Яны пайшлi ў чалавекаву майстэрню i вярнулiся адтуль з напiльнiкам. Разумеючы, што аднаму сiлы не хопiць, яны ўзялiся за напiльнiк утраiх, i праца пачалася. Яны так захапiлiся, што нават не заўважылi, што ўся клетка ўжо дрыжыць, трасецца i страшна грымiць. Яны нарабiлi такога грукату, што сабака нарэшце прачнуўся i хрыпла забрахаў. Але каацi вырашылi не чакаць, пакуль iх папросяць растлумачыць прычыну такога скандалу, i, кiнуўшы напiльнiк, уцяклi ў лес.
      На другi дзень дзецi раненька пайшлi паглядзець на свайго новага госця, якi маркотна сядзеў у невялiчкай клетцы.
      - Як мы яго назавём? - спытала дзяўчынка ў брацiка.
      - Я ўжо прыдумаў! - адказаў хлопчык. - Мы назавём яго Семнаццаць!
      Чаму Семнаццаць? Нiколi не было яшчэ лясной жывёлiны з такiм дзiўным iмем. Але хлопчык вучыўся лiчыць, i яго, напэўна, нечым прывабiў гэты лiк.
      Як бы там нi было, а маленькага каацi назвалi Семнаццаць. Яму прынеслi хлеба, вiнаграду, шакаладу, мяса, крэветак i яек - вельмi смачных курыных яек. I яшчэ iм удалося вельмi хутка вылечыць яго - так, што ўжо праз дзень ён перастаў чухаць сабе галаву. Пяшчота дзяцей была такою вялiкай i шчырай, што, калi зноў наступiла ноч, каацi ўжо амаль змiрыўся са сваiм палонам. Ён толькi i думаў пра тыя ласункi, якiя еў цэлы дзень, i ўспамiнаў пра бялявых дзяцей чалавека, якiя былi такiя вясёлыя i добрыя.
      Дзве ночы запар сабака спаў так блiзка да клеткi, што, на вялiкi жаль, сям'я палоннiка не магла да яго падысцi. Калi ж на трэцюю ноч яны зноў падкралiся, спадзеючыся знайсцi напiльнiк i выпусцiць на волю маленькага каацi, ён сказаў:
      - Мама, я ўжо не хачу сыходзiць адсюль. Мне даюць яйкi, i ўсе са мной вельмi добрыя. Сёння мне сказалi, што, калi я добра буду сябе паводзiць, мяне хутка выпусцяць. Яны такiя ж, як мы. Яны таксама маленькiя дзецi, i мы разам гуляем.
      Дзiкiя каацi вельмi засмуцiлiся, але ўрэшце, змiрыўшыся, паабяцалi каацiку прыходзiць да яго кожную ноч.
      I праўда, кожную ноч, нават калi лiў дождж, мама i брацiкi прыходзiлi да маленькага каацi i бавiлi разам з iм трошкi часу. Каацiк прасоўваў iм праз драцяную сетку хлеб, i дзiкiя каацi сядзелi i елi хлеб перад клеткаю.
      Так мiнула два тыднi. Каацi хадзiў ужо вольны i нанач сам iшоў у клетку. Калi не лiчыць, што часам яго тузалi за вуха, - за тое, што ён надта блiзка падыходзiў да куратнiка, - усё астатняе iшло добра. I ён, i дзецi вельмi ўпадабалi адно аднаго. Нават дзiкiя каацi, убачыўшы, якiя добрыя ў чалавека дзецi, таксама iх палюбiлi.
      I вось аднойчы, калi стаяла вельмi цёмная ноч, а ў паветры моцна парыла i грымеў гром, дзiкiя каацi прыйшлi i гукнулi свайго меншага сыночка i брацiка. Але нiхто не азваўся. Занепакоеныя, яны падышлi блiжэй i ледзь не наступiлi на аграмадную гадзюку, якая скруцiлася каля ўвахода ў клетку! Каацi адразу зразумелi, што маленькi быў пакусаны, калi заходзiў у клетку. Таму ён i не адказваў на iх поклiч, а можа, нават быў ужо нежывы. Але яны жорстка адпомсцяць за яго! Вельмi раз'юшыўшыся, яны ўтраiх абступiлi змяю, заскакалi вакол i праз секунду, напаўшы, расшкамуталi зубамi ёй усю галаву.
      Яны ўбеглi ў клетку i, сапраўды, убачылi, што каацiк ляжыць апухлы, ногi ў яго дрыжаць i ён памiрае. Марна дзiкiя каацi варочалi яго, марна чвэрць гадзiны лiзалi яму ўсё цела. Урэшце каацiк разявiў рот i перастаў дыхаць: ён быў нежывы.
      Увогуле каацi мала ўспрымальныя да гадзючай атруты. Атрута iм амаль не шкодзiць. Ёсць i iншыя такiя жывёлы - напрыклад, мангуста, якая таксама вельмi добра пераносiць гадзючую атруту. Але каацiк, напэўна, быў укушаны ў артэрыю цi ў вену, бо тады кроў атручваецца адразу i жывёлiна памiрае. Так яно i здарылася з нашым маленькiм каацi.
