскiраваныя дамы распусты. Аднойчы яны нават размаўлялi на гэту тэму з настаўнiкам, калi той даў яму прачытаць цiкавую кнiжку "Бубу з Монпарнаса". Кантэн добра памятаў тую iхнюю размову. Яны з настаўнiкам зрабiлi вывад, што напалову падпольная прастытуцыя з'яўляецца прыкладам вялiкай крывадушнасцi. Тут жа было нешта iншае. Гэта шыльда, дом, жанчына з блакiтнымi валасамi, яе дзiўны прыём. Няўжо Марыя-Луiза прыходзiла сюды? Няўжо маладых дзяўчат сапраўды наймаюць як манiкюршчыц i не гавораць iм, што ад iх патрабуецца? Урэшце, Марыя-Луiза проста не змагла б...
      Кантэн зноў спынiўся, паклаў руку на сэрца, на твары яго ўзнiкла грымаса болю. Ён раптам уявiў, што Марыя-Луiза спiць з такiм мужчынам, як ён сам. Вiдаць, блакiтная жанчына прыняла яго за iхняга клiента, за мужчыну, якi прыйшоў, каб пераспаць з Марыяй-Луiзай. Кантэн уявiў сабе пакой, якiя бываюць у дрэнных атэлях. Сам ён нiколi не жыў у атэлi, але многа чытаў пра гэта, таму мог добра ўявiць сабе такi пакой. Ён бедна абстаўлены, больш або менш чысты. Там знаходзяцца мужчына i жанчына, якiя распранаюцца i кладуцца ў ложак. Раптам усё знiкае. Не, ён не можа сабе ўявiць, што будзе далей. Толькi не яго дачка! Яна ж такая ганарлiўка. Гонару ў яе ажно занадта. Так заўсёды казала мацi, калi злавала на Марыю-Луiзу за тое, што яна рэдка прыязджала дадому.
      Кантэн глыбока ўздыхнуў i пайшоў далей. На вулiцах было шмат людзей, але такiм адзiнокiм ён не адчуваў сябе нiколi, нават калi знаходзiўся ў лесе цi сярод вiнаграднiку.
      Не, Марыя-Луiза не магла гэтага дапусцiць. Дарэчы, калi б яна згадзiлася, то не пакiнула б гэты дом. Вiдаць, спачатку, для прыкрыцця, яе нанялi манiкюршчыцай, але ёй было агiдна тое, што рабiлася побач. I яна звольнiлася. Напэўна, так яно i было. А бацькам яна нiчога не паведамiла, бо не хацела турбаваць. I потым, як растлумачыш гэта ў лiсце, асаблiва калi пiшаш мацi.
      Кантэну зрабiлася страшна, ён толькi цяпер адчуў, наколькi спраўдзiлiся жончыны папрокi. Як ён мог адпусцiць дзяўчынку адну ў гэтакi горад i нi разу не наведаў яе? Не пацiкавiўся, як яна жыве, у якiх умовах. Такая маладая, перад рознымi напасцямi. Гэта па яго вiне яна магла стаць прастытуткай!
      Кантэн уявiў сабе твар Марыi-Луiзы, яе адкрыты позiрк, яе шчыры смех. Нельга падумаць, што яна не засталася такой жа чыстай, сумленнай, сур'ёзнай i настойлiвай у дасягненнi сваёй мэты.
      I яшчэ яго ўсхвалявала фраза, якую сказала дзяўчына: "Яна працуе сама". Няўжо Марыя-Луiза змагла арганiзаваць сваю справу, адна, нi з кiм не параiўшыся?
      Гэта думка i турбавала яго, i супакойвала. Яшчэ ў дзяцiнстве Марыя-Луiза любiла рабiць сюрпрызы. Яна рыхтавала iх доўга, не шкадуючы пры гэтым сiл i ўмення, каб схаваць усё да апошняй хвiлiны. I заўсёды яна рабiла гэта адна. Калi ўсё было гатова, яна ўражвала сваiх бацькоў, i гэта рабiла яе вельмi шчаслiвай. Дастаткова было паглядзець на яе твар, каб пераканацца, што яе затраты акупiлiся сто разоў. Так што калi яна завяла сваю справу, то гэта падобна на яе.
      Кантэн развiваў сваю думку далей. Ён хаваўся за гэтую думку, як некалi Марыя-Луiза марыла схавацца ў маленькiм дамку, падобным на яселькi. Але раз Марыя-Луiза займела сваю справу, то ў яе з'явiлася шмат турботаў i засталося вельмi мала вольнага часу. А яны злавалi на яе! Лiчылi, што яна не хоча знацца з iмi, што памяняла вёску на горад...
