Я адкрываю вам гэты сакрэт, мiлы дружа, каб вы без боязi маглi iм скарыстацца. Вы самi пераканаецеся, што сапраўдная распуста вызваляе чалавека, яна не патрабуе ад яго нiякiх абавязкаў. Калi чалавек распуснiчае, ён думае толькi пра сябе, i таму гэты занятак заўсёды будзе найлюбiмейшы ва ўсiх вялiкiх сябелюбаў. Распуста - гэта джунглi без мiнулага i будучага, i галоўнае - без нiякiх абяцанняў i неадкладнай кары. Мясцiны, дзе ёю займаюцца, аддзелены ад свету. I кожны, хто туды заходзiць, разам з надзеяй адкiдае страх. Размовы там неабавязковыя: усё, па што туды прыходзяць, даецца там без лiшнiх слоў, а часам нават i без грошай. Дазвольце ж, калi ласка, я ўшаную тых невядомых i забытых жанчын, якiя мне тады дапамаглi! Яшчэ i цяпер я прыгадваю пра iх з цёплым пачуццём, падобным нечым да павагi.
      Ва ўсякiм выпадку я да душы пакарыстаўся гэтым выратавальным сродкам. Мяне можна было ўбачыць нават у адмысловым гатэлi, цi, як iх яшчэ называюць, грэшным доме, дзе я адначасова жыў i з пераспелай шлюхай, i з маладзенькаю шляхетнаю дзяўчынай. З першай я гуляў у паслужлiвага рыцара, а другой даваў магчымасць зведаць пэўныя таямнiцы нашага жыцця. На няшчасце, шлюха аказалася даволi буржуазнаю натурай i неўзабаве пагадзiлася надрукаваць свае ўспамiны ў рэлiгiйным часопiсе, якi шырока асвятляў праблемы сучаснага грамадства. А маладая паненка, каб задаволiць свой абуджаны iнстынкт i знайсцi ўжытак сваiм выбiтным здольнасцям, хутка выйшла замуж. Магу пахвалiцца, што ў той час мяне як роўнага прымалi ў мужчынскiх кампанiях, на якiя часта наводзяць дарэмны паклёп. Дый вы самi добра ведаеце, што нават вельмi iнтэлiгентны чалавек лiчыць за гонар, калi можа выпiць на бутэльку больш за свайго суседа. Можа быць, я i здолеў бы знайсцi спакой i забыццё ва ўсiх гэтых прыемных уцехах. Але зноў натыкнуўся на перашкоду ў самiм сабе. Гэты раз ёю аказалася печань i настолькi жахлiвая стома, што я i цяпер яшчэ не пазбавiўся ад яе. Так заўсёды: гуляеш у бессмяротнасць, а сам ужо праз некалькi тыдняў не ведаеш, цi здолееш неяк далiпець да заўтрага.
      Я вымушаны быў адмовiцца ад сваiх начных подзвiгаў, i ўсё ж яны прынеслi мне пэўную карысць: жыццё цяпер не здавалася такiм пакутным. Стома, якая мучыла маё цела, загаiла многiя язвы ў маёй душы. Любая празмернасць памяншае кантакт з жыццём, а тым самым памяншае i пакуту. Насуперак агульна прынятай думцы, у распусце няма нiчога апантанага. Гэта ўсяго толькi доўгi сон. Вы, мусiць, заўважалi, што чалавеку, якi дужа пакутуе ад рэўнасцi, нiчога так не карцiць, як хутчэй пераспаць з жанчынай, якая, на яго думку, яму здрадзiла. Безумоўна, ён хоча яшчэ раз пераканацца, што яго дарагi скарб па-ранейшаму належыць яму. Iначай кажучы, ён хоча валодаць iм непадзельна. Але адразу пасля таго як ён авалодвае сваiм скарбам, яго рэўнасць цiшэе. Наогул, рэўнасць гэта плён фантазii, характарыстыка, якую раўнiвец дае самому сабе. Бо думкi, якiя ўзнiкаюць у яго самога ў падобных абставiнах, ён прыпiсвае свайму сапернiку. На шчасце, празмерныя ўцехi паслабляюць фантазiю, як i здольнасць даваць нейкiя характарыстыкi. Душэўныя пакуты згасаюць разам з мужчынскаю сiлай i не абуджаюцца, пакуль яна спiць. Па гэтай самай прычыне першая ж сапраўдная каханка пазбаўляе маладых ад метафiзiчных трывог, а некаторыя шлюбы, якiя, па сутнасцi, афiцыйна дазваляюць распусту, ператвараюцца ў марудныя хаўтуры па адвазе i вынаходлiвасцi. Але, мiлы дружа, мяшчанскi шлюб абуў нашу краiну ў пантофлi i хутка прывядзе яе да брамы ў нябыт.