      Убачыўшы, што ён памёр, мацi i браты доўга плакалi. Потым, больш не маючы што рабiць, яны выйшлi з клеткi i абышлi двор, каб астатнi раз паглядзець на месца, дзе каацiк быў такi шчаслiвы. I ўрэшце рушылi ў лес.
      I ўсё ж трое каацi былi вельмi заклапочаныя, i турбавала iх тое, што скажуць дзецi, калi назаўтра ранiцаю ўбачаць, што iх улюбёнец ляжыць нежывы? Дзецi паспелi моцна яго палюбiць, i каацi таксама палюбiлi бялявых дзяцей. Таму ўсе трое яны думалi пра адно: як зрабiць, каб дзецям не было балюча.
      Яны доўга раiлiся i ўрэшце пастанавiлi так: сярэднi брат, якi целам i звычкамi быў рыхтык як меншы, павiнен застацца ў клетцы замест памерлага. З расказаў маленькага каацi яны ведалi шмат сакрэтаў гэтага дома, i дзецi не павiнны былi нi пра што здагадацца: можа, трошкi падзiвяцца чаму-небудзь, дый толькi.
      Так i зрабiлi. Яны вярнулiся да хаты, сярэднi каацiк замянiў меншага, а мацi i старэйшы брат пацягнулi цела памерлага, схапiўшы яго зубамi. Яны паволi цягнулi яго ў лес, i галава нябогi звiсала i гайдалася, а хвост валачыўся па зямлi.
      Назаўтра дзецi сапраўды здзiвiлiся пэўным дзiўным прывычкам свайго каацiка. Але таму што гэты быў такi самы добры i ласкавы, як яго брат, дык у дзяцей не ўзнiкла нiякага падазрэння. А каацi засталiся такой жа сям'ёй, як раней. Як i раней, дзiкiя каацi кожную ноч прыходзiлi ў госцi да хатняга сыночка i брата. Яны сядалi побач, елi кавалачкi цвёрдага яйка, якiя каацiк iм зберагаў, i апавядалi яму пра жыццё ў лесе.
      БIТВА НА ЯВЭВIРЫ
      У рэчцы Явэвiры, якая цячэ ў Мiсьёнэс, жыве шмат скатаў. I само слова "Явэвiры" якраз азначае "рака скатаў". Iх там столькi, што нават адною нагой ступiць у ваду небяспечна. Я ведаў аднаго чалавека, якому скат укалоў у пяту, а потым яму давялося паўмiлi чыкiльгаць дадому: чалавек ледзь не падаў ад болю, i з вачэй у яго кацiлiся слёзы. Боль ад скатавага ўколу - адзiн з сама моцных, якiя можна адчуць.
      Ёсць у Явэвiры i шмат iншай рыбы, i часам бываюць людзi, якiя прыходзяць паляваць на рыбу з дынамiтнымi шашкамi. Яны кiдаюць такiя шашкi ў раку i забiваюць мiльёны рыб. Усе рыбы, якiя плаваюць вакол, гiнуць, нават калi яны велiчынёю з цэлы дом. А разам гiне i ўся драбяза, якая нi на што не прыдатная.
      I вось аднойчы там пасялiўся чалавек, якi не хацеў, каб у раку кiдалi дынамiтныя шашкi. Яму было вельмi шкада рыбак. Ён, зрэшты, зусiм не пярэчыў, каб людзi лавiлi рыбу сабе на ежу, але ён не хацеў, каб марна забiвалi мiльёны маленькiх рыбак. Людзi, якiя кiдалi шашкi, спачатку злавалiся на яго, але той чалавек меў хоць i добры, але цвёрды характар, i ўрэшце людзi з дынамiтнымi шашкамi пайшлi паляваць у iншыя мясцiны, а ўсе рыбы засталiся вельмi задаволеныя. Яны былi такiя задаволеныя i такiя ўдзячныя свайму сябру, якi ўратаваў маленькiх рыбак, што пазнавалi яго, як толькi ён выходзiў на бераг. А калi ён гуляў па беразе i курыў, скаты плылi за iм, сцелячыся па дне, i вельмi радавалiся, што гуляюць разам са сваiм сябрам. Чалавек нiчога гэтага не ведаў ды жыў там шчаслiвы.
      Але аднойчы адвячоркам на бераг Явэвiры прыбегла лiса i, залезшы ў ваду, крыкнула:
      - Гэй, скаты! Там iдзе ваш сябар, ён вельмi паранены!
      Пачуўшы гэта, скаты ўсхвалявана падплылi да берага i спыталi ў лiсы:
      - Што, што такое? Дзе чалавек?
      - Вунь ён iдзе! - зноў крыкнула лiса. - Ён пабiўся з ягуарам! I цяпер ягуар гонiцца за iм! Ваш сябар хоча пераправiцца на востраў. Дайце яму прайсцi, ён добры чалавек!
      - Вядома! Вядома, мы прапусцiм яго! - адказалi скаты. - Але ўжо ягуара мы нi за што не прапусцiм!
      - Вы асцярожна з iм! - крыкнула скатам лiса. - Не забывайцеся, што гэта ўсё-такi ягуар!
      I адным скачком лiса знiкла ў лесе.