      I тут ён успомнiў пра настаўнiка. Калi Марыя-Луiза адчынiла сваю краму i патрацiла на гэта шмат часу, каб зарабiць грошай, то яна, напэўна, ужо не вернецца назад. Але раз у яе свая крама, то яна мусiць працаваць там дапазна, i Кантэн не застане яе цяпер на кватэры. Гэта думка крыху ўзлавала яго. Вiдаць, давядзецца пачакаць. Тут ён успомнiў пра кансьержку. Кансьержкi належаць да такога тыпу жанчын, якiя ўсё ведаюць. Яны заўсёды цiкавяцца сваiмi пастаяльцамi. Кансьержка павiнна ведаць адрас крамы. Кантэн па-сапраўднаму ўхапiўся за краму. Для яго яна ўжо iснавала. Яму цяжка было ўявiць сабе якi-небудзь салон, аднак гэту краму ён добра ўяўляў. Яна здавалася яму невялiчкай, цёплай. Там не надта моцна пахла духамi i працавала адна Марыя-Луiза. Ён бачыў яе вельмi ветлiвай з пакупнiкамi, спрытнай i ўлюблёнай у сваю справу. Доўгi час гэта прафесiя здавалася яму смешнай i непатрэбнай, сёння ён думаў пра яе iнакш.
      Кантэн пачаў прыглядацца да вiтрын, спадзеючыся ўбачыць дзверы з яе прозвiшчам. На вулiцы Рэспублiкi палiцэйскi растлумачыў яму, дзе знаходзiцца вулiца Сухога Дрэва. Гэтыя дзве вулiцы перакрыжоўвалiся. Тут ён успомнiў, як Марыя-Луiза тлумачыла, што яе кватэра знаходзiцца непадалёку ад салона Раберцi. Кантэн жа iшоў па паралельнай вулiцы. Яна была шырэйшая, i на ёй рух быў большы.
      Уздоўж ходнiкаў стаялi ўпрыгожаныя мноствам рознакаляровых лямпачак елкi. Сама высокая елка была ўстаноўлена на плошчы, ля помнiка. Побач з ёю быў падвешаны на вялiкiм трыножнiку пузаты кацёл. Адны прахожыя кiдалi ў яго грошы, другiя падыходзiлi з пакункамi i складалi iх побач з катлом. Тут жа падскоквала на месцы i бесперапынна трэсла званочкам жанчына, апранутая ў блакiтную форму Армii выратавання.
      Некалькi разоў Кантэна штурхалi маладыя людзi, якiя снавалi туды-сюды гуртамi i моцна крычалi. Калi яны iшлi насустрач, людзi старэйшага ўзросту саступалi iм дарогу, i гэта нiкога не здзiўляла.
      Кантэн перастаў глядзець на вiтрыны. Ён добра разумеў, што Марыя-Луiза не можа ўладкавацца на гэткай вулiцы. Цяпер ён больш узiраўся ў твары дзяўчат, аднак нiводны твар не быў падобны да твару Марыi-Луiзы. Ён патрацiў нямала часу, пакуль выйшаў на патрэбную вулiцу. Дом, у якiм жыла дачка, знайшоў адразу.
      Калiдор быў даволi шырокi, цёмны, але чысты i без пахаў. Пакой кансьержкi знаходзiўся на антрэсолях. Шкло на дзвярах закрывалi фiранкi. У спiсе кватарантаў ён прачытаў: "Кантэн, пяты паверх, злева". Нейкi момант ён вагаўся, пастукаць да кансьержкi цi не, потым стаў павольна падымацца па прыступках. Стары не прывык да шматпавярховых дамоў, таму адразу задыхаўся i спацеў.
      Кантэн звярнуў увагу на тое, што на кожнай лесвiчнай пляцоўцы было па двое дзвярэй. На пятым жа паверсе пляцоўка была шырэйшая, i ад яе разыходзiлiся ў бакi два калiдоры. У гэтыя калiдоры выходзiла з дзесятак аднолькавых дзвярэй. Кантэн стараўся крочыць як мага цiшэй, але гэта было немагчыма з-за плiтачнай падлогi, на якой многiя плiткi не трымалiся i грукацелi, калi стары наступаў на iх. На кожных дзвярах было прозвiшча, надрукаванае аднолькавай шэрай фарбай, на некаторых вiсела вiзiтная картка. Кантэн адшукаў вiзiтную картку Марыi-Луiзы, якая была прымацавана чатырма кнопкамi да апошнiх дзвярэй, з левага боку калiдора. Сэрца ў Кантэна моцна бiлася, i ён падумаў, што гэта ад таго, што ён вельмi шпарка падымаўся па гэтай праклятай лесвiцы. Счакаўшы некалькi хвiлiн, ён пастукаўся ў дзверы. Нiхто не адказаў. Кантэн уздыхнуў. Дарма ён падымаўся сюды, трэба было спачатку папытацца ў кансьержкi, цi дома Марыя-Луiза.
      Ён вярнуўся на лесвiчную пляцоўку, i тут яму прыйшла ў галаву думка, што можна пачакаць Марыю-Луiзу, седзячы на прыступках. Было не холадна, будынак здаваўся пустым. Схiлiўшы галаву да парэнчаў, Кантэн стаў слухаць гукi, якiя даносiлiся знiзу. Па радыё перадавалi музыку. Гучала пяшчотная мелодыя, якую стары слухаў з асалодай.
