Альбэр Камю
      Ёна, або Мастак за працай
      Пераклаў Змiцер Колас
      Кiньце мяне ў мора... бо я ведаю, што праз мяне спасцiгла вас гэта вялiкая ветранiца.
      Ёна, 1, 12.
      Мастак Жыльбэр Ёна верыў у сваю зорку. Зрэшты, апроч яе, ён больш не верыў нi ў што, хоць i ставiўся з павагай i нават некаторым пакланеннем да вераванняў iншых. Аднак i яго вера была не без добрага зерня, бо дапускала невыразную здагадку, што ўсё, чым надзяляе яго лёс, даецца яму без нiякай заслугi. I таму, калi ва ўзросце амаль трыццацi пяцi гадоў ён заўважыў, што за гонар быць першым, хто выявiў яго талент, раптам пачаў спрачацца добры дзесятак крытыкаў, гэта яго зусiм не здзiвiла. Такi спакой некаторыя прыпiсвалi яго самадзейнасцi, а ён - наадварот, тлумачыўся даверлiвай сцiпласцю i прастатой. Ёна шанаваў сваю зорку больш, як свае заслугi.
      Крыху большым было яго здзiўленне, калi нейкi гандляр карцiнамi прапанаваў яму сталы месячны заробак, якi вызваляў бы мастака ад усiх клопатаў. Дарма архiтэктар Рато, якi яшчэ з лiцэйскiх гадоў быў прыхiльнiкам Ёнавай зоркi, даводзiў, што гэты заробак наўрад цi дазволiць яму жыць па-людску - гандляр тут нiчога не трацiць... "I ўсё ж", - адказваў Ёна. Рато, якi дабiваўся ўсяго, чаго хацеў, толькi сваiм мазалём, ушчуваў сябра: "Што - i ўсё ж? Трэба ж спрачацца!" Але нiчога не выйшла. У думках Ёна дзякаваў свайму лёсу. "Хай будзе па-вашаму", - сказаў ён гандляру. I пакiнуў працу ў бацькавай друкарнi, каб цалкам аддацца жывапiсу. "Мне проста шанцуе", - казаў ён.
      I ён сапраўды думаў: "Мне шанцуе ва ўсiм". Скрозь усё жыццё, якое толькi ён мог узнавiць у памяцi, ён паўсюль заўважаў, як спрыяў яму лёс. Ён адчуваў цёплую ўдзячнасць сваiм бацькам - перш за ўсё таму, што яны не вельмi зважалi на яго выхаванне i гэта пакiдала яму шмат вольнага часу на летуценнi; i па-другое - таму, што яны разышлiся з прычыны здрады. Прынамсi, такую падставу ў гэтым бачыў Ёнаў бацька. Ён, праўда, забыўся ўдакладнiць, што здрада гэтая была даволi незвычайная: ён проста не пераносiў дабрачыннасцi сваёй жонкi, якая, як сапраўдная святая ва плоцi, прыносiла сваё цела ў дар пакутнаму чалавецтву i не бачыла ў гэтым заганы. Але муж лiчыў сябе адзiным гаспадаром жончыных вартасцей. "Мне ўжо абрыдла бачыць, як жабракi настаўляюць мне рогi!" - крычаў гэты сучасны Атэла.
      Такое непаразуменне памiж бацькамi аказалася выгадным Ёну. Яго мацi i бацька, вiдаць, недзе прачытаўшы цi проста пачуўшы, што iснуе мноства прыкладаў, калi ў разведзеных сем'ях вырастаюць забойцы або садысты, пачалi наўзахапкi песцiць сваё дзiця, каб у зародку вынiшчыць усялякую магчымасць такога жахлiвага вынiку. Чым менш выяўлялiся скуткi ўзрушэння, якое, на iх думку, мусiла адчуць пасля разводу дзiця, тым больш яны пачыналi хвалявацца: нябачныя раны - асаблiва глыбокiя! I кожны раз, калi Ёна быў задаволены сабою цi добра праведзеным днём, звычайнае хваляванне бацькоў даходзiла да шалёнай разгубленасцi. Знакi ўвагi падвойвалiся, i ўсе дзiцячыя жаданнi выконвалiся раней, чым хлопчык паспяваў iх выказаць.
      Нарэшце, гэтая ўяўная бяда падаравала Ёну i адданага брата ў асобе яго сябра Рато. Ратовы бацькi часта запрашалi ў госцi маленькага лiцэйскага прыяцеля свайго сына, бо спачувалi хлопчыку ў няшчасцi. Iх жаласлiвыя прамовы абудзiлi ў сыне, здаравяку атлетычнага складу, жаданне ўзяць пад апеку гэтага хлапчука, лёгкiя поспехi якога ўжо тады захаплялi Рато. Захапленне i паблажлiвасць вельмi добра спалучалiся ў iх сяброўстве, якое Ёна, як i ўсё астатняе, прымаў з падбадзёрлiваю прастатой.