      Ледзь яна паспела гэта зрабiць, як вецце расхiнулася i на бераг выйшаў чалавек. Ён быў увесь скрываўлены, у падранай кашулi. Кроў цякла ў яго па твары i па грудзях, капала на штаны i па складках штаноў сцякала на пясок. Ён быў цяжка паранены. Хiстаючыся, ён дайшоў да берага i ступiў у раку. Як толькi ён ступiў адной нагою ў раку, скаты перад iм расступiлiся, i чалавек па грудзi ў вадзе пайшоў да вострава. Нiводзiн скат не ўкалоў яго. Тады, выбраўшыся на другi бераг, чалавек самлеў i ўпаў на пясок, бо страцiў шмат крывi.
      Скаты не паспелi нават паспачуваць свайму смяротна параненаму сябру, як пачулi жудасны рык i аж падскочылi ад страху ў вадзе.
      - Ягуар! Ягуар! - закрычалi яны ўсе разам i стралою кiнулiся да берага.
      I сапраўды, у гэтую хвiлiну на бераг Явэвiры выйшаў ягуар, якi пабiўся з чалавекам i цяпер гнаўся за iм. Звер быў таксама паранены, з яго цела сачылася кроў. Убачыўшы, што чалавек ляжыць як нежывы на востраве, ягуар злосна рыкнуў i кiнуўся ў ваду, каб прыкончыць яго.
      Але не паспеў ён апусцiць у ваду лапу, як адчуў, што ў яе нiбыта ўсадзiлi восем цi дзесяць даўжэзных цвiкоў. Ад болю ён адскочыў назад. А гэта скаты, абараняючы пераход цераз рэчку, з усяе моцы ўцялi яго сваiмi хваставымi шыпамi.
      Ягуар завыў ад болю i замахаў лапаю ў паветры. Але потым, агледзеўшыся, убачыў, што вада каля берага ўся закаламучаная, быццам на дне паварушылi глей. I ён зразумеў, што гэта былi скаты, якiя не хацелi яго прапускаць. Тады ён злосна зароў:
      - Ага, я ведаю, хто гэта! Гэта вы, праклятыя скаты! Ану, прэч з дарогi!
      - Не сыдзем!
      - Прыбiрайцеся!
      - Не прыбяромся! Ён добры чалавек! Ты не маеш права яго забiваць!
      - Ён мяне паранiў!
      - Вы абодва параненыя! У лесе - гэта вашыя справы! А тут ён пад нашай аховай! I праходу табе няма!
      - Я ўсё роўна прайду! - зноў рыкнуў ягуар.
      - Нi, нiколi! - адказалi скаты. (Яны казалi "нi, нiколi", бо так кажуць тыя, хто жыве ў Мiсьёнэс i гаворыць на мове гваранi.)
      - Ну, то пабачым! - яшчэ раз рыкнуў ягуар.
      I ён адышоўся ад берага, каб узяць разгон i скочыць як мага далей у раку.
      Ягуар ведаў, што скаты амаль заўсёды трымаюцца каля берага, i думаў, што калi скочыць далёка, дык пасярод рэчкi скатаў не будзе, i тады ён зможа дабрацца да вострава i з'есць паўжывога чалавека.
      Але скаты здагадалiся, i ўсе хуценька паплылi на сярэдзiну ракi, перадаючы з вуснаў у вусны:
      - Далей ад берага! - крычалi яны пад вадою. - На сярэдзiну! У пратоку! У пратоку!
      I ў тое ж iмгненне ўсё войска скатаў кiнулася ад берага абараняць пераход на сярэдзiне ракi. А ягуар тым часам ужо ляцеў над ракой у сваiм гiганцкiм скачку. Ён упаў у ваду i вельмi ўзрадаваўся, бо ў першае iмгненне не адчуў нiводнага ўколу. Ён падумаў, што ўсе падманутыя скаты засталiся ля берага...
      Але не паспеў ён ступiць першы крок, як сапраўдны град уколаў прымусiў яго спынiцца: вакол зноў былi скаты, якiя бязлiтасна калолi яму ў лапы.
      Ягуар упарта хацеў прайсцi, але боль быў такi невыцерпны, што ўрэшце ён зароў i, павярнуўшы назад, даў лататы да берага. Там ён упаў на пясок, бо не мог ужо нават стаяць. Жывот у яго ўздымаўся i апускаўся, быццам ён увесь задыхаўся i вельмi стамiўся.
      Скаты атруцiлi ягуара сваёю атрутаю.
      Але хоць iм удалося перамагчы ягуара, яны не супакоiлiся: яны баялiся, што прыйдзе ягуарыха i яшчэ шмат iншых ягуараў... I тады яны не здолеюць абаранiць пераход.
      I праўда, лес у гэтую хвiлiну зноў напоўнiўся рыкам, i з яго выйшла ягуарыха. Убачыўшы ягуара, якi покатам ляжаў на пяску, яна вельмi раз'юшылася. А калi заўважыла, што рака каля берага ўскаламучаная скатамi, яна падышла да вады i, нiзка апусцiўшы пысу, крыкнула:
      - Гэй, скаты! Я хачу прайсцi!