      Ён ужо наважыў застацца тут, як у адным калiдоры грукнулi дзверы. Кантэн падумаў, што яго могуць убачыць на прыступках i гэта будзе непрыемна Марыi-Луiзе. ён уздыхнуў i пайшоў унiз.
      Як толькi Кантэн пастукаў, шкляныя дзверы адчынiлiся. Кансьержка была даволi моцнай жанчынай з ацёклым i насупленым тварам.
      - Што трэба? - спыталася.
      - Мадэмуазель Кантэн...
      - На пятым паверсе злева, у канцы калiдора. Там напiсана.
      Яна паказала рукою на спiс кватарантаў.
      - Я ведаю, - сказаў ён, - я падымаўся, але там нiкога няма.
      - Вядома, у гэткi час!
      Жанчына адказвала суха, трымаючы за спiною ручку прачыненых дзвярэй. За шклом паказалася дзiця, якое з цiкавасцю глядзела на Кантэна. Яно было цёмнаскурае, кучаравыя валасы ажно да вачэй.
      - Вы можаце сказаць мне, дзе яна працуе? - спытаўся Кантэн.
      - Дзе яна працуе?
      Кансьержка коратка засмяялася i зрабiла падбародкам невыразны рух, быццам паказваючы на вулiцу. Кантэн ледзь вытрымаў яе позiрк.
      - Мой бедны месьё, гэта трэба пытацца не ў мяне.
      - А вы можаце мне сказаць, а якой гадзiне яна вернецца?
      Усмешка знiкла з твару жанчыны. Яна рэзка апусцiла галаву, адразу стаў добра бачны яе трайны падбародак. Быццам пакрыўджаная гэтым пытаннем, яна груба адказала:
      - Ну, ведаеце, я вам не цешча, каб ведаць яе прыватнае жыццё. Адно скажу, прыходзьце ранiцай. Толькi не вельмi рана. Апоўднi так.
      - Апоўднi?
      - Ага, апоўднi якраз добра будзе.
      - I вы сапраўды не можаце мне сказаць...
      - Абсалютна нiчога. Магу нешта перадаць, на тое i сяджу.
      Яна паказала пальцам на пакунак, якi Кантэн трымаў пад пахай.
      - Не, дзякую, - адказаў ён.
      Кансьержка ўжо хацела пайсцi, i Кантэн спытаўся амаль з маленнем яшчэ раз:
      - Вы сапраўды не ведаеце, калi яна можа вярнуцца?
      - Не раней чым а першай цi а другой гадзiне.
      Яна пiхнула дзверы i пайшла на кухню, з якой iшоў смачны пах супу з гароднiны.
      Кантэн нерухома стаяў на месцы. Дзверы зачынiлiся, потым знiк твар дзiцяцi. Фiранка апусцiлася, i толькi на шкле засталася пляма, якая паступова рабiлася ўсё меншай.
      Вiдаць, малое гуляла за гэтымi дзвярыма, бо фiранка зноў паварушылася. Гледзячы ў нiкуды, Кантэн паступова засяродзiўся на сваiх думках. Ён добрую хвiлiну стаяў так, пасля выйшаў на вулiцу.
      11
      Выйшаўшы з дому, Кантэн паглядзеў направа, у бок вулiцы Рэспублiкi. Натоўп на ходнiках, абстаўленых навагоднiмi елкамi, быў такi ж тлумны. У супрацьлеглым канцы вулiца Сухога Дрэва, наадварот, хавалася ў безжыццёвым начным змроку. Кантэн пайшоў насустрач гэтаму холаду i гэтай цемры.
      Ён павольна крочыў, ступаючы то па вузкiх ходнiках, то па слiзкай маставой. Там, дзе была гразь, цяпер было цвёрда, бо ўжо браўся мароз. Маставая ажно блiшчала ад лёду. Некалькi разоў Кантэн ледзь не павалiўся. Ён адчуваў сябе нязграбным, крокi былi няўпэўненыя.
      Вулiца выходзiла на набярэжную, абсаджаную тоўстымi платанамi, кара якiх блiшчала ў начы. Лямпы, развешаныя на даволi вялiкай адлегласцi адна ад адной, пакiдалi шырокiя цёмныя зоны, дзе холад здаваўся яшчэ мацнейшым. Нешматлiкiя мiнакi iмкнулiся хутчэй выйсцi на лепш асветленыя вулiцы.
      На борцiку ходнiкаў снег быў белы, толькi вельмi пакалупаны рукамi дзяцей, якiя ляпiлi снежкi.
      Кантэн наблiзiўся да гэтага борцiка. Унiзе, дзе ўздоўж берага выстраiлiся аўтамабiлi, вiднелася Сона. Свяцiльнi на супрацьлеглым беразе адбiвалiся ў чорнай вадзе. Плынь i хвалi скажалi гэтыя адбiткi, а часам парыў ветру ператвараў усё ў малюсенькiя iскрынкi. Такiм чынам, здавалася, што ў вадзе святла больш, чым на другiм беразе, дзе ўзвышалiся дамы з асветленымi вокнамi. Чым вышэйшыя былi дамы i чым далей яны знаходзiлiся, тым большую пляму святла яны ўтваралi. Святло, якое падымалася ад горада, здавалася, сустракала на сваiм шляху столь, зробленую з вялiкага камяка ваты, пакладзенага на дахi сама высокiх гмахаў.