      Калi Ёна без асаблiвых намаганняў скончыў вучобу, яму зноў пашанцавала. Ён паступiў на працу ў бацькаву друкарню, дзе заняў неблагое становiшча, а ўскосна - здабыў i прызванне мастака. Ёнаў бацька, найбуйнейшы выдавец у Францыi, меркаваў, што менавiта цяпер, падчас культурнага крызiсу, будучыня больш як нiколi належыць кнiзе. "Гiсторыя паказвае, - казаў ён, - што чым менш люд чытае, тым больш ён купляе кнiг". Зыходзячы з гэтага, рукапiсы, якiя яму прыносiлi, ён чытаў рэдка, а друкаваць iх цi не вырашаў, кiруючыся асобаю аўтара цi надзённасцю тэмы (i таму, што з гэтага пункту погляду адзiнай заўсёды надзённай тэмай быў секс, выдавец нарэшце спецыялiзаваўся). Клапацiўся ж ён толькi пра тое, каб аздабленне кнiгi было больш арыгiнальнае, а рэклама больш танная. Такiм чынам, адначасова з працай у аддзеле, якi займаўся чытаннем i рэцэнзаваннем рукапiсаў, Ёна атрымаў шмат вольнага часу, якому трэба было знайсцi нейкi ўжытак. Так ён i сустрэўся з жывапiсам.
      Упершыню Ёна заўважыў у сабе такi нечаканы, але i неаслабны запал i неўзабаве ўжо цэлымi днямi аддаваўся маляванню. Хутка ён дасягнуў у сваiм новым занятку вялiкiх поспехаў, якiя далiся яму па-ранейшаму без намаганняў. Здавалася, нiшто iншае не цiкавiла яго, i Ёна ледзьве паспеў ажанiцца ў належным узросце: маляванне захапляла яго цалкам. Да людзей i абставiн, з якiмi яму даводзiлася сутыкацца ў будзённым жыццi, ён ставiўся заўсёды з зычлiвай усмешкай, i гэта вызваляла яго ад непатрэбнага клопату. Спатрэбiўся няшчасны выпадак, калi матацыкл, якiм занадта хвацка кiраваў Рато, везучы на заднiм сядзеннi свайго сябра, перакулiўся, i рука ў Ёны аказалася ў гiпсе, каб паранены небарака ад нуды i бяздзейнасцi зацiкавiўся нарэшце каханнем. I ў гэтым здарэннi Ёну бачыўся дабратворны ўплыў яго зоркi. Каб не аварыя, ён не выбраў бы часу разгледзець Луiзу Пулен так, як яна таго заслугоўвала.
      Зрэшты, па думцы Рато, Луiза ўвогуле не была вартая ўвагi. Сам кароткi i каржакаваты, ён любiў жанчын высокiх i дзябёлых. "Не ведаю, што ты знайшоў у гэтай казурцы", - казаў ён. Луiза сапраўды была маленькая, смуглявая, чарнавокая i чорнавалосая, але затое ў яе былi вельмi зграбная постаць i прыгожы твар. Рослага, мажнага Ёну замiлоўваў выгляд гэтай малышкi, тым больш што яна была дзяўчына ўвiшная. Дзейнасць - вось што было прызваннем Луiзы. I гэта прызванне вельмi ўдала стасавалася з густам Ёны да iнертнасцi i ўсiх выгод, якiя з яе вынiкаюць. Спачатку - прынамсi, пакуль яна лiчыла, што Ёну цiкавiць выдавецкая справа, - Луiза занурылася ў лiтаратуру. Яна чытала ўсё запар, без разбору i ўжо праз некалькi тыдняў магла на ўсё выказаць сваё меркаванне. Ёна быў у захапленнi, цяпер, на яго думку, ён мог зусiм нiчога не чытаць - Луiза i так давала яму дастатковыя звесткi i паведамляла пра ўсе найбольш важныя падзеi ў лiтаратуры. "Цяпер, - запэўнiвала Луiза, - не варта казаць, што той або той паганы цi брыдкi, але - што ён сам хоча быць паганым i брыдкiм". Адценне гэта было немалаважнае, бо пагражала, як зазначыў Рато, прывесцi да асуджэння ўсяго чалавечага роду. Але Луiза аўтарытэтна заявiла, што гэтую iсцiну падтрымлiваюць адначасова i бульварная прэса i часопiсы фiласофскага кiрунку, i таму яна ёсць усеагульная i бясспрэчная. "Хай будзе па-вашаму", - сказаў Ёна i адразу забыўся на гэта бязлiтаснае адкрыццё, каб зноў паглыбiцца ў мары пра сваю зорку.