      Я перабольшваю? Ну, можа быць, не ведаю. Я толькi хацеў расказаць пра тую палёгку, якую прынеслi мне некалькi месяцаў оргiй. Я жыў нiбыта ў тумане, скрозь якi смех прабiваўся так глуха, што нарэшце я наогул перастаў яго чуць. Абыякавасць, якая i раней займала столькi месца ў маёй душы, цяпер не сустракала ўжо нiякага супрацiўлення i ператварылася ў сапраўдны склероз. Пачуццi знiклi! Запанаваў роўны i заўсёды аднолькавы настрой, цi, дакладней кажучы, - настрой таксама знiк. Падобна да таго, як лёгкiя ў сухотнiка, калi ён ачуньвае, ссыхаюцца i пацiху душаць свайго шчаслiвага ўладальнiка, так i я, акрыяўшы, цiхамiрна канаў. Я па-ранейшаму зарабляў на хлеб сваiм рамяством, але рэпутацыя ў мяне была ўжо добра падмочаная маiм словаблудствам, а рэгулярнай практыцы замiнала беспарадкавае жыццё. Цiкава заўважыць, што за начныя прыгоды мяне папракалi намнога менш, чым за моўныя вольнасцi. Чыста рытарычныя заклiкi да Бога, якiя я часам дазваляў сабе ўжываць у прамовах, выклiкалi ў маiх клiентаў нешта накшталт недаверу. Яны, напэўна, баялiся, што неба не здолее абаранiць iх iнтарэсаў гэтак жа добра, як адвакат, якi бездакорна ведае Статут. Адсюль недалёка было прыйсцi да высновы, што мае заклiкi да ўсявышняга тлумачацца звычайным невуцтвам. Менавiта да такой высновы i прыйшла мая клiентура, i колькасць яе адразу паменшылася. Але зрэдку я ўсё яшчэ выступаў у судзе. Часам я нават забываўся, што болей не веру таму, што кажу, i тады прамовы ў мяне выходзiлi вельмi ўдала. Я запаляўся ад гуку свайго ж голасу i ляцеў за iм; праўда, я ўжо не лунаў, як раней, пад скляпеннем, я адно крыху адрываўся ад зямлi - ляцеў на брыючым палёце. Па-за сценамi суда я рэдка з кiм сустракаўся i падтрымлiваў хiба адну-дзве сяброўскiя сувязi, якiя мне даўно ўжо абрыдлi i ледзьве лiпелi. Часам, зрэшты, я цэлы вечар мог правесцi ў сяброўскай кампанii (я маю на ўвазе кампанiю, у якой у мяне не ўзнiкала нiякага пажадлiвага пачуцця), але гэта наганяла на мяне такую нуду, што я нават не слухаў, што мне казалi. Я трошкi памажнеў, i гэта дало мне падставу паверыць, што крызiс нарэшце мiнуў. Цяпер заставалася толькi старэць.
      Але здарылася нечаканае. Каб адсвяткаваць сваё адраджэнне, я запрасiў у вандроўку па Атлантыцы адну з сваiх сябровак. Вядома, я не сказаў ёй пра сапраўдную мэту гэтай паездкi. Мы мiла прагульвалiся, натуральна, па верхняй палубе карабля, i раптам я заўважыў удалечынi сярод шэра-сталёвых хваляў чорную кропку. Я адразу адвёў вочы, маё сэрца шалёна затахкала. I я доўга не мог прымусiць сябе паглядзець у той бок, а калi паглядзеў - кропка некуды знiкла. Я хацеў быў ужо закрычаць, як вар'ят, паклiкаць на дапамогу, але ўбачыў яе зноў. Гэта быў звычайны абломак бервяна, якiя часта сустракаюцца ў моры. I ўсё ж я не мог глядзець на яго спакойна, мне здавалася, што гэта тапелец. I тады я ўразумеў, я ўсвядомiў - пакорна, як пакараюцца думцы, у слушнасцi якой даўно ўжо няма сумнення, - што крык, якi некалькi год назад пралунаў над Сенай, нi на мiг не змаўкаў, яго знесла цёмнымi водамi да Ламанша, ён доўга лётаў па свеце, над неабсяжным акiянскiм абшарам, каб нарэшце даждаць таго дня, калi я сустрэнуся з iм. Я зразумеў, што ён цяпер i заўжды будзе чакаць мяне на морах i рэках - паўсюль, дзе ёсць горкая вада майго хрышчэння. А тут, скажыце, мiлы дружа, цi ж мы не на вадзе? На гэтай гладкай, манатоннай i бясконцай вадзе, якая неўпрыкмет ператвараецца ў сушу? Нават цяжка паверыць, што хутка мы будзем зноў у Амстэрдаме! Здаецца, нам нiколi не вырвацца з гэтай гiганцкай купелi. Прыслухайцеся! Вы чуеце, як клiчуць кагаркi? Можа быць, яны клiчуць нас? Да чаго ж яны нас заклiкаюць?