      - Няма табе праходу! - адказалi скаты.
      - Глядзiце, калi не дасце прайсцi, у гэтай рацэ не застанецца нiводнага ската з хвастом! - рыкнула ягуарыха.
      - Няхай мы застанемся без хвастоў, але прайсцi табе не дадзiм! - адказалi яны.
      - Апошнi раз кажу: дайце прайсцi!
      - Нi, нiколi! - закрычалi скаты.
      Раз'юшаная ягуарыха неасцярожна апусцiла адну лапу ў ваду, i тут адзiн скат, падкраўшыся, уваткнуў ёй памiж пальцамi ўвесь свой шып. Пачуўшы, як ягуарыха завыла ад болю, скаты з усмешкай сказалi:
      - Здаецца, хвасты ў нас яшчэ ёсць!
      Але ягуарыха нешта прыдумала, i маючы ў галаве гэтую сваю задумку, яна адышла ад берага i моўчкi пайшла ўверх па рацэ.
      Але скаты i гэты раз разгадалi план свайго ворага. А варожы план быў такi: перайсцi рэчку ў тым месцы, дзе скаты яшчэ не ведаюць, што трэба абараняць пераход. Вялiкi смутак ахапiў скатаў, якiя сабралiся ля вострава.
      - Яна збiраецца перайсцi рэчку вышэй па цячэннi! - закрычалi яны. - Але ж нельга, каб яна забiла чалавека! Трэба абаранiць нашага сябра!
      У роспачы яны так круцiлiся ў глеi, што закаламуцiлi ўсю раку.
      - Што ж нам рабiць? - думалi яны. - Мы хутка плаваць не ўмеем... Ягуарыха пяройдзе рэчку раней, чым тамтэйшыя скаты даведаюцца, што павiнны абараняць пераход любою цаной.
      Яны не ведалi, што рабiць. I раптам адзiн маленькi, але вельмi разумны скацiк сказаў:
      - Я ведаю! Хай да iх паплывуць дарады! Дарады нашы сябры! Яны плаваюць шпарчэй за ўсiх!
      - Правiльна! - крыкнулi ўсе. - Хай плывуць дарады!
      У адно iмгненне гэты клiч разнёсся вакол, i праз хвiлiну ўжо восем цi дзесяць шыхтоў дарадаў - сапраўднае войска дарадаў! - з усiх сiл паплыло ўверх па рацэ. Яны плылi так хутка, што пасля сябе, як пасля тарпедаў, пакiдалi на вадзе барозны.
      Але як дарады нi старалiся, яны ледзьве паспелi перадаць загад перагарадзiць ягуарысе дарогу. Ягуарыха ўжо плыла i была зусiм недалёка ад вострава.
      Але скаты як найхутчэй кiнулiся да другога берага, i як толькi ягуарыха намацала зямлю, скаты накiнулiся ёй на лапы i пачалi iх калоць шыпамi. Звер аж звар'яцеў ад болю! Ягуарыха раўла, скакала ў вадзе, узнiмала лапамi цэлыя стаўбуры пырскаў. Але скаты зноў i зноў кiдалiся ёй на лапы i так загарадзiлi сабой дарогу, што ўрэшце ягуарыха павярнулася, паплыла назад i выскачыла на бераг. Усе чатыры лапы ў яе страшна распухлi. I тут ёй не ўдалося прайсцi i з'есцi чалавека! Але скаты таксама стамiлiся. А горай за ўсё было тое, што ягуар i ягуарыха паднялiся i пайшлi ў лес. Што яны задумалi? Гэта выклiкала непакой у скатаў, i яны доўга раiлiся. Урэшце яны сказалi:
      - Будзе вось што: яны збяруць iншых ягуараў i прывядуць iх сюды. А калi прыйдуць усе ягуары, дык тады яны пройдуць!
      - Нi, нiколi! - закрычалi сама маладыя скаты, якiя былi не надта дасведчаныя ў жыццi.
      - Пройдуць, даражэнькiя! - са смуткам адказалi старэйшыя. - Калi iх будзе шмат, яны пройдуць... Давайце параiмся з нашым сябрам.
      I яны паплылi да чалавека, з якiм, абараняючы пераход цераз раку, дагэтуль яшчэ не мелi часу пабачыцца.
      Чалавек ляжаў, страцiўшы шмат крывi, але мог ужо гаварыць i крыху варушыцца. Скаты хуценька расказалi яму пра ўсё, што здарылася, i як яны абаранялi пераход ад ягуараў, якiя хацелi яго з'есцi. Паранены чалавек быў вельмi расчулены прыхiльнасцю скатаў i ласкава пагладзiў тых, што былi блiжэй да яго. Урэшце ён сказаў:
      - Нiчога не зробiш. Калi ягуараў будзе шмат i яны захочуць прайсцi, дык пройдуць...
      - Не пройдуць! - сказалi меншыя скаты. - Вы наш сябар, i яны не пройдуць!
      - Пройдуць, даражэнькiя! - сказаў чалавек.
      I цiха дадаў:
      - Адзiным выйсцем было б паслаць каго-небудзь да мяне дадому. Каб прынеслi вiнчэстэр з набоямi... Але на рэчцы ў мяне няма нiякiх сяброў, апроч рыб... а сярод вас нiхто не ўмее хадзiць па зямлi.