      Калi ж Луiза зразумела, што Ёна цiкавiцца толькi жывапiсам, яна адразу пакiнула лiтаратуру i захапiлася выяўленчым мастацтвам. Яна пачала бегаць па музеях i выставах i паўсюль цягала за сабой Ёну, якi кепска разумеў тое, што малявалi яго сучаснiкi, i адчуваў некаторую сарамлiвасць за прастату сваiх мастацкiх прыёмаў. Аднак яму падабалася атрымлiваць такую багатую iнфармацыю пра ўсё, што тычылася яго рамяства. Праўда, ужо назаўтра ён забываў нават iмя мастака, творы якога бачыў напярэдаднi. Але Луiза мела рацыю, калi безапеляцыйна нагадвала яму адну з тых iсцiн, якiя засвоiла падчас свайго захаплення лiтаратурай: у сапраўднасцi мы нiколi нi пра што не забываемся. Зорка яўна спрыяла Ёну, якi мог такiм чынам спалучаць у сабе без лiхога намеру вартасцi добрай памяцi з выгодамi няпамятлiвасцi.
      Але найбольш яркiм агнём перлы Луiзiнай адданасцi зiхацелi ў будзённым жыццi Ёны. Гэты добры анёл пазбаўляў яго ад неабходнасцi самому купляць сабе абутак, вопратку, бялiзну - ад усяго таго, што кожнаму нармальнаму чалавеку пакарочвае днi i без таго нядоўгага жыцця. Яна самаахвярна прымала на сябе цяжар тысячы ўсялякiх хiтрасцяў, якiя ўтварае машына для марнавання часу пачынаючы з незразумелых квiткоў службы сацыяльнага страхавання i канчаючы вечна новымi пастановамi падатковай сiстэмы. "Безумоўна, - казаў Рато, - усё гэта добра. Але ж не можа яна пайсцi замест цябе да дантыста". Яна i не хадзiла, але тэлефанавала i дамаўлялася аб прыёме ў найбольш зручны час; яна займалася запраўкай Ёнавай малалiтражкi, здымала месцы ў гатэлях падчас адпачынку, дамаўлялася наконт вугалю, каб Ёну было чым палiць у сваiм хатнiм камiнку, сама купляла падарункi, якiя ён хацеў паднесцi, выбiрала i пасылала замест яго кветкi, а часам, калi яго не было дома, паспявала забегчы да яго на кватэру i заслаць ложак, каб перад сном Ёну не было пра што клапацiцца.
      З такiм жа iмпэтам яна заняла ў гэтым ложку сваё месца, потым уладкавала ўсе фармальнасцi з мэрыяй, завяла туды Ёну (гэта здарылася за два гады да таго, як быў прызнаны яго талент) i наладзiла вясельнае падарожжа такiм чынам, каб можна было наведаць усе вартыя таго музеi. Мiж iншым яна загадзя паклапацiлася знайсцi - у самы разгар жыллёвага крызiсу - трохпакаёвую кватэру, у якой па прыездзе яны i асталявалiся. Потым, амаль адно за адным, яна нарадзiла двое дзяцей, хлопчыка i дзяўчынку, што было згодна з яе планам, якi прадугледжваў i трэцяе i быў неўзабаве выкананы - пасля таго, як Ёна пакiнуў выдавецтва, каб цалкам прысвяцiць сябе жывапiсу.
      Зрэшты, абрадзiўшыся, Луiза ўвесь свой клопат аддавала ўжо толькi свайму, а пасля - сваiм дзецям. Яна часам яшчэ старалася дапамагаць i мужу, але часу ёй бракавала ўсё больш. I хоць яна шкадавала, што не можа дагледзець Ёну, як раней, рашучы характар не дазваляў ёй занадта зважаць на гэту прыкрую акалiчнасць. "Тым горай, - казала яна, - кожнаму свой варштат". Гэты выраз зачароўваў Ёну, бо, як i ўсе сучасныя яму мастакi, ён таксама хацеў лiчыцца за рамеснiка. Дык вось, рамеснiк аказаўся крыху занядбаны i вымушаны быў сам купляць сабе чаравiкi. Рэч гэта звычайная, але i ў ёй Ёна iмкнуўся бачыць толькi прыемны бок. Вядома, каб хадзiць па крамах, яму трэба было рабiць пэўнае намаганне, але аддзякай гэтаму была адна з тых гадзiн адзiноты, якая дазваляе па-сапраўднаму ацанiць сямейнае шчасце.
      Аднак найбольш вострай з усiх праблем маладой пары была праблема жыццёвай прасторы, бо прастора, як i час, звужалiся вакол iх з аднолькавай хуткасцю. Нараджэнне дзяцей, новы занятак Ёны, цеснае памяшканне i сцiплы заробак, якi не дазваляў наняць большай кватэры, пакiдалi вельмi абмежаваную плошчу пад дзейнасць Луiзы i Ёны. Iх кватэра была на другiм паверсе колiшняга асабняка ХVIII стагоддзя, у старым квартале сталiцы. У гэтым раёне жыло шмат мастакоў, верных таму прынцыпу, што ў мастацтве пошук новага павiнен праходзiць у межах старажытных традыцый. Ёну, якi падзяляў гэтае перакананне, жыць у такiм квартале вельмi падабалася.