      Гэта тыя самыя кагаркi, што крычалi i малiлi над Атлантыкаю ў той дзень, калi я канчаткова ўсвядомiў, што я зусiм не акрыяў, што я па-ранейшаму хворы i з гэтым трэба неяк змiрыцца. Кончылася пышнае жыццё, кончылiся i выбрыкi, i шалёныя намаганнi. Настаў час скарыцца i прызнаць сваю вiну. Пачалося жыццё ў каменным мяху. Але вы, мусiць, не ведаеце, што каменным мехам у сярэднявеччы называлi адмысловую камеру ў падземным вязеннi. Найчасцей чалавека кiдалi туды на ўсё жыццё i забывалi. Такая камера адрознiвалася ад iншых умела падабранымi памерамi. Яна была не такая высокая, каб у ёй можна было стаяць, але i не такая шырокая, каб можна было легчы. Жыць там даводзiлася ў абсалютна ненатуральнай паставе - наўскасяк. Калi чалавек засынаў - ён падаў, калi не спаў - мусiў сядзець на кукiшках. Паверце, нягледзячы на ўсю сваю прастату, гэта было сапраўды генiяльнае вынаходнiцтва. Вязень, якi кожны дзень быў вымушаны сядзець у неверагодна скручанай паставе, ад якой дранцвела ўсё цела, нарэшце сам усведамляў, што ён - вiнаваты, бо бязвiннасць можа, прынамсi, бестурботна выпрастацца на ўвесь рост. Вы можаце сабе ўявiць, каб у такой камеры апынуўся чалавек, прызвычаены да вяршынь i верхнiх паверхаў? Што? У гэтых камерах маглi сядзець i бязвiнныя людзi? Неверагодна, мiлы дружа, абсалютна неверагодна! Iначай гэта знiшчыла б усе мае разважаннi. Каб бязвiннасць прымусiлi жыць гарбатай?! Ды я нават на секунду не хачу дапусцiць такой думкi! Зрэшты, хто можа з упэўненасцю сказаць, што той цi iншы чалавек нi ў чым не вiнаваты? Наадварот - кожны з нас перакананы, што за ўсiмi ёсць нейкая вiна. Кожны сведчыць пра злачынства ўсiх - вось маё крэда i мая надзея.
      Паверце, рэлiгii горка памыляюцца, калi пачынаюць выдаваць свае маральныя законы i сыплюць перунамi, асуджаючы грэшнiкаў. Бог зусiм не патрэбен, каб ствараць паняццi граху i кары. Гэта выдатна ўмеюць рабiць простыя смертныя, i мы заўсёды гатовы iм дапамагчы. Вы нешта казалi пра Апошнi Суд? Дазвольце ж пачцiва ўсмiхнуцца. Я чакаю яго без усякага хвалявання, бо зведаў у жыццi нешта горшае - суд чалавечы. У яго няма змякчальных акалiчнасцей, ён нават добрыя намеры ставiць у вiну. Вы ж, напэўна, чулi пра камеру пляўкоў, якую нядаўна выдумаў адзiн народ, каб даказаць, што ён сама вялiкi ў свеце? Гэта своеасаблiвая каменная скрыня, у якой асуджаны стаiць на ўвесь рост, але не можа нават варухнуцца. Трывалыя дзверы, праз якiя яго запiхваюць у гэту цэментаваную шкарлупiну, зачыняюцца якраз пад самым падбародкам, так што звонку вiдаць адну галаву. I кожны наглядчык, якi iдзе мiма, смачна плюе яму ў твар. Зацiснуты ў камеры, вязень не можа нават абцерцiся, хоць заплюшчваць вочы яму, праўда, не забараняецца. Дык вось, мiлы дружа, гэтую штучку прыдумалi людзi. I iм зусiм не спатрэбiўся Бог, каб стварыць такi маленькi шэдэўр.
      Што з гэтага вынiкае? Ды тое, што Бог мог бы быць карысны людзям толькi тады, калi б дараваў iм бязвiннасць, i наогул, рэлiгiя ўяўляецца мне хутчэй, як вялiзная пральня, якою яна, зрэшты, некалi i была, але вельмi коратка усяго тры гады, i тады яна яшчэ не называлася рэлiгiяй. А пасля, вiдаць, мыла раптам убавiлася, i мы пачалi смаркацца i падцiраць свае вазгратыя насы. Але ўсе мы былi гультаi, i ўсе сплацiлi за гэта, кожны пачаў пляваць на свайго суседа i - гоп! - штурхаць яго ў каменны мех! Выйграе той, хто плюе першы, вось i ўсё. Я раскрыю вам, дружа, адзiн вялiкi сакрэт. Не чакайце Апошняга Суду. Ён ужо адбываецца - кожны дзень.
      О, не-не, не звяртайце ўвагi, гэта я, вiдаць, крыху азглеў ад гэтай чортавай макрэдзi. Зрэшты, мы ўжо прычальваем. Ну вось. Прашу, я пасля вас. Толькi не адыходзьце, калi ласка, правядзiце мяне дадому. Я ж яшчэ не скончыў i павiнен расказаць, як жыў далей. Жыць далей - вось што сама цяжкае. Дарэчы, вы ведаеце, за што яго ўкрыжавалi - таго самага, пра каго вы, напэўна, цяпер падумалi? Ну, вядома, гэтаму была цэлая процьма розных прычын. Каб забiць чалавека, прычыны заўсёды знойдуцца. Хутчэй наадварот - апраўдаць тое, што ён жыве, бадай што, амаль немагчыма. I таму злачынства заўсёды знаходзiць сабе абаронцаў, а бязвiннасць - адно вельмi рэдка. Але апроч усiх тых прычын, якiя нам так добра тлумачылi на працягу дзвюх тысяч гадоў, у гэтага жахлiвага пакарання ёсць яшчэ адна i сама галоўная прычына. Далiбог, я не разумею, чаму яе ад нас так старанна хаваюць? Галоўная прычына ў тым, што сам ён выдатна ведаў, што не такi ўжо ён i бязвiнны. Нават калi на iм i не ляжаў цяжар тых грахоў, у якiх яго вiнавацiлi, гэта не азначае, што ён не зрабiў iншых, няхай i сам не ведаў - якiх. Дый, зрэшты, цi мог ён не ведаць? Ён жа сам быў iх вытокам: я думаю, ён павiнен быў чуць пра нейкае пасячэнне немаўлятак. Завошта ж загiнулi бязвiнныя юдэйскiя дзеткi, як не праз яго, якога бацькi паспелi схаваць у надзейным месцы? Вядома, ён гэтага не хацеў. Жаўнеры ў крывi, немаўляткi, рассечаныя напалам, - яны выклiкалi ў яго жах. Але я ўпэўнены, што такi, як ён быў, ён не мог на iх забыцца. Цi ж не была тая жальба, што адчуваецца ва ўсiх яго ўчынках, невылечнай тугой чалавека, якi кожную ноч чуў бясконцыя стогны Рахiлi, што плакала па сваiх малых дзетках, не прымаючы нiякага суцяшэння? Яе енк уздымаўся ўначы, Рахiль клiкала сваiх дзетак, забiтых дзеля яго, а ён - жыў! Жыў!