      Кантэн глядзеў на ўсё гэта i нiчога не бачыў. З таго часу, як ён пакiнуў той калiдор i тыя дзверы, ён зрабiўся iншым. Нешта новае пасялiлася ў iм. Гэта новае не прыносiла яму болю, але неяк авалодала яго iстотай, прымушала яго шукаць ценю, холаду, адзiноты, якая не магла быць абсалютнай на гэтай набярэжнай.
      Ён стараўся глядзець куды папала: на дамы, на адбiткi ў вадзе, на дрэвы, на iх ценi на гразi, што пакрывала ходнiкi. Але ён не мог нi на чым засяродзiць свой позiрк: перад яго вачыма ўвесь час стаяла Марыя-Луiза. Яна была тут, у iм, са сваiм дзiцячым тварам, то сур'ёзным, то вясёлым, яе пагляд быў заўсёды чысты i шчыры. Была гэта Марыя-Луiза i была iншая, якая крыху нагадвала яе, але гэта была не яна. Гэта была дзяўчына, рысы, жэсты i паводзiны якой ён не мог сабе ўявiць. Не, не, не! Такое не можа здарыцца з Марыяй-Луiзай! Гэта немагчыма. Тут нейкая недарэчнасць, нейкая памылка, збег абставiн, якiя вымушаюць яго верыць у iншую праўду.
      А можа, яна працуе начной цырульнiцай? Цi ж не iснуюць салоны, куды людзi могуць прыйсцi пасля рабочага дня? Цi ж няма цырульнiц у тэатрах, для артыстаў? Можа, яна працуе там i таму хавае гэта ад бацькоў? Цяпер зразумела, чаму яна занятая ў святочныя днi.
      Кантэн цвярдзiў сабе гэта i адганяў iншыя думкi. Аднак нешта пачынала грызцi яго сэрца, i ён ужо не мог даць гэтаму рады.
      Ён усё крочыў па набярэжнай. Крочыў, а ў грудзях калола ў такт крокам.
      Тут холад быў не такi, як дома. I ноч была не такая. Было бачна куды больш прадметаў, але ўсе яны здавалiся пустымi, быццам пазбаўленымi сэнсу. Гэта была адна з тых начэй, у якiя трацiш упэўненасць у мэце. Крочыш i не ведаеш, цi ёсць у канцы шляху маленькi цёплы дамок, аб якiм ты марыў тысячу гадоў.
      Праходзячы пад свяцiльняй, Кантэн расшпiлiў футра i паглядзеў на гадзiннiк. Было крыху больш чым сем з паловаю. Пэўна, Iзабэла i Дэнiза скончылi мыць посуд. Цяпер яны вядуць гутарку пра яго i Марыю-Луiзу. Яны ўяўляюць, што ён сядзiць з дачкой у рэстарацыi або ў яе пакоi. Iзабэла пытаецца, цi добра малая зачынiла хлеў, куратнiкi, гумно, хоць ведае, што перад сном праверыць усё сама. Абедзве яны сядзяць ля агню i прыслухоўваюцца да гукаў, якiя даносяцца з двара. Дэнiза запалiла лямпачку ў ясельках i расказвае пра сваю старэйшую сястру:
      - Калi мы былi малыя, яна часта расказвала мне пра дом, у якiм яна будзе жыць, як вырасце. Гэты дом будзе падобны на яселькi, у iм будзе такое ж маленькае акенца, праз якое можна будзе глядзець, як на вулiцы iдзе снег. Цi мае яна такi дамок у Лiёне?
      Кантэн зноў спынiўся. Гэтыя простыя словы Дэнiзы раптам выклiкалi ў яго такое хваляванне, што ажно перахапiла дыханне.
      - Марыя-Луiза! Гэта немагчыма...
      Ён сказаў гэта ўголас i, спалохаўшыся, азiрнуўся: цi не падслухаў хто-небудзь. Ззаду нiкога не было.
      Кантэн iшоў доўга, пакуль нарэшце не апынуўся ля вакзала.
      Кантэн не ведаў ужо, iсцi яму далей цi вяртацца. Ён пераклаў свой пакунак з-пад левай рукi пад правую. Вiдаць, Дэнiза казала i пра гэты пакунак. Кантэн чуў яе бесперапынныя пытаннi i незадаволеныя жончыны адказы.
      - Яна прыедзе з татам, праўда?
      - Але. Будзем чакаць.
      - Яны прыедуць сёння вечарам цi заўтра?
      - Нiчога не ведаю. Чакай вось, як я.
      - Навошта ты дала яму гэты падарунак, раз Марыя-Луiза сама прыедзе?
      - Дэнiза, я ўжо стамiлася ад тваiх пытанняў!
      - Я таксама падрыхтавала Марыi-Луiзе невялiкi падарунак.