      Да старажытнасцi ва ўсякiм выпадку яго кватэра мела сама непасрэднае дачыненне. Праўда, некаторыя занадта сучасныя перабудовы надалi ёй даволi арыгiнальны выгляд, якi заключаўся ў тым, што кватэра давала сваiм гаспадарам вялiкi аб'ём паветра, займаючы адначасова маленькую плошчу. Пакоi з надзвычай высокiмi столямi i раскошнымi рамамi вокнаў, несумненна, некалi прызначалiся, мяркуючы па iх велiчных памерах, пад урачыстыя прыёмы i святочныя балi. Але гарадская цесната i прыбытковасць нерухомай маёмасцi прымусiлi новых домаўладальнiкаў падзялiць гэтыя занадта шырокiя пакоi перагародкамi i такiм чынам павялiчыць колькасць стайняў, якiя яны за вельмi кругленькую цану аддавалi ў наймы статку сваiх кватэранаймальнiкаў. I тут яны не забывалiся падкрэслiць тое, што па-iхняму называлася "значная кубатура паветра". Гэтую перавагу адмаўляць было нельга. Проста яе трэба было тлумачыць тым, што домаўладальнiкi сутыкнулiся з немагчымасцю перагарадзiць пакоi яшчэ i ўвышыню. Каб такое было магчыма, яны б без ваганняў пайшлi на ўсе неабходныя ахвяры, каб даць некалькi дадатковых прытулкаў вельмi ахвочаму на шлюб i плоднаму ў той час маладому пакаленню. Кубатура паветра давала, зрэшты, не толькi перавагi. Яна мела ў сабе i тую загану, што ўзiмку нагрэць пакоi было цяжка, а гэта, на няшчасце, вымагала ад уладальнiкаў павелiчэння платы за апал. Улетку ж, праз вялiзныя памеры вокнаў, кватэра лiтаральна нясiлела ад спякотнага сонца: жалюзi не было. Уладальнiкi не парупiлiся iх усталяваць, збянтэжаныя, вiдаць, вышынёй вокнаў i коштам сталярных работ. Зрэшты, тую ж ролю маглi выконваць i тоўстыя шторы, кошт якiх нiякiм чынам не ўплываў на прыбытковасць, бо набываць i падвешваць iх мусiлi самi кватаранты. Трэба, аднак, зазначыць, што домаўладальнiкi не адмаўлялiся дапамагаць iм у гэтым i прадавалi па нечуваных цэнах шторы з уласных крам. Чалавекалюбства, якое яны выяўлялi праз такое сваё стаўленне да нерухомай маёмасцi, было iх сапраўднаю слабай стрункай. У будзённым жыццi гэтыя сучасныя князькi гандлявалi паркалём i аксамiтам.
      Ёна быў зачараваны ўсiмi выгодамi кватэры i без нараканняў пагаджаўся з яе заганамi. "Хай будзе па-вашаму", - адказаў ён домаўладальнiку, калi той абвясцiў, якой будзе плата за апал. Што ж да штораў, дык тут Ёна цалкам падтрымлiваў Луiзу, на думку якой вокны даволi было завесiць толькi ў спальнi, а ў астатнiх пакоях можна пакiнуць i голыя. "Нам няма чаго хаваць", - казала гэта бязвiнная душа. Асаблiва вабiў Ёну сама вялiкi пакой, столь у якiм была такая высокая, што не магло быць i гаворкi, каб прыстасаваць да яго нейкую годную сiстэму асвятлення. Дзверы з лесвiцы вялi непасрэдна ў гэты пакой, а ўжо з яго па вузенькiм калiдорчыку можна было трапiць у астатнiя два, значна меншыя i сумежныя. У глыбiнi кватэры побач з кухняй месцiлiся прыбiральня i невялiчкая каморка, якая насiла гучнае iмя душавой. Яна i сапраўды магла б замянiць сабой душавую, каб толькi паставiць у ёй душ, усталяваць яго вертыкальна i згадзiцца прымаць дабратворны струмень без нiводнага руху.
      Надзвычай высокiя столi i цесныя пакоi надавалi гэтай кватэры выгляд дзiўнага набору амаль цалкам шкляных паралелепiпедаў, якiя з усiх бакоў складалiся толькi з вокнаў i дзвярэй, так што мэблi не было куды прыткнуцца, а людзi, якiя траплялi туды, адразу гублялiся ў пранiзлiвым яркiм святле i, нiбыта ў доследным растворы, плавалi ў гэтым пастаўленым на бок акварыуме. Апроч таго, усе вокны выходзiлi на двор, цi, дакладней, упiралiся на невялiкай адлегласцi ў вокны абсалютна такога ж суседняга будынка, за якiмi амаль адразу бачыўся яшчэ адзiн двор. "Гэта наш люстраны кабiнет", - узрадавана казаў Ёна. Паводле парады Рато спальню было вырашана размясцiць у адным з маленькiх пакояў, а другi павiнен быў прызначацца дзецям, якiя неўзабаве ўжо мелiся нарадзiцца. Вялiкая зала ўдзень служыла Ёну майстэрняй, а ўвечары i калi сям'я ела - ператваралася ў агульны пакой. Зрэшты, есцi можна было i ў кухнi, адно каб нехта - Луiза цi Ёна - згадзiўся рабiць гэта стоячы. Каб дапамагчы сябрам, Рато панавыдумляў мноства розных мудрагелiстых прыстасаванняў. Дзякуючы рассоўным дзвярам, адкiдным столiкам i раскладным крэслам яму ўдалося кампенсаваць нястачу мэблi i, адначасова, яшчэ больш павялiчыць дзiўны выгляд гэтай i без таго арыгiнальнай кватэры, ператварыўшы яе ў сапраўдны куфэрак сюрпрызаў.