      I вось, ведаючы тое, што ён ведаў, разумеючы ўсё ў чалавечай прыродзе (божа, хто б мог падумаць, што забiць часам меней злачынна, чым не памерцi самому!), ён дзень i ноч катаваў сябе думкай пра сваё бязвiннае злачынства, i яму ўсё цяжэй было мацавацца i жыць - жыць далей. Цi не лепей было пакончыць з усiм, не абараняцца, памерцi, каб не быць тым адзiным, хто жыве на гэтай планеце, каб сысцi туды, дзе, можа быць, ён знойдзе падтрымку? Але падтрымкi ён не знайшоў i панаракаў на свой лёс, за што i быў цэнзураваны. Калi не памыляюся, яго нараканне заўважыў ужо трэцi евангелiст. Заўважыў - i выкiнуў. "Божа, чаму ты пакiнуў мяне?" - далiбог, гэта ж нейкi бунтарскi крык, праўда? Ану, давай яго ножнамi! Заўважце, дарэчы, што, калi б Лука не выкiнуў гэтай фразы, мы наўрад цi звярнулi б на яе асаблiвую ўвагу; прынамсi, месца яна займала нямнога. А цэнзарава забарона прымусiла яе крычаць! Дзiўна створаны гэты свет - хочаш аднаго, а атрымлiваецца зусiм другое.
      I ўсё ж жыць далей ён болей не мог. Я ведаю, шаноўны, што гэта такое. Быў час, калi ў мяне, здаецца, не ставала ўжо сiлы, каб пражыць хаця б яшчэ адзiн мiг. Так, у гэтым свеце можна рабiць усё - ваяваць i строiць з сябе закаханага, катаваць блiзкiх i друкаваць ва ўсiх газетах свае фатаграфii цi што зусiм лёгка - бэсцiць суседа, седзячы за вязаннем. Але бываюць хвiлiны, калi жыць, проста жыць далей, патрабуе нечалавечага намагання. А ён не быў звышчалавекам, можаце мне паверыць. У сваёй перадсмяротнай агонii ён сам закрычаў пра гэта, i таму я люблю яго, мiлы дружа, люблю, бо ён памёр, не ведаючы, за што. Бяда ў тым, што ён пакiнуў нас зусiм адных - каб мы жылi далей, жылi, што б там нi здарылася, нават калi будзем вымушаны тулiцца ў каменных мяхах, нават калi таксама зведаем тое, што ведаў ён. Зразумела, што многiя хацелi аблегчыць сабе жыццё за кошт яго смерцi. Нарэшце, гэта была генiяльная думка - сказаць нам: "Што зробiш, вы сапраўды не зусiм бездакорныя, гэта факт. Дык навошта корпацца ў дробязях? Пакончым з усiм адразу - на крыжы!" Але вельмi многiя цяпер лезуць на крыж толькi дзеля таго, каб iх было бачна здалёк, нават калi дзеля гэтага iм даводзiцца крыху пацiснуць таго, хто там ужо даўно ўкрыжаваны. Вельмi многiя замяняюць цяпер паняцце велiкадушнасцi паняццем лiтасцi. О, як несправядлiва з iм абышлiся! О, як несправядлiва! Адна думка пра гэта кроiць мне сэрца...
      Вось ужо гэта старая звычка - зноў пачынаю абараняць! Вы ўжо прабачце, калi ласка. Я спадзяюся, вы разумееце, што ў мяне ёсць на гэта свае прычыны. Дарэчы, ведаеце, непадалёку адсюль ёсць музей, якi называецца "Гасподзь наш збавiцель - на гары". Даўней тутэйшыя хрысцiяне рабiлi свае катакомбы на самых паддашках. Што зробiш, сутарэннi тут залiвала вадой. Але сёння, можаце быць спакойны, iх Бог ужо не на гары i не ў сутарэннi. У сваiх патаемных думках яны перанеслi яго ў суд, пасадзiлi ў трыбунальскiя крэслы i цяпер б'юць i судзяць - менавiта судзяць! - ад яго iмя. А ён так лагодна казаў грэшнiцы: "Iдзi з мiрам, я таксама не асуджаю цябе". Ну дык што? У iх гэта не мае значэння, яны - судзяць, яны нiкому не даруюць грахоў. Ага, папаўся? На, вось табе, вось - у iмя бога! Якога бога? Мiлы дружа, ды ён зусiм не патрабаваў гэтага. Ён хацеў, каб яго любiлi, не болей. Праўда, цяпер яшчэ, напэўна, ёсць людзi, якiя любяць яго. Але колькi iх? На пальцах пералiчыць! Зрэшты, ён гэта прадбачыў - у яго ставала пачуцця гумару. Вы ж памятаеце Пятра, гэтага баязлiўца, - ён жа адмовiўся ад яго: "Я не ведаю гэтага чалавека... Я не разумею, пра што ты кажаш... i г. д." Ну, вядома, тут ён ужо перабiраў! А што той сказаў, памятаеце? Якая выдатная гульня слоў: "На гэтым каменi* ўзвяду я сваю царкву".