      - Што ж нам тады рабiць? - заклапочана спыталiся скаты.
      - Чакайце, чакайце... - сказаў чалавек, праводзячы рукою па лбе, нiбыта пра нешта прыпамiнаючы. - Быў у мяне адзiн сябар... капiбара... Ён гадаваўся ў мяне дома i гуляў з маiмi дзецьмi... Але потым ён зноў вярнуўся ў лес i цяпер, здаецца мне, жыве недзе тут, на Явэвiры... Але дзе - я не ведаю...
      Тут усе скаты радасна загаманiлi.
      - Ведаем! Мы ведаем! - закрычалi яны. - Ягонае лагво на канцы вострава! Ён аднойчы расказваў нам пра вас! Мы зараз жа пашлем па яго!
      Сказана-зроблена: адзiн вялiкi дарада адразу на ўвесь дых паплыў унiз па рацэ шукаць капiбару. А чалавек тым часам развёў на далонi згустак крывi, каб зрабiць чарнiла, i костачкай рыбы, якая была ў яго замест пяра, пачаў пiсаць на сухiм лiсце, якi яму замяняў паперу. I напiсаў ён такi лiст: "Прышлiце мне з капiбарам вiнчэстэр i цэлы пачак з дваццаццю пяццю кулямi".
      Ледзьве ён закончыў гэта пiсаць, як увесь лес задрыжаў ад глухога рыку: гэта падыходзiлi ягуары, гатовыя ўвязацца ў бойку. А скаты хутчэй панеслi лiст, высунуўшы галаву над вадою, каб не намачыць яго. Яны аддалi лiст капiбару, i той паiмчаў па траве, каб занесцi лiст чалавеку дадому.
      I ў самы час! Бо хоць рыканне чулася яшчэ здалёку, але з кожнай хвiлiнаю наблiжалася. Тады скаты сабралi ўсiх дарадаў, якiя чакалi загаду, i крыкнулi iм:
      - Хутчэй, даражэнькiя! Абплывiце ўсю раку i ўзнiмайце трывогу! Хай усе скаты па ўсёй рацэ будуць напагатове! Хай яны ўсе збiраюцца вакол вострава! Пабачым, цi пройдуць гэтыя ягуары!
      I войска дарадаў у тое ж iмгненне разбеглася ўверх i ўнiз па рацэ, пакiдаючы за сабой на вадзе барозны.
      На Явэвiры не было нiводнага ската, якi б не атрымаў загаду прыплысцi да берага ракi побач з востравам. Адусюль: з-пад камянёў, з глею, ад вусцяў раўчукоў - з усёй Явэвiры збiралiся скаты, каб абаранiць пераход ад ягуараў. А перад востравам на поўнай хуткасцi сюды-туды сноўдалi дарады.
      I зноў усё было зроблена ў самы час! Страшны рык ажно скалануў ваду ў рацэ, i ягуары высыпалi на бераг.
      Iх было шмат - здавалася, што ўсе мiсьёнэскiя ягуары сабралiся тут, ля ракi. Але i рака Явэвiры ўся вiравала ад скатаў, якiя сабралiся ля берага з рашучасцю абараняць пераход любою цаной.
      - Дарогу ягуарам! - зараўлi драпежнiкi.
      - Няма вам дарогi! - адказалi скаты.
      - Паўтараем - дайце дарогу!
      - Не дамо!
      - Глядзiце ж! Калi не дасце нам прайсцi, не застанецца нi ската, нi скатавага дзiцяцi, нi скатавага ўнука!
      - Можа быць! - адказалi скаты. - Але нi ягуары, нi ягуаравы дзецi, нi ягуаравы ўнукi - нiводзiн ягуар у свеце не пройдзе тут!
      Так адказалi iм скаты. Тады ягуары зараўлi апошнi раз:
      - Патрабуем нас прапусцiць!
      - Нi, нiколi!
      I тады пачалася сапраўдная бiтва. Гiганцкiм скачком ягуары кiнулiся ў ваду! Але яны ўпалi на суцэльны подсцiл са скатаў. Скаты пачалi бiць iх, працiнаць iм лапы ўдарамi сваiх вострых шыпоў, i на кожную рану ягуары азывалiся страшным рыкам ад болю. Але ж i яны адбiвалiся лапамi, з усяе сiлы лупцуючы iмi ў вадзе. I скаты, распаласаваныя кiпцюрамi ягуараў, узляталi ў паветра.
      Уся Явэвiры ператварылася ў крывавую раку. Скаты гiнулi сотнямi... Але ж i ў ягуараў былi жахлiвыя раны, i яны, рыкаючы, адступалi, каб са страшна апухлымi лапамi адлежацца на пяску. А скаты, растаптаныя, разарваныя кiпцюрамi ягуараў, не адступалi. Яны нi на хвiлiну не пакiдалi абараняць пераход. Шмат хто з iх узлятаў у паветра i зноў падаў у раку, але ўсе яны зноў i зноў кiдалiся на ворага.