      Але хутка пакоi напоўнiлiся карцiнамi i дзецьмi, i перад бацькамi паўстала пiльная патрэба падумаць пра новую перастаноўку. Да нараджэння трэцяга дзiцяцi Ёна працаваў у зале, Луiза вязала ў спальнi, а двое малых займалi апошнi, трэцi пакой, пераварочвалi там усё дагары нагамi i потым, як апантаныя, насiлiся па ўсёй кватэры. Цяпер жа, калi нарадзiўся трэцi, яму было вырашана аддаць адзiн закутак у майстэрнi, якi Ёна адгарадзiў палотнамi, утварыўшы нешта накшталт шырмы. Гэта дазваляла своечасова пачуць, калi дзiця пачынае галасiць, i адразу адгукнуцца на яго поклiч. Зрэшты, Ёну праз гэта турбавацца нiколi не прыходзiлася - першая каля калыскi заўсёды была Луiза. Яна не чакала, пакуль дзiця пачне крычаць, i заходзiла ў майстэрню загадзя, прычым рабiла гэта вельмi асцярожна i абавязкова на дыбачках. Ёну замiлоўвала такая далiкатнасць, але аднойчы ён паспрабаваў пераканаць жонку, што ён зусiм не такi ўжо чуллiвы i выдатна можа працаваць, нават калi яна будзе хадзiць нармальна i трошкi шумець. Луiза на гэта адказала, што, апроч усяго iншага, яе хвалюе i сон малога. Ёна быў зачараваны дабрынёю матчынага сэрца, што адкрылася яму так нечакана, i ад душы пасмяяўся са сваёй прамашкi. Ён не адважыўся прызнацца, што сваiмi засцярогамi Луiза перашкаджае яму больш, як тады, калi заходзiць не хаваючыся. Па-першае, такiя наведваннi цягнуцца даўжэй, а па-другое - Луiзiны рухi (а яна з'яўлялася шырока расставiўшы рукi, крыху адкiнуўшы ўсё цела назад i высока паднiмаючы перад сабою ногi) усё роўна не могуць быць непрыкмечанымi. Такiя захады нават супярэчаць яе намерам, бо кожны момант яна рызыкуе зачапiцца за якое-небудзь палатно, якiмi пазастаўляна майстэрня. Дарэчы, гэта здаралася. Тады грук будзiў дзiця, i яно, як магло, выказвала сваю незадаволенасць, што атрымлiвалася ў яго, памiж iншым, даволi пераканаўча. Бацька, зачараваны магутнасцю лёгкiх свайго сына, бег яго цешыць, i неўзабаве эстафету за iм пераймала жонка. Тады Ёна iшоў падымаць палотны, а пасля, з пэндзлем у руцэ, з захапленнем слухаў уладны i настойлiвы голас сына.
      У той жа час, дзякуючы поспеху Ёны, у яго з'явiлася процьма сяброў. Гэтыя сябры нагадвалi пра сябе па тэлефоне цi неспадзявана завiтваючы ў госцi. Тэлефон, якi, усё загадзя ўзважыўшы, паставiлi ў майстэрнi, званiў часта i зноў жа на шкоду дзiцю, крыкi якога мяшалiся з назойлiвымi званкамi апарата. Калi ж Луiза ў такi момант выпадкова займалася iншымi дзецьмi, яна разам з iмi кiдалася ў майстэрню, дзе найчасцей ужо знаходзiла Ёну за тым, што ён, трымаючы ў адной руцэ дзiця, а ў другой - пэндзлi i тэлефонную трубку, прымаў мiлае запрашэнне на снеданне ў кампанii новых сяброў. Ёна быў у захапленнi ад таго, што з iм, чалавекам, якi можа весцi хiба што банальную гаворку, нехта хоча разам паснедаць; але выходзiць з дому ён лiчыў за лепшае ўвечары, бо не хацеў разбiваць свайго працоўнага дня. Але найчасцей, на жаль, у сябра выдаваўся вольны толькi сняданак, прычым менавiта гэты, i ён абавязкова хацеў правесцi яго ў кампанii дарагога Ёны. Дарагi Ёна згаджаўся: "Хай будзе па-вашаму!", вешаў трубку, прамаўляў: "Якi ўсё ж прыязны чалавек!" - i аддаваў дзiця Луiзе. Потым ён вяртаўся да працы, якая хутка перапынялася снеданнем цi абедам. Трэба было прыбiраць палотны, рассоўваць мудрагелiсты стол i сядаць за яго разам з дзецьмi. За ежай Ёна ўвесь час паглядаў на распачатую карцiну, i калi-нiкалi яму пачынала здавацца, што дзецi жуюць i глытаюць крыху марудна i праз гэта працэдура кожны раз цягнецца занадта ўжо доўга. Але неяк ён прачытаў у газеце, што, каб добра засвойваць харч, есцi трэба не спяшаючыся, i пасля гэтага заўсёды меў падставу парадавацца, калi доўга сядзеў за сталом.