      * Пётр па-грэчаску - камень.
      Большай iронii, бадай, прыдумаць ужо немагчыма. Але ж яны i тут трыумфуюць: "Вось бачыце, ён жа гэта сказаў". Ну што ж, праўда, ён гэта сказаў, i ён выдатна разумеў, пра што кажа. А потым знiк назаўжды, пакiнуўшы iх судзiць i караць з прабачэннем на вуснах i бязлiтасным прысудам у сэрцы.
      Але хто асмелiцца сказаць, што мiласэрнасцi больш няма? Што вы, крый божа, мы толькi пра яе i гаворым. Проста цяпер нiкога ўжо не апраўдваюць. Бязвiннасць памерла, i па ўсiм свеце адразу распладзiлiся суддзi, ажно кiшаць: тут i суддзi Хрыста, i суддзi Антыхрыста - на любы капыл. Зрэшты, усе яны аднолькавыя, бо ўсе пагаджаюцца на тым самым - на каменных мяхах. I нельга валiць усё толькi на хрысцiян. Iншыя таксама добрыя цацы. Ведаеце што зрабiлi тут з домiка, у якiм жыў Дэкарт? Вар'ятню! Сапраўды, мiлы дружа, усе нiбы ашалелi i толькi i ведаюць, што цкуюць адзiн аднаго. Натуральна, што i мы з вамi вымушаны рабiць тое самае. Вы, напэўна, заўважылi, што я нiчому не даю лiтасцi? I я ўпэўнены, што вы таксама не лепшай думкi пра ўсё гэта. Ну, а калi ўжо ўсе мы зрабiлiся суддзямi, дык, значыць, усе мы адзiн перад адным вiнаватыя. Мы ўсе, кожны на свой мярзотны манер, - падобныя да Хрыста, i ўсiх нас, аднаго за адным, распiнаюць на крыжы, хоць мы так i не ведаем, за што. Можа, так бы яно заўсёды i было, каб не я, Жан-Батыст Кляманс! Я знайшоў адзiную раду, адзiнае выйсце - карацей кажучы, адзiную i бясспрэчную iсцiну...
      Але не бойцеся, мiлы дружа, я змаўкаю. I дарэчы, нам пара ўжо развiтацца, мы каля майго дома. Ды вы не здзiўляйцеся, на самоце, ды яшчэ пры такой вечнай стоме любы можа палiчыць сябе за прарока. Вось я i палiчыў. Ну а што, чым не прарок у пустынi - сярод гэтых туманаў, камення i заброснелых вод? Iлля без месii, марны прарок нiкчэмнай эпохi, атручаны трункамi i лiхаманкай, стаю, прытулены спiнаю да абточаных цвiллю дзвярэй з уткнутым у хмурнае неба пальцам, i сыплю праклёны на галовы людзей, што не ведаюць закону i не хочуць прымаць нiякага прысуду. А людзi, мiлы дружа, людзi сапраўды - арганiчна яго не прымаюць, вось у чым праблема. Прысуду не баiцца толькi той, хто пагаджаецца з законам, бо тады ён верыць у жыццё, да якога яго асуджаюць. А калi такога закону няма, любы прысуд - беззаконны, i пачуць яго - сама страшная пакута. На жаль, у такiх пакутах мы i жывём. Парваўшы свае прыродныя путы, суддзi нiбыта сарвалiся з ланцуга i кусаюць, кусаюць усiх, налева i направа. Як уратавацца? Адзiнае выйсце - кусаць хутчэй, чым яны. I вось пачынаецца вялiкая валтузня. Прарокi, збавiцелi лезуць з усiх бакоў, i кожны спяшаецца: хутчэй бы працiснуць свой - сама лепшы! - закон, хутчэй бы наладзiць сама бездакорны грамадскi лад - толькi б паспець, пакуль зямля яшчэ не збязлюдзела. Але, на шчасце, прыйшоў я! Я - канец i пачатак усяму, я - той, хто абвяшчае закон! Бо я - суддзя-пакаяльнiк.
      Вось так. А пра тое, з чаго складаецца гэта прыемная прафесiя, я раскажу заўтра. Паслязаўтра вы ад'язджаеце? Што ж, трэба спяшацца. Прыходзьце да мяне, добра? Пазвонiце тры разы. А куды вы едзеце? Назад, у Парыж? Парыж... Прыгожы горад, i такi далёкi. Але я не забыў. Я часта прыгадваю парыжскае сутонне, прыкладна такой вось самай парой. Спускаецца вечар, сухi i хрусткi, стрэхi захiнаюцца сiняй смугой, горад глуха бурчыць, i здаецца, што Сена паскарае свой бег. Я любiў у гэты час бадзяцца па вулiцах. Цяпер там ходзяць другiя, я ведаю! Яны робяць выгляд, нiбыта спяшаюцца, хто да стомленай жонкi, хто ў сваю непрытульную хату... Ах, мiлы дружа, цi ж вы ўяўляеце, што такое самотнiк на вулiцах вялiкага горада?..