      Паўгадзiны доўжылася гэтая жахлiвая бойка. А праз паўгадзiны ўсе ягуары зноў, стомленыя, сядзелi на беразе i раўлi ад болю: нiводзiн з iх не прайшоў. Праўда, i скаты стамiлiся да знямогi. Шмат хто загiнуў. I тады тыя, што засталiся жывыя, сказалi:
      - Другой такой атакi нам болей не вытрываць. Хай дарады пашукаюць падмацавання. Хай неадкладна сюды прыплывуць усе скаты, якiя ёсць у Явэвiры!
      I дарады зноў разбеглiся ўверх i ўнiз па рацэ, i плылi яны ўсе так шпарка, што пасля iх у вадзе, як пасля тарпедаў, заставалiся барозны.
      А скаты тым часам паплылi да чалавека.
      - Мы болей не вытрываем! - сказалi са смуткам скаты. I сёй-той са скатаў заплакаў, убачыўшы, што яны не могуць выратаваць свайго сябра.
      - Iдзiце, скаты! - сказаў паранены чалавек. - Пакiньце мяне аднаго. Вы ўжо вельмi шмат для мяне зрабiлi. Хай ягуары пройдуць!
      - Нi, нiколi! - у адзiн голас крыкнулi скаты. - Пакуль у нашай рацэ Явэвiры ёсць хоць адзiн жывы скат, мы заўсёды будзем абараняць добрага чалавека, якi некалi абаранiў нас!
      Тады паранены задаволена прамовiў:
      - Скаты! Я амаль памiраю, i мне цяжка гаварыць, але будзьце ўпэўненыя, што, калi толькi мне прынясуць вiнчэстэр, мы добра пажартуем, i гэта я вам абяцаю.
      - Так, мы ведаем! - падбадзёрыўшыся, адказалi скаты.
      Але скончыць гамонку яны не змаглi, таму што зноў усчыналася бойка. Ягуары, перадыхнуўшы, ужо ўскочылi на ногi i, выгнуўшы спiны, як для скачка, рыкнулi:
      - Апошнi раз i раз назаўжды патрабуем: дарогу!
      - Нi, нiколi! - адказалi скаты i зноў сабралiся ля берага.
      Але i ягуары ўжо скочылi ў ваду, i страшная бойка пачалася зноў. Уся рака Явэвiры ад берага да берага была чырвоная ад крывi. Кроў пенiлася хвалямi на пяску. Ляцелi ў паветра разарваныя скаты, раўлi ад болю ягуары, але нiхто не адступаў нi на крок.
      I ягуары ўжо не толькi не адступалi, але пачалi прасоўвацца наперад. Марна войска дарадаў сноўдала ўверх i ўнiз па рацэ, склiкаючы скатаў: скатаў больш не было, яны ўсе ўжо змагалiся перад востравам, i палова iх ужо загiнула. А тыя, што заставалiся, былi ўсе параненыя i знямоглыя. I тады яны зразумелi, што не здолеюць пратрымацца больш нi хвiлiны i што ягуары пройдуць. I няшчасныя скаты, якiя лiчылi, што лепей памерiц, чым аддаць свайго сябра, з астатнiмi сiламi кiнулiся на ягуараў. Але ўсё было марна. Пяць ягуараў плылi ўжо да вострава i былi недалёка ад берага. У роспачы скаты крыкнулi:
      - Да вострава! Усе на той бераг!
      Ды было ўжо позна - яшчэ два ягуары кiнулiся плыць, а праз хвiлiну ўсе яны ўжо былi пасярод ракi, i з вады высоўвалiся толькi iх галовы.
      Але ў гэтае самае iмгненне адзiн звярок, непрыкметны рудаваты звярок, колькi ставала сiлы плыў праз Явэвiры: гэта быў капiбара, якi дабiраўся да вострава, несучы на галаве, каб не намачыць, вiнчэстэр з набоямi.
      Чалавек закрычаў ад радасцi, яму яшчэ заставаўся час, каб заступiцца за скатаў. Ён папрасiў капiбару, каб той галавою дапамог яму легчы на бок, бо сам ён не мог, i лёгшы, ён маланкава зарадзiў вiнчэстэр. I якраз у той момант, калi распаласаваныя, раздушаныя, скрываўленыя скаты з адчаем убачылi, што прайгралi бiтву i што ягуары зараз разарвуць iх няшчаснага параненага сябра на шматкi - якраз у гэты момант яны пачулi аглушальны стрэл! I ўбачылi, што пярэднi ягуар, якi ступiў ужо на пясок, раптам падскочыў i павалiўся мёртвы з прабiтаю галавой.
      - Брава! Брава! - закрычалi вельмi задаволеныя скаты. - У чалавека вiнчэстэр! Мы выратаваныя!
      I так моцна ўзрадавалiся, што закаламуцiлi ўсю ваду. А чалавек спакойна раз за разам страляў, i кожны стрэл прыносiў смерць новаму ягуару. На рык кожнага ягуара, якi падаў мёртвы, скаты адказвалi, б'ючы хвастамi па вадзе.