      Часам да Ёны сярод дня завiтвалi яго новыя сябры. Рато прыходзiў толькi ўвечары. Удзень ён быў на службе, дый, апроч таго, выдатна ведаў, што мастакi працуюць пры дзённым святле. Але новыя сябры ў Ёны амаль усе самi былi мастакi або крытыкi. Адны малявалi некалi раней, другiя яшчэ толькi збiралiся маляваць, i, нарэшце, трэцiя пiсалi пра тое, што намалёвана ўжо было цi яшчэ будзе. Усе яны, вядома, вельмi высока ставiлi творчую працу i скардзiлiся на сучасны грамадскi лад, якi так замiнае яе нармальнай плынi i не дае мастаку патрэбнага часу на роздум. Яны скардзiлiся на ўсё гэта, седзячы ў Ёны да позняга вечара, i малiлi яго не спыняць працы, не звяртаць на iх нiякай увагi i асаблiва не далiкатнiчаць - яны ж не мяшчане i ведаюць, якi дарагi ў мастака час. Ёна радаваўся, што сябры дазваляюць яму працаваць пры iх, вяртаўся да карцiны, але i тады мусiў без перапынку адказваць на бясконцыя пытаннi цi смяяцца з пачутых жартаў.
      Дзякуючы такой натуральнасцi ў паводзiнах Ёны, сябры з кожным разам адчувалi сябе ўсё вальней. I неўзабаве былi ўжо ў такiм выдатным гуморы, што забывалiся нават, што гаспадарам няблага б i паабедаць. У дзяцей, праўда, памяць была лепшая. Яны прыбягалi ў майстэрню, насiлiся мiж гасцей, крычалi, скакалi на каленi то да аднаго, то да другога. Нарэшце святло ў чатырохкутнiку неба над дваром пачынала згасаць, i Ёна адкладаў пэндзлi. Заставалася адно: запрасiць сяброў пакаштаваць таго, што паслаў лёс, i зноў, да позняй ночы, гутарыць пра мастацтва i асаблiва пра мастакоў без таленту, пра плагiятараў i карыслiўцаў, якiх сярод прысутных, вядома ж, не было. Ёна любiў уставаць рана, каб не ўпусцiць першых промняў ранiшняга сонца. Ён ведаў, што зрабiць гэта будзе цяжка, што сняданак у час гатовы не будзе дый сам ён яшчэ не паспее адпачыць. Але яму падабалася i тое, што вось так, за адзiн вечар, ён можа спазнаць столькi новага, якое, няхай нават i непрыкметна, але ўсё ж прыдасца яму ў яго рамястве. "У мастацтве, як i ў прыродзе, - казаў ён, - нiшто не праходзiць дарма. Зноў мне спрыяе зорка".
      Часам з сябрамi прыходзiлi вучнi: цяпер Ёна меў сваю школу. Спачатку гэта яго здзiўляла, ён не бачыў, чаму можна ад яго навучыцца, калi ён сам яшчэ павiнен усё для сябе адкрыць. Як мастак, ён сам яшчэ рухаецца ў змроку - дык як жа ён можа паставiць вучня на правiльны шлях? Але даволi хутка ён зразумеў, што вучань - гэта не заўсёды той, хто iмкнецца нечаму навучыцца. Наадварот, вучнямi найчасцей рабiлiся тыя, хто меў бескарыслiвае жаданне навучаць свайго настаўнiка. Цяпер Ёна мог пакорлiва прымаць гэты вялiкi гонар. Вучнi доўга тлумачылi яму, што i чаму iмi намалявана. Такiм чынам i ў сваiх творах Ёна пачаў прыкмячаць мноства задум, якiя яго крыху здзiўлялi, i бездань рэчаў, якiя ўнiклi ад яго пэндзля. Ён лiчыў сваю творчасць беднай, але дзякуючы вучням яна аказалася раптам багатай. I часам ад такога, дагэтуль не вядомага яму багацця ў iм нараджалася нешта накшталт гордасцi. "I праўда, - казаў ён сабе. - Вось гэты твар на заднiм плане, усю ўвагу ён засяроджвае на сабе. Я не зусiм разумею, што яны маюць на ўвазе, калi гавораць пра ўскосную гуманiзацыю. Але ў гэтым напрамку я, сапраўды, няблага пасунуўся наперад". Аднак даволi хутка ён забываў гэту няёмкую думку i тлумачыў свой поспех спрыяннем шчаслiвае зоркi. "Гэта мая зорка ляцiць наперад, - казаў ён. - А я застаюся тут, побач з Луiзай i дзецьмi".