      Мне вельмi няёмка, што я вымушаны прымаць вас у ложку. Але не хвалюйцеся, нiчога сур'ёзнага, так - крыху трасе. Галоўнае - ёсць ядлаўцоўка, бо яна лепей за ўсякiя лекi. А да прыступаў я прывык. Малярыя, ведаеце. Я падхапiў яе яшчэ тады, як быў папам. Праўда-праўда! Калi я i жартую, дык толькi напалову. Я знаю, што вы падумалi: "Хто яго разбярэ, дзе ў яго праўда, а дзе выдумка". Што ж, вы маеце рацыю. Я i сам часам... А ведаеце, адзiн мой знаёмы падзяляў усiх людзей на тры катэгорыi: тых, хто гатовы нiчога не таiць, абы толькi не хлусiць; тых, хто часам гатовы схлусiць, каб што-небудзь стаiць; i, нарэшце, тых, хто любiць i хлусiць, i мець сакрэты адначасова. Мяркуйце самi, пад якую катэгорыю я падыходжу лепш.
      Зрэшты, гэта не мае нiякага значэння. Бо хлусня так цi iначай заўсёды прыводзiць да праўды. Хiба ўсе мае гiсторыi, праўдзiвыя яны цi хлуслiвыя, не вядуць да аднаго? Хiба не маюць усе яны аднолькавага сэнсу? Дык якая рознiца, праўдзiвыя яны цi хлуслiвыя, калi i ў тым, i ў другiм выпадку яны аднолькава сведчаць пра тое, кiм я быў i кiм зрабiўся цяпер. Часам хлуса зразумець лягчэй, чым таго, хто гаворыць праўду. Праўда, як i святло, асляпляе. А хлусня - наадварот, хлусня - гэта прыемны прыцемак, якi выразна адцяняе кожную рэч. Зрэшты, можаце ўспрымаць гэта, як вам хочацца, але ў канцэнтрацыйным лагеры мяне сапраўды выбралi папам.
      Ды вы сядайце, калi ласка. Ах, вы хочаце агледзець пакой. Ды тут няма на што глядзець - пуста, хоць, праўда, i чыста. Як на карцiнах Вэрмеера, толькi без мэблi i без рондаляў. I без кнiг - я ўжо даўно нiчога не чытаю. А раней хата ў мяне проста ламалася ад кнiг, хоць я iх чытаў толькi напалову. Агiдная звычка, ведаеце, - такая самая, як i звычка з'ядаць гусiную пячонку, а ўсё астатняе выкiдаць. Зрэшты, цяпер я люблю толькi споведзi, а аўтары споведзяў больш за ўсё не любяць якраз спавядацца. Яны толькi i дбаюць пра тое, каб, крый божа, не прагаварыцца. А калi пераходзяць да так званых прызнанняў, тут трэба быць асаблiва пiльным: зараз падсунуць нарумянены труп. Можаце мне паверыць, бо я ў такiх штучках сабаку з'еў. I менавiта таму - нiчога цяпер не чытаю. Нiякiх кнiг! I нiякiх лiшнiх рэчаў наогул - толькi сама неабходнае. Усё павiнна быць чыста i гладка, як у труне. Дарэчы, ложкi ў Галандыi такiя мулкiя, а прасцiрадлы на iх такiя беззаганна чыстыя, што, калi памiраеш, дамавiна i саван ужо не патрэбны.
      Як бачу, вам рупiць хутчэй пачуць гiсторыю пра маё ўзвядзенне на папскi прастол? Але, далiбог, гiсторыя вельмi банальная. Не ведаю толькi, цi хопiць сiлы яе расказаць. Зрэшты, гарачка, здаецца, спадае. Гэта было вельмi даўно. Лёс закiнуў мяне тады ў Афрыку, дзе, дзякуючы намаганням пана Ромеля, гарэла вайна. Можаце не хвалявацца, я не меў да яе нiякага дачынення. З мяне досыць было Эўропы. Праўда, у свой час я быў мабiлiзаваны, але нюхнуць пораху мне так i не давялося. I ў пэўным сэнсе, я нават шкадую пра гэта. Хто ведае, можа быць, жыццё ў мяне тады склалася б iначай? Але на фронце я французскай армii не спатрэбiўся. Яна запрасiла мяне адно прыняць удзел у адступленнi. I такiм чынам я зноў убачыў Парыж, а разам з iм i немцаў. Мяне вельмi спакушала думка ўступiць у Супрацiўленне. Пра яго пачыналi гаварыць якраз у той момант, калi я заўважыў у сабе патрыёта. Вы ўсмiхаецеся? Дарэмна. Я зрабiў гэтае адкрыццё на станцыi метро ў Шатле. Нейкi сабака заблудзiў там у лабiрынце падземных пераходаў. Вялiкi такi, ведаеце, сабака, з жорсткай поўсцю i адным падраным вухам. Ён шнарыў паўсюль сваiмi цiкаўнымi вачыма, падскокваў да мiнакоў, нюхаў iм лыткi. А я, трэба прызнацца, люблю сабак, люблю даўняй i вернай любоўю. Я люблю iх за тое, што яны заўсёды ўмеюць дараваць. Вось i тады я паклiкаў гэтага бедалагу. Спачатку ён завагаўся, але потым, вiдаць, адчуў да мяне давер i вясёла пабег наперадзе, лiслiва вiляючы хвастом. У гэтую хвiлiну мяне абагнаў малады нямецкi салдат. Параўняўшыся з сабакам, ён палашчыў яго па галаве, i той адразу, без нiякага вагання i з такой самай сiмпатыяй пабег за чужынцам. Хутка яны знiклi ў натоўпе. Пасля таго, што здарылася, мяне апанавала такая нянавiсць да гэтага нямецкага салдата, што сумнявацца ў яе патрыятычнасцi я болей не мог. Няхай бы сабака пабег за нейкiм цывiльным французам, дык я на гэта, можа, i не звярнуў бы ўвагi. Але ж ён пабег за немцам, i калi я ўяўляў, што гэты сiмпатычны гарэза зробiцца любiмцам якогась нямецкага палка, мяне ажно трэсла ад гневу. Так што, самi бачыце, маё выпрабаванне на патрыятычнасць дало сама пераканаўчыя вынiкi.