      Адзiн за адным ягуары гiнулi пад кулямi, быццам галовы iм працiнала маланка. Усё гэта доўжылася ўсяго дзве хвiлiны. Адзiн за адным ягуары патаналi, iдучы на дно, i там iх з'ядалi прагныя рыбы. А некаторых зносiла рака, i дарады плылi разам з iмi аж да самай Параны i елi iх, ад задавальнення выскокваючы з вады.
      Прайшоў час, i скатаў у рацэ зноў развялося столькi ж, колькi было раней, бо ў iх народжваецца шмат дзяцей. Чалавек таксама ачуняў. I ён быў такi ўдзячны скатам, якiя выратавалi яму жыццё, што перасялiўся на востраў. Летнiмi вечарамi ён любiць ляжаць там на пляжы i курыць пры месяцавым святле. А скаты тым часам нягучна гутараць i паказваюць на яго рыбам, якiя яго не ведаюць, i расказваюць iм пра вялiкую бiтву, якую яны некалi вялi поплеч з гэтым чалавекам супраць ягуараў.
      ПЧАЛА-ГУЛЬТАЙКА
      Жыла сабе ў адным вуллi пчала, якая не любiла працаваць. Яна лётала з дрэва на дрэва, ад кветкi да кветкi, але замест таго, каб збiраць нектар ды рабiць мёд, сама ўвесь нектар выпiвала.
      Была яна пчолка-гультайка. Кожную ранiцу, як толькi сонейка сагравала паветра, яна вылазiла з вулля i глядзела, цi добрае надвор'е, потым прычэсвалася лапкамi, як гэта робяць мухi, i ляцела гуляць, радуючыся пагоднаму дню. Лётаючы з кветкi на кветку, яна гула ад задавальнення, потым вярталася ў вулей, потым - зноў вылятала з яго, i так бавiла цэлы дзень. А тым часам астатнiя пчолы шчыравалi, стараючыся напоўнiць усе соты мёдам, бо мёд найлепшае харчаванне маленькiм пчолкам, якiя толькi што нарадзiлiся.
      Пчолы - насякомыя вельмi сур'ёзныя. I таму iх урэшце пачалi абураць такiя паводзiны iх сястры. Каля ўвахода ў вулей заўсёды дзяжурыць некалькi вартаўнiчых пчол, якiя глядзяць, каб у вулей не запаўзлi казуркi. Звычайна гэта сама старыя пчолы, якiя ўжо добра дасведчаныя ў жыццi. Спiны ў iх зусiм голыя, бо яны ўвесь час труцца аб дзверы вулля i выцiраюць у сябе на спiнах усе валаскi.
      I вось аднойчы вартаўнiчыя пчолы спынiлi гультаяватую пчолку каля ўвахода i сказалi ёй:
      - Сястра, ты павiнна працаваць, бо ўсе мы, пчолы, заўсёды працуем.
      Пчолка адказала:
      - Але я ўвесь дзень лётаю i вельмi стамляюся.
      - Справа не ў тым, што ты вельмi стамляешся, - сказалi пчолы, - а ў тым, што ты павiнна хоць крыху працаваць. Глядзi, мы папярэджваем цябе першы раз.
      I сказаўшы гэта, яны прапусцiлi яе.
      Але гультайка не падумала выпраўляцца. I наступным вечарам вартаўнiчыя пчолы сказалi ёй зноў:
      - Сястра, ты павiнна працаваць.
      А яна адразу адказала на гэта:
      - Ну добра, днямi пачну.
      - Не, не днямi, - сказалi пчолы, - а заўтра. Запомнi гэта.
      I яны ўпусцiлi яе i гэты раз.
      Але наступным вечарам паўтарылася тое самае. I не паспелi вартаўнiчыя пчолы ёй што-небудзь сказаць, як пчолка сама iм крыкнула:
      - Добра, добра, сёстры! Я памятаю, што паабяцала!
      - Справа не ў тым, цi памятаеш ты абяцанне, - адказалi ёй вартаўнiчыя пчолы, - а ў тым, каб ты працавала. Сёння 19 красавiка. Дык вось, пастарайся заўтра, 20 красавiка, прынесцi хоць бы кропельку мёду. А цяпер праходзь.
      I сказаўшы гэта, яны саступiлi ўбок, прапускаючы яе ў вулей.
      Але i 20 красавiка прайшло марна, як i ўсе ранейшыя днi, з той толькi рознiцаю, што, калi сонца пачало апускацца, надвор'е сапсавалася i падзьмуў халодны вецер.
      Гультаяватая пчолка хуценька паляцела да вулля, думаючы, як ёй будзе ў iм цёпла. Але калi яна сабралася ўвайсцi, вартаўнiчыя пчолы не ўпусцiлi яе.
      - Нельга! - цвёрда сказалi яны.
      - Я хачу ўвайсцi, - пачала румзаць пчолка. - Гэта мой вулей.
      - Гэта вулей добрых i працавiтых пчол, - адказалi ёй вартаўнiчыя. Гультайкам сюды ўваход забаронены.
      - Я заўтра абавязкова пачну працаваць, - папрасiлася пчолка.
      - У тых, хто не працуе, заўтра няма, - адказалi пчолы, якiя былi добра знаёмыя з фiласофiяй.