      Зрэшты, у вучняў была i iншая станоўчая рыса: яны прымушалi Ёну быць болей патрабавальным да сябе. У сваiх прамовах яны так высока ўзносiлi яго вартасцi, асаблiва дабрасумленнасць i працавiтасць, што пасля гэтага ён не мог дазволiць сабе нiякай палёгкi. Менавiта таму ён i кiнуў былую звычку згрызаць драбок цукру або шакаладу пасля заканчэння цяжкага месца ў карцiне. На адзiноце ён бы ўсё роўна ўпотай паддаўся гэтай слабасцi. Але ў яго духоўным дасягненнi яму дапамагала амаль заўсёдная прысутнасць вучняў i сяброў, перад якiмi было неяк няёмка грызцi шакалад, дый наогул - ён не мог дазволiць сабе дзеля такой нiкчэмнай прыхамацi перапыняць цiкавую размову.
      Апроч таго, вучнi патрабавалi, каб Ёна заставаўся верны сваiм эстэтычным прынцыпам. Але Ёну даводзiлася доўга працаваць, раней чым яго азарала хуткая i няўлоўная блiскавiца, у святле якой рэчаiснасць на iмгненне паўставала перад яго вачыма ў сваiм некранутым выглядзе, i таму ўяўленне пра свае эстэтычныя прынцыпы ён меў даволi цьмянае. Затое ў вучняў наконт гэтага была безлiч сама супярэчлiвых i катэгарычных думак, i жартаў тут яны не прызнавалi. Часам Ёну, можа, i хацелася б дазволiць сабе нейкi капрыз, якi заўсёды быў сцiплым сябрам мастака. Але насупленыя бровы вучняў перад некаторымi палотнамi, якiя разыходзiлiся з iх уяўленнем пра прыгожае, прымушалi яго крыху больш разважаць над сваiм мастацтвам, i гэта прыносiла толькi карысць.
      Нарэшце, вучнi дапамагалi Ёну i iншым чынам - яны прасiлi яго даваць ацэнку iх творам. Сапраўды, не было дня, каб яму не прыносiлi палатна з ледзь пачатым эскiзам. Каб забяспечыць свайму эцюду найлепшае асвятленне, аўтар ставiў яго памiж Ёнам i мастаковай карцiнай. Трэба было выказваць сваю думку. Яшчэ да нядаўняга часу Ёна адчуваў таемны сорам за сваю абсалютную няздольнасць даць ацэнку мастацкаму твору. За выключэннем некалькiх карцiн, якiя выклiкалi ў яго поўнае захапленне, i яўна пустой мазанiны, усё астатняе здавалася яму аднолькава цiкавым i не вартым увагi. Цяпер жа ён мусiў стварыць сабе цэлы набор разнастайных меркаванняў, тым больш што яго вучнi, як i ўсе сталiчныя мастакi, увогуле мелi пэўны талент, i таму, калi яны прыходзiлi, Ёну трэба было ўмець вызначыць даволi размаiтыя адценнi, каб кожнага ўлагодзiць. Гэты прыемны абавязак прымусiў яго назапасiць даволi багаты арсенал слоў i выразаў i акрэслiць свае погляды на мастацтва. Зрэшты, такiя клопаты не падрывалi яго прыроднай прыязнасцi. Ёна хутка зразумеў, што вучнi чакаюць ад яго не крытычных заўваг, з якiмi яны не ведалi, што рабiць, а падтрымкi i, калi магчыма, ухвал. Праўда, ухваляць кожнага трэба было па-рознаму. I тут адной звычайнай зычлiвасцi Ёну магло не хапiць. Таму да зычлiвасцi ён пачаў далучаць i сваю вынаходлiвасць.
      Так праходзiў Ёнаў час. Ён маляваў сярод сваiх сяброў i вучняў, якiя сядзелi вакол мальберта ўжо ў некалькi радоў. Часам да iх далучалiся i суседзi, якiя выглядвалi з сваiх вокнаў. Ёна размаўляў, абменьваўся думкамi, разглядаў прынесеныя яму палотны, мiмаходзь усмiхаўся Луiзе, супакойваў дзяцей i з iмпэтам адказваў на тэлефонныя званкi, нi на хвiлiну не пакiдаючы пэндзляў, якiмi час ад часу наносiў чарговы мазок на распачатую карцiну. З аднаго боку, жыццё ў яго было поўнае, кожная гадзiна занятая, i ён шанаваў свой лёс, якi аберагаў яго ад самоты. Але з другога боку, каб скончыць карцiну, мазкоў трэба было зрабiць шмат, i часам Ёну думалася, што i ў самоце таксама ёсць нешта добрае, бо ўрэшце яе можна перамагчы настойлiваю i карпатлiваю працай. Мiж тым, чым цiкавей было Ёну з сябрамi, тым марудней яму працавалася. Нават у тыя рэдкiя гадзiны, калi ён заставаўся зусiм адзiн, ён адчуваў сябе такiм стомленым, што ўжо не мог працаваць з падвойнаю сiлай. У такiя гадзiны ён мог толькi аддавацца марам пра новы лад жыцця, якi спалучаў бы ўцехi сяброўства з выгодамi самоты.