      I тады я вырашыў перабрацца ў Паўднёвую зону i знайсцi там больш падрабязныя звесткi пра Супрацiўленне. Аднак, калi мне гэта ўдалося i калi я ўсё прачуў, у мяне закралася нерашучасць. Задума стварыць падобнае мерапрыемства здавалася мне неразумнай. Гэта наогул была нейкая рамантычная мара. I галоўнае, жыццё ў падполлi не стасавалася з маiм тэмпераментам i маёю цягай да вольных вяршынь. Мне чамусьцi ўяўлялася, што мне загадаюць дзень i ноч сядзець у склепе i ўвесь час вязаць нейкую мудрагелiстую сетку, пакуль туды не прыйдуць злыднi, якiя распусцяць маё вязанне, перацягнуць мяне ў iншы склеп i будуць там катаваць да самай смерцi. Я захапляўся мужнасцю тых, хто мог пайсцi на такi падзямельны гераiзм, але наследаваць iх прыкладу быў няздольны.
      Такiм чынам я неўзабаве апынуўся ў Паўночнай Афрыцы, адкуль меў цьмяную надзею дабрацца да Лондана. Але ў Афрыцы сiтуацыя была вельмi заблытаная, усе супрацiўныя партыi, як мне здавалася, аднолькава мелi рацыю, i я не далучыўся нi да адной з iх, а таму i сваю былую надзею мусiў таксама пакiнуць. Па-вашаму, я, вiдаць, прапускаю тут пэўныя дробязi, у якiх ёсць глыбокi сэнс? Ну што ж, дапусцiм, што, разумеючы вашу дасцiпнасць, я раблю гэта наўмысна каб вы маглi заўважыць iх яшчэ лепш. Як бы то нi было, але нарэшце я апынуўся ў Тунiсе, дзе адна з маiх мiлых сябровак уладкавала мяне на працу. Гэта была вельмi разумная асоба, якая ў той час займалася нечым у кiно. Я прыехаў за ёй у тунiскую сталiцу, але пра сапраўдную яе прафесiю даведаўся толькi тады, калi ў Алжыры высадзiлiся першыя войскi саюзнiкаў. Якраз у той дзень яе i арыштавалi, а разам з ёй - i мяне, хоць я, далiбог, гэтага зусiм не хацеў. Што з ёй сталася потым, не ведаю, а мне не зрабiлi нiякага лiха, i пасля таго, як мiнулi першыя страхi, я зразумеў, што мой арышт быў хутчэй за ўсё мерай перасцярогi. Я быў перавезены ў лагер пад Трыпалi, дзе вязнi пакутавалi больш ад знямогi i смагi, як ад грубага абыходжання. Не буду ўсяго гэтага апiсваць. Бо, каб уявiць сабе падобныя ўстановы, нам, дзецям сярэдзiны дваццатага стагоддзя, зусiм не патрэбны падрабязныя апiсаннi. Сто пяцьдзесят год назад людзi з замiраннем душы думалi пра лясы i азёры. А цяпер - цяпер нам уласцiва, як бы мовiць, камерная лiрыка. Словам, я давяраю вашаму ўяўленню. Дадам хiба некалькi мазкоў: спёка, сонца над самай галавой, мухi, пясок i нiякай вады.