      I з гэтымi словамi яны выштурхалi яе прэч. Не ведаючы што рабiць, пчолка яшчэ трошкi палётала вакол вулля, але надыходзiла ноч i ўжо амаль нiчога не было бачна. Яна хацела зачапiцца за лiст, але павалiлася на зямлю. Ад халоднага ветру ў яе здранцвела ўсё цела, i яна ўжо зусiм не магла лятаць.
      Тады яна папаўзла па зямлi, пералазячы цераз палачкi i каменьчыкi, якiя здавалiся ёй цэлымi горамi, i калi дапаўзла да ўвахода ў вулей, з неба пачыналi падаць халодныя кроплi дажджу.
      - Ах, Божухна! - закрычала няшчасная. - Iдзе дождж! Я памру ад холаду.
      I яна паспрабавала ўвайсцi ў вулей. Але ёй зноў заступiлi дарогу.
      - Прабачце мне! - зарумзала пчолка. - Дазвольце ўвайсцi!
      - Позна! - адказалi ёй вартаўнiчыя пчолы.
      - Сёстры, калi ласка! Мне хочацца спаць!
      - Позна! - зноў быў ёй адказ.
      - Сяброўкi, мне холадна! Злiтуйцеся!
      - Немагчыма!
      - Даруйце астатнi раз! Я памру!
      Тады вартаўнiчыя пчолы сказалi:
      - Не, ты не памрэш. Але за гэтую ноч ты даведаешся, што такое адпачынак, зароблены працаю. А цяпер - iдзi.
      I яны выштурхалi яе.
      Дрыжачы ад холаду, спатыкаючыся, з мокрымi крыламi, пчолка папаўзла прэч. Яна паўзла i паўзла, пакуль раптам не правалiлася ў нейкую дзiрку. А дакладней, гэта была не дзiрка, а цэлая пячора, i пчолка пачала ў яе падаць.
      Ёй здалося, што яна не перастане падаць нiколi. Але ўрэшце яна апынулася на дне i ўбачыла якраз перад сабой вялiкую гадзюку - зялёную змяю са спiнай чырвона-цагельнага колеру. Гадзюка ляжала, скручаная ў клубок, i пазiрала на пчалу, гатовая на яе скочыць.
      Папраўдзе тая пячора была дуплом у старым дрэве, i гадзюка зрабiла ў iм сваё логвiшча.
      Трэба сказаць, што змеi вельмi любяць пчол, бо пчолы для iх - вялiкi ласунак. Таму, калi пчолка апынулася перад сваiм ворагам, яна заплюшчыла вочы i шэптам прамовiла:
      - Бывай, маё беднае жыццё! Сёння апошнi раз мне давялося бачыць святло...
      Але на яе вялiкае здзiўленне, змяя не паспяшалася яе праглынуць i сказала:
      - Ну што, як жывеш, пчолка? Вiдаць, ты не надта руплiвая, што апынулася тут у такi познi час.
      - Гэта праўда, - прамармытала пчолка. - Я не працую i таму вiнаватая.
      - Калi гэта так, - здзеклiва прашыпела змяя, - дык я зараз звяду са свету такую паганую iстоту, як ты. Я цябе зараз з'ем.
      Пчала ўся задрыжала i крыкнула:
      - Але гэта несправядлiва, несправядлiва! Несправядлiва есцi мяне толькi таму, што вы дужэйшая за мяне. Толькi людзi ведаюць, што такое справядлiвасць!
      - Га! - усмiхнулася змяя i борздзенька зноў скруцiлася ў клубок. - Дык ты добра ведаеш людзей? I ты думаеш, што людзi, забiраючы ў вас мёд, болей справядлiвыя, апошняя ты дурнiца?
      - Не, яны не таму забiраюць у нас мёд, - адказала пчолка.
      - А чаму ж тады?
      - Таму што яны разумнейшыя.
      Пчолка гэта сказала, а змяя зарагатала:
      - Ну, справядлiва гэта цi не, але я цябе з'ем. Рыхтуйся!
      I яна адхiлiлася назад, каб скочыць на пчолку. Але пчолка паспела крыкнуць:
      - Вы робiце гэта таму, што вы меней разумная за мяне!
      - Я меней разумная за цябе, смаркачка? - засмяялася змяя.
      - Так, - пацвердзiла пчала.
      - Добра, - прамовiла змяя, - зараз пабачым. Давай прыдумаем два выпрабаваннi. Выйграе тая, хто здолее зрабiць што-небудзь больш незвычайнае. Калi выйграю я, дык я цябе з'ем.
      - А калi выйграю я? - спыталася пчолка.
      - Калi выйграеш ты, - адказала непрыяцелька, - тады ў цябе будзе права правесцi тут усю ноч, пакуль не развiднее. Згодная?
      - Дамовiлiся, - адказала пчала.
      А змяя зноў засмяялася, таму што ёй прыйшло ў галаву такое, чаго пчала нiяк не магла б зрабiць. Вось што яна прыдумала.
      Яна на iмгненне - так хутка, што пчала не паспела нават вокам мiргнуць, выскачыла з дупла i вярнулася з капсулкаю эўкалiптавага насення - з таго самага эўкалiпта, што рос каля вулля, кiдаючы на яго цень.