      - Дзе ён?
      - Пакажу потым.
      Кантэн добра ўяўляў сабе, аб чым яны гаварылi. Там усё iшло сваiм ходам, без нечаканасцей. Менавiта гэтак i павiнна быць у яго доме, над якiм уладарылi цёмная ноч i ледзяны паўночны вецер, але там утульна i цёпла ад дроў, якiя гараць у печы. Гэты агонь свецiцца ў начы. Астатняе ахоплена зiмой. Праз шчылiны ў аканiцах лiецца залатое святло, якое можна заўважыць, як толькi мiнеш апошнi паварот дарогi.
      Кантэну карцела апынуцца ў той начы. Яна прыцягвала яго гэтак жа моцна, як горад адштурхоўваў. Бясколерная цемень гарадской ночы не была падобнай на тую, у якой панавалi нябачныя ручаiны туману i ветру.
      Ён думаў пра сваю жывёлу, пра цёплы i жывы пах хлява, пра рэдкiя, але цёплыя i прыемныя пахi ў скляпах. Кожны склеп меў свой пах. Там, дзе ляжалi вялiкiя вiнныя бочкi, пахла дрэвам i вiном з прысмакам браджэння, якi ачышчае горла. А там, дзе паскладаныя бутэлькi, быў iнакшы пах. Гэты пах паступова напаўняе ваш рот слiнай. Побач знаходзiлiся загарадкi з бульбай, гароднiнай, яблыкамi. Усе гэтыя пахi Кантэн насiў у сабе. Ён пазнаваў iх адразу i нiколi не блытаў. Цяпер ён востра адчуваў кожны гэты пах. Потым перад вачыма зноў з'явiлася кухня, i Дэнiза не адставала ад мацi з пытаннямi:
      - Дзе яны цяпер, як ты думаеш?
      - Калi не ў рэстарацыi, то, напэўна, у Марыi-Луiзы. У горадзе вячэраюць не так рана, як у нас. Бацька будзе спаць на канапе... Яны будуць гутарыць дапазна...
      Кантэн паглядзеў навокал сябе. Яму хацелася крычаць, клiкаць Марыю-Луiзу. Падумаць толькi, яна тут, у горадзе, а ён не можа яе знайсцi! Ён нават у думках не мог дапусцiць, што некалi трапiць у гэткае становiшча. Кантэну здавалася, што ён знаходзiцца адначасова дома i ў горадзе. Гэта раздваенне прымушала яго моцна пакутаваць. А ў глыбiнi душы нараджалася нейкая глухая радасць. Ён ледзь стрымаўся, каб не засмяяцца балючым смехам, якi сцяў яго горла.
      Кантэн зняў з галавы капялюш, расшпiлiў футра i дастаў насоўку, каб выцерцi пот, якi iмгненна пакрыў яго твар. Ад холаду, якi раптоўна ахапiў яго галаву i цела, яму зрабiлася лепш. Ён сутаргава ўдыхнуў паветра. Галава злёгку кружылася, i Кантэн падумаў, што гэта, мабыць, з голаду. Але пры адной толькi думцы пра ежу, пра рэстарацыю, пра краму яго нудзiла.
      Калi ён зноў выйшаў у цэнтр горада, народу там было значна менш. Пасля таго як яму ўдалося стрымаць гэты атрутны смех, у яго было ўражанне, што ўсю яго iстоту напаўняе жоўць. I цяпер узнiкла жаданне плюнуць, каб хутчэй вызвалiцца ад гэтай непрыемнай хваробы, якая засела, вiдаць, значна глыбей, чым у яго горле.
      Ён iшоў куды вочы глядзяць i неўзабаве спынiўся перад дзвярыма салона Раберцi. Яго вiтрыны былi асветленыя, усярэдзiне таксама гарэла святло. За перагародкамi з матавага шкла па-ранейшаму рухалiся ценi. Кантэн стаяў перад парогам i глядзеў на пусты ўваход, пакуль з адных дзвярэй не выйшла жанчына. Тады ён, не думаючы, хуценька пайшоў прэч, пакуль не завярнуў за блiжэйшы вугал. Далей ён пайшоў звычайным крокам. Ён усведамляў, што тое, што ён робiць, не мае нiякага сэнсу, аднак ён не быў поўным гаспадаром сваiх дзеянняў. Ён казаў сабе, што гэта ўсё ад горада, у якiм яму было душна, ад гэтай вельмi слiзкай зямлi, на якой ён не адчуваў упэўненасцi ў сваiх нагах.
      У яго не было жадання падымацца яшчэ раз на пяты паверх, у пакой Марыi-Луiзы, але ён чамусьцi зноў апынуўся на вулiцы Сухога Дрэва. Калi ён увайшоў у калiдор, то ўжо больш не вагаўся, а хуценька прайшоў мiма пакоя кансьержкi, лёгка ўзбег на лесвiчную пляцоўку трэцяга паверха.
      Тут ён вымушаны быў спынiцца. Яму не хапала паветра. Каленi задрыжалi, i ён ухапiўся за парэнчы. Ён намагаўся дыхаць павольна i глыбока, i ў той жа час баяўся, што адны з дзвярэй могуць адчынiцца.