      Маiм суседам па лагеры аказаўся адзiн малады i вельмi набожны француз. Ну, проста як у казцы, ведаеце, - гэткi доблесны рыцар Дзюгэсклен! Ён перабраўся з Францыi ў Гiшпанiю, каб змагацца з фашыстамi. Але хутка трапiў у палон, i нейкi такi самы набожны генерал iнтэрнiраваў яго ў франкiсцкiм лагеры. Калi ж нябога даведаўся, што сачавiчная полiўка там (няхай мне даруюць гэта блюзнерства) асвянчоная самiм Рымам, ён горка засмуцiўся. Нi пякучае афрыканскае неба, нi вясёлыя лагерныя ўцехi - нiшто не здолела пазбавiць яго гэтага смутку. Нарэшце ад сваiх чорных думак ён нават крыху звар'яцеў. I вось аднойчы, калi мы ўдзесяцёх сядзелi пад распаленай сонцам павеццю, з якой на галовы нам лiўся гарачы свiнец, i, задыхаючыся, дарэмна адмахвалiся ад мух, ён зноў пачаў праклiнаць таго, каго называў цяпер не iначай, як Рымлянiнам. Ён не галiўся ўжо некалькi дзён, вочы яго блукалi, цела блiшчала ад поту, i пальцы нервова скакалi па рэберных клавiшах. I тут ён абвясцiў, што чалавецтва павiнна абраць сабе новага папу - такога, якi жыў бы сярод няшчасных, а не малiўся, седзячы на прастоле, i чым хутчэй гэта будзе зроблена, тым лепей. Ён матлянуў галавой, зiрнуў на нас сваiмi шалёнымi вачыма i паўтарыў: "Так, чым хутчэй, тым лепей!" Потым ён раптам паспакайнеў i паведамiў змрочным голасам, што папам трэба выбраць каго-небудзь з нас, гэта павiнен быць звычайны i паўнацэнны чалавек, з усiмi яго вартасцямi i недахопамi. Мы ж усе прысягнём яму ў паслушэнстве з умовай, што ён будзе падтрымлiваць у сабе i ў другiх пачуццё еднасцi з усiмi пакутнiкамi.
      "У каго сярод нас больш за ўсё слабасцей?" - запытаўся ён. Дзеля жарту я падняў руку, i аказалася, што нiхто болей гэтага не зрабiў. "Ну што ж, сказаў ён, - Жан-Батыст падыдзе". Не, ён сказаў не так, бо ў мяне тады было iншае iмя. Проста ён сказаў, што, каб прызнацца ў сваiх слабасцях, як гэта зрабiў я, чалавек павiнен валодаць бясспрэчнымi вартасцямi, i таму ён прапаноўвае выбраць мяне. Каб прыняць удзел у гульнi, усе пагадзiлiся. Але, кажучы праўду, зроблена гэта было не без пэўнай сур'ёзнасцi, бо наш Дзюгэсклен усё ж уразiў нас сваiмi прамовамi. Ды i сам я, дарэчы, не лiчыў гэта такiм ужо смешным. Па-першае, мне здавалася, што гэты малы прарок мае ў нечым рацыю, а па-другое, ад бязлiтаснага сонца, працы на змор i вечнай бойкi за ваду мы ўсе ўжо былi крыху ненармальныя. Як бы то нi было, але, уступiўшы ў духоўны сан я з кожным тыднем усё сур'ёзней выконваў свае папскiя абавязкi.
      У чым яны заключалiся? Далiбог, яны хутчэй нагадвалi абавязкi начальнiка групы цi сакратара партыйнай ячэйкi. Патроху ўсе, i ў тым лiку няверуючыя, прызвычаiлiся мне падпарадкоўвацца. Дзюгэсклен пакутаваў - я палягчаў яму пакуты. З часам я пачаў заўважаць, што быць папам не так лёгка, як гэта здаецца. I ўчора, з такою пагардай гаворачы пра нашых братоў-суддзяў, я таксама падумаў пра гэта. Галоўнай праблемай у лагеры было размеркаванне вады, а ў нас тады стварылася вельмi многа розных груповак - i палiтычных, i рэлiгiйных, - i кожная iмкнулася паспрыяць сваiм аднадумцам. Таму i я мусiў дбаць пра сваiх, што само па сабе ўжо было маленькiм адхiленнем ад боскае роўнасцi. Але поўнай роўнасцi я не мог дабiцца нават сярод сваiх. Я заўсёды быў вымушаны даваць перавагу таму цi iншаму таварышу ў залежнасцi ад стану яго здароўя цi ад цяжкасцi выкананай iм працы. А такiя адрозненнi могуць завесцi вельмi далёка, паверце. Здаецца, я ўсё-ткi страшэнна стамiўся, у мяне ўжо няма нiякага жадання ўспамiнаць пра ўсё гэта. Словам, аднойчы я пераступiў гэту небяспечную мяжу i выпiў ваду, якая прызначалася смяротна хвораму таварышу. Не-не, гэта быў не Дзюгэсклен - ён, здаецца, памёр раней, бо вельмi сябе ва ўсiм ушчамляў. I дарэчы, каб гэта быў ён, я, можа быць, устрымаўся б ад падобнага ўчынку, бо ўсё-ткi яго любiў. Прынамсi, мне так здаецца. А тады я ваду выпiў, можаце не сумнявацца. Я пераканаў сябе, што патрэбен другiм больш за таго, хто ўсё роўна ўжо мусiў памерцi. Я павiнен быў захаваць сябе дзеля iх. Вось так, шаноўны, i нараджаюцца iмперыi i веравызнаннi: дарогу iм асвячае смерць. А цяпер, каб трохi выправiць тое, пра што я казаў учора, я хачу вам паведамiць адну цiкавую думку, якая ўзнiкла ў мяне падчас гэтага расказу (дарэчы, я ўжо i сам не ведаю, напраўду я перажыў гэтую гiсторыю цi яна мне толькi прыснiлася). А думка вось якая: папу трэба дараваць. Па-першае - таму, што гэта неабходна яму больш за другiх. А па-другое - таму, што гэта адзiны спосаб стаць вышэй за яго.