      Гэтыя двое дзвярэй былi зроблены са старога дубу, пакрытыя лакам. Ручкi, званкi, замочныя шчылiны i шыльдачкi з медзi былi начышчаныя да бляску. Метал так блiшчаў, што ён спачатку прачытаў на шыльдачцы "Саванэн" замест "Савiнэн", але гэтага было дастаткова, каб Кантэн прыгадаў план па вiнаграду ў сваёй мясцовасцi.
      Крыху адпачыўшы, ён падняўся на пяты паверх i пастукаў у дзверы Марыi-Луiзы. Але там зноў нiхто не адказаў.
      У суседнiм пакоi гутарылi людзi. Кантэн прыслухаўся. Размаўлялi адны жанчыны, i ў яго на хвiлiну з'явiлася надзея, што там можа быць Марыя-Луiза. Ён чуў, як яны гаварылi:
      - Гэта вельмi дорага. Навошта купляць няякасны тавар. I потым, запомнi галоўнае правiла: нiколi не купляй адна.
      - Iдзi лепш да Рантанэ цi да Ману, там можна купiць танней.
      - Сапраўды, у Ману i яшчэ там прадаюць у крэдыт. Нi адзiн з галасоў трох жанчын, якiя размаўлялi, не быў падобны на голас яго дачкi. Кантэн паслухаў iх гутарку з надзеяй i трывогай яшчэ нейкую хвiлiну. Яму карцела пастукаць у гэтыя дзверы i спытацца, цi ведаюць жанчыны Марыю-Луiзу. Аднак нешта яго стрымлiвала. Ён сам хацеў знайсцi сваю дачку. ён не жадаў больш слухаць нагаворы людзей, якiя зусiм не ведалi яго Марыi-Луiзы.
      Кантэн павольна падымаўся. Потым ён спынiўся на лесвiчнай пляцоўцы i, затаiўшы дыханне, прыслухоўваўся да гукаў у доме. Здалёк цiха даносiлiся галасы жанчын. Iншыя гукi, на якiя ён не звярнуў увагi, калi падымаўся ўгору, нараджалiся ў пакоях, што выходзiлi ў калiдор, на нiжнiх паверхах або нават на вулiцы. Часам яны былi вельмi выразныя, а часам ператваралiся ў неразборлiвы гоман. Кантэн не ведаў, iснаваў гэты гоман у сапраўднасцi цi гэта шумела ў яго галаве, якая гарэла, бы ў лiхаманцы.
      Такога з iм нi разу не было. Ён нiколi не стаяў вось так на лесвiчнай пляцоўцы. Вакол яго iшло жыццё гэтага дома, жыццё ўсяго горада. Нахiлiўшыся, ён некалькi хвiлiн глядзеў унiз, куды, быццам у калодзеж, спускалiся парэнчы. Кантэн хацеў зразумець, што ў iм робiцца. Яму здавалася, што ён знаходзiцца ў самым цэнтры горада, якi жыве iнтэнсiўным жыццём вакол яго, а ён застаецца адзiн. Нiводзiн чалавек не адчувае тут сябе такiм адзiнокiм. Вось гэтыя жанчыны, што размаўляюць там у пакоi, цi адчуваюць яны сябе адзiнокiмi? Або той Савiнэн, адзiн ён цi з жонкай i дзецьмi? А можа, i сам Кантэн адчуваў сябе адзiнокiм нават дома, калi сядзеў за сталом насупраць жонкi i Дэнiзы?
      Кантэн успомнiў пра пачуццё, якое часта перажываў, калi думаў аб той дыстанцыi, якая аддзяляла яго ад жанчын, што сядзелi разам з iм за адным сталом. Тады ён часта думаў пра Марыю-Луiзу. Ён адчуваў яе побач з сабою, хоць яго старэйшая дачка была ад яго далёка i ён нiчога не ведаў аб тых мясцiнах, дзе яна жыла. Цяпер усё пераблыталася. Кантэн не ведаў, дзе ён адчуваў сябе больш адзiнокiм, дома цi тут. Яна ж тут, побач! Дастаткова высадзiць гэтыя дзверы плячом, i ён апынецца ў пакоi, дзе ўсе рэчы носяць адбiтак яе прысутнасцi.
      Зноў закалола ў грудзях. Кантэн спрабаваў уявiць, як ён сядзiць у яе пакоi i тут вяртаецца Марыя-Луiза. Вяртаецца не адна. З ёй прыходзiць мужчына, яго двайнiк. Такi ж немалады, апрануты ў чорны капялюш i ў нямоднае палiто. Кантэн бачыў гэткага толькi што ў вiтрыне крамы.
      Каб пазбавiцца ад гэтай думкi, Кантэн пачаў спускацца ўнiз. Праходзячы ля кватэры Савiнэнаў, ён раптам падумаў, што можна пазванiць i зайсцi да iх. У сельскай мясцовасцi, калi незнаёмы чалавек заходзiць вечарам у хату, яго накормяць i пусцяць пераначаваць. Ва ўсякiм разе, ён не застанецца адзiн, як тут, у горадзе. Калi ён пажадае расказаць пра сябе, яго будуць слухаць, калi будзе маўчаць, яго не стануць распытваць. Аднак ён не будзе адчуваць сябе адзiнокiм.
      Але ж цi пусцяць яны яго ў кватэру, цi зразумеюць, што ў вялiкiм горадзе чалавек можа згубiцца, як пасярод незнаёмага лесу? У вёсцы заўсёды можна знайсцi гумно, канюшню, на горшы выпадак, стог у полi, у якiм можна зрабiць нару i скруцiцца там, як лiсiца. На дварэ зiма, холад, а ў стозе ўтульна i цёпла!
      Тут жа была калючая ноч, i яркiя лямпы зусiм не грэлi. Тут усё нагадвала пустэчу.
      У пакоi кансьержкi глядзелi тэлевiзар. Сiнiя водблiскi скакалi па фiранцы. Пакуль Кантэн выходзiў на вулiцу, услед яму неслiся галасы i музыка.
      На вулiцы падмарозiла. Людзей стала менш. Над Сонай падымаўся густы туман. Ён нагадваў Кантэну дым сырога асенняга цяпельца. У гэтым тумане злiвалiся ў адно каляровыя надпiсы на вiтрынах.
      12
      Кантэну зрабiлася холадна. Ён наставiў каўнер свайго палiто i схаваў галаву ў плечы. Холад крочыў з iм у нагу, i стары не ведаў, як ад яго пазбыцца. Ён вырашыў зайсцi ў кафэ, але падумаў, што холад увойдзе туды разам з iм.
      Ён зноў выйшаў на вулiцу Ратушы, перасек плошчу Бэлькур, на якой амаль нiкога не было, i патупаў па вулiцы Вiктора Гюго. Там мiнакi траплялiся ўсё радзей i радзей. Кантэну раптам прыгадалася кнiга, у якой быў апiсаны такi самы горад. З таго горада ўцякалi людзi, бо яны баялiся начнога туману, якi паглынаў усё. Кантэн углядаўся ў асветленыя вокны, завешаныя шчыльнымi фiранкамi. Там iшло жыццё, але яно было нейкае далёкае, незразумелае Кантэну, адарванае ад таго жыцця, якiм жыў ён сам.
      Яшчэ хадзiлi тралейбусы. Калi яны праязджалi паблiзу ходнiкаў, з-пад колаў пырскаў брудны снег. Пасярод шашы было суха. Месцамi на асфальце вiдаць былi вялiкiя шэрыя плямы. Там была пасыпана соль. Яна таксама блiшчала, але не так ярка, як лёд.
      Кантэн стараўся думаць аб тым, што бачыў навокал. I калi зноў у свядомасцi ўсплывала Марыя-Луiза, ён прыгадваў яе дзяцiнства, свой дом, фотакартку, якая стаяла на буфеце ў кухнi.
      Ды мiжволi яго думкi вярталiся зноў да яе жыцця тут, у горадзе.
      Марыя-Луiза не вярнулася. Яе яшчэ няма ў пакоi. Яна пакiнула салон Раберцi. Яна таксама змагла вырвацца з другога салона, якiм кiруе гэта страшная жанчына з блакiтнымi валасамi. Марыя-Луiза працуе адна. Нiхто не ведае, дзе яна працуе. Ну i што? Цi трэба было падымаць панiку? Што ненатуральнага ў тым, што такая дзяўчына, як яна, уцякла з гэтага шклянога дома, у якiм так непрыемна пахне? Цi можна тут жыць i заставацца жанчынай?
      Трэба стаць вар'ятам, каб уявiць, што Марыя-Луiза перастане быць сумленнай дзяўчынай, калi аднойчы ранiцай пойдзе адна працаваць у вiнаграднiку. Вядома, яна змянiлася апошнiм часам. Але гэта можа быць адзнака горада, нiчога больш? Нiчога сур'ёзнага з ёю не здарылася. Галоўнае - у яе сэрцы, у яе душы, а не ў колеры валасоў!
      Дарэчы, калi яна магла ладзiць з такiм простым чалавекам, як настаўнiк, то не трэба лепшых доказаў таго, што ў глыбiнi душы яна засталася падобнай на яго, на iх усiх, хто жыве там, далёка ад гэтага бруду.
      Марыя-Луiза працуе. Вось i ўсё. Таму ён не зможа пабачыць яе сёння вечарам, ён убачыць яе заўтра.
      Ён збiраўся начаваць на вакзале. Калi ён быў салдатам, яму часта даводзiлася спаць у чакальнай зале. Ён крыху ўспомнiць сваё юнацтва. I няма ў гэтай гiсторыi нiчога асаблiвага. Кепска толькi, што ён прыехаў, не папярэдзiўшы дачку. Бо ў такi вечар, як сёння, Марыя-Луiза можа затрымацца i пасля работы.
      Кантэн увайшоў у вялiкi хол вакзала. Ужо iшла дзесятая гадзiна.
      А што, калi Марыi-Луiзе пашанцуе вызвалiцца ў апошнюю хвiлiну? Калi яна адна сядзе ў цягнiк?.. Кантэн ледзь не засмяяўся. Не, гэта было б вельмi смешна. Але раз ён нiчога дакладна не ведаў, то ён вымушаны быў меркаваць i ўяўляць рознае.
      Ён хацеў скiраваць свае думкi на бiблiятэку, у якой было нямала кнiг, але думка пра цягнiк прымусiла яго вярнуцца ў родныя мясцiны. Там у пустым i дрэнна асветленым вакзале iх доўга будзе чакаць настаўнiк. Пройдзе апошнi цягнiк, i вакзал зачыняць да ранiцы. У iм стане пуста, холадна, цёмна. Настаўнiк вернецца дадому, ён будзе доўга думаць аб Марыi-Луiзе. Але яго думкi будуць горкiмi i пакутлiвымi. I адчуваць сябе ён будзе горш, чым Кантэн. Настаўнiк вырашыць, што Марыя Луiза закахалася ў горадзе ў iншага хлопца.
      Урэшце, так яно, можа, i ёсць. Марыя-Луiза магла адкрыць краму з хлопцам або з мужчынам, якi старэйшы за яе. Многiя такiм чынам уладкоўваюць сваiх палюбоўнiц. Таму яна i хавае гэта ад бацькоў. Вiдаць, мужчына, якi яе кахае, сам не свабодны. А можа, усе гэтыя людзi, у якiх ён пытаўся пра яе, проста зайздросцiлi ёй?
      Кантэн зноў зрабiў над сабою намаганне, каб не думаць пра Марыю-Луiзу.
      Ля бiлетных касаў мiтусiлася нямала людзей. Шмат iх было i ў чакальнай зале, i ў калiдоры, i ў зале даведак, i нават на плошчы, дзе ўзад-уперад соўгалiся таксi, дзе без парадку стаялi машыны, i здавалася, што яны ўжо не змогуць выехаць адгэтуль.
      Кантэн паблукаў крыху, агледзеўся. Яму не давала спакою думка, што прыйдзецца бавiць аднаму доўгую ноч. Ён ледзь не засмяяўся, калi ўявiў, што правядзе ўсю ноч у чакальнай зале. Але раптоўна найшла злосць: тут, у горадзе, жыве яго дачка, у якой ёсць свой пакой з канапай для бацькi, а ён павiнен сядзець на вакзале!
      Кантэн зайшоў у буфет. Там было поўна людзей. Яны пiлi i елi. На сталах была зялёная салата, крутыя яйкi, варанае мяса i жоўты, падазронага колеру, соўс. Але Кантэну хацелася хлеба, якi некалi пяклi яны ў сваёй печы, у якой цяпер стаяць яселькi.
      Цiкава, цi ляглi жанчыны спаць? Вiдаць, не яшчэ. Яны чулi, як прайшоў апошнi цягнiк. Чакалi добрую палову гадзiны, часта адчынялi дзверы ў халодную ноч, запальвалi святло на двары.
      Як гэта цяжка, увесь час думаць аб тым, што яны там чакаюць, што яны зусiм адны. Думаць пра гэтыя яселькi ў старой печы, у якой раней пяклi хлеб. Думаць пра гэты хлеб! Вялiкi, з тоўстай духмянай скарынкай, ад аднаго паху якога цякуць слiнькi. Думаць пра хлеб, калi так хочацца есцi, а вы шукаеце сваю дачку, але не знаходзiце яе i вымушаны начаваць на вакзале.
      Ад гэтых думак яго зноў закалацiла, i ён вырашыў выпiць кубак кавы або булёну. Ён зноў зайшоў у буфет, але там была такая таўкатня, што Кантэн вымушаны быў выйсцi. Пайшоў да бiлетных касаў, але думка пра вялiзны бохан з тоўстай рудой скарынкай не пакiдала яго. Ён нiколi не мог сабе ўявiць, што хлеб можа займаць такое вялiкае месца ў думках чалавека, якi хоча есцi. Праўда, у яго дома былi яшчэ доўгi, накрыты квяцiстай цыратай стол, лiтровая бутэлька з вiном, цыбуля, гарох у струках, дровы ля плiты. Усё гэта было дома, але яно жыло неяк асобна ад Кантэна. Там хапала месца жонцы i дачцэ, котцы i ўсяму iншаму. Ён бачыў усё гэта вельмi выразна, але часам у галаве нешта блыталася. Напрыклад, котка пераходзiла з аднаго малюнка на другi. Такога ён яшчэ нiколi не бачыў. Нi разу яго галава не была занятая так моцна. У ёй сабралася ў адно ўсё: i горад, i яго людзi. Нiколi свет не здаваўся Кантэну такiм складаным, як сёння. Нават тады, калi ён чытаў кнiгi рускiх аўтараў, у якiх героi мелi вельмi складаныя прозвiшчы, i Кантэн нiяк не мог запомнiць iх.