      Ёна адкрыў свае думкi Луiзе, але i ў яе былi свае клопаты - двое старэйшыя хутка раслi, i дзiцячы пакой iм рабiўся ўжо цесны. Яна прапанавала перавесцi дзяцей у вялiкую залу, а iх ложкi адсланiць шырмай. Малодшага тады можна будзе размясцiць у маленькiм пакоi. Тэлефон там будзiць яго не будзе, дый месца малы нiякага не зойме, так што Ёна можа зрабiць сабе ў гэтым пакоi майстэрню. А зала ўдзень будзе служыць пад прыёмы гасцей. Ёна зможа выходзiць да iх на час, а пасля вяртацца да працы. I нараканняў гэта сустрэць не павiнна - сябры ж разумеюць, як патрэбна яму адзiнота. Апроч таго, неабходнасць трошкi раней класцi старэйшых дзяцей спаць пакароцiць вячэрнiя вiзiты. "Выдатна", - пасля некаторага разважання ўхвалiў Ёна. "I ўрэшце, - сказала Луiза, - калi твае сябры будуць адыходзiць раней, у нас будзе трошкi больш часу, каб пабыць сам-насам". Ёна раптам зiрнуў на жонку. Цень смутку прамiльгнуў па Луiзiным твары. Усхваляваны, ён прыцягнуў яе да сябе, пацалаваў i пяшчотна сцiснуў у абдымках. Луiза прытулiлася да мужа, i яны зноў адчулi сябе такiмi ж шчаслiвымi, якiмi былi на пачатку свайго сямейнага жыцця. Але Луiза схамянулася: мабыць, гэты пакой будзе Ёну занадта маленькi? Яна схапiла складаны метр, i неўзабаве яны выявiлi, што з прычыны вечнага нагрувашчвання Ёнавых карцiн i вучнёўскiх палотнаў (якiх, дарэчы, заўсёды было намнога больш) прастора, на якой яму звычайна даводзiлася працаваць, не намнога перавышала тую, што адводзiлася яму цяпер. Ёна без адкладу ўзяўся за перасяленне.
      На шчасце, яго вядомасць узрастала тым больш, чым менш ён працаваў. Кожнай яго выставы чакалi, i ўслаўлялi яе ўжо загадзя. Праўда, некаторыя нешматлiкiя крытыкi, сярод якiх былi i два частыя наведнiкi Ёнавай майстэрнi, прыцiшалi гарачую зачараванасць сваiх справаздач рэдкiмi заўвагамi. Але абурэнне вучняў з лiшкам кампенсоўвала гэту маленькую непрыемнасць. Вядома, безапеляцыйна сцвярджалi яны, гэтыя крытыкi вышэй за ўсё ставяць палотны вашага першага перыяду, але цяперашнi пошук рыхтуе сапраўдную рэвалюцыю. Ёну было трошкi непрыемна, калi нехта пачынаў залiшне хвалiць яго раннiя творы, але ён хутка адганяў гэтае прыкрае пачуццё i заўсёды захоўваў сардэчную ўдзячнасць. Рато ж толькi бурчаў: "Дзiўныя тыпы... Яны хочуць, каб ты быў нерухомы, як статуй. На iх думку жыць табе, значыцца, ужо нельга!" Але Ёна абараняў вучняў. "Ты не здольны гэтага зразумець, - казаў ён Рато. - Табе падабаецца ўсё, што я малюю". Рато жартаваў: "Вось д'ябал! Ды мне ж не карцiны твае падабаюцца, а твой жывапiс".
      Як бы там нi было, карцiны па-ранейшаму падабалiся публiцы, i пасля чарговай паспяховай выставы гандляр сам прапанаваў Ёну павялiчыць заробак. Ёна згадзiўся i шчыра яму падзякаваў. "Паслухаеш вас, - сказаў гандляр, - дык можна падумаць, што вы сапраўды яшчэ надаяце нейкае значэнне грошам". Такая прастадушнасць пакарыла Ёнава сэрца. Аднак калi ён папрасiў дазволу выставiць дзеля дабрачыннасцi адно палатно на аукцыёне, гандляр занепакоена запытаўся, цi не iдзе тут гаворка пра дабрачыннасць, "якая дае прыбытак". Гэтага Ёна не ведаў. Тады гандляр прапанаваў сумленна прытрымлiвацца кантрактных умоў, якiя пакiдалi яму выключнае права на продаж. "Кантракт ёсць кантракт", - сказаў ён. У iх кантракце дабрачыннасцi не прадугледжвалася. "Хай будзе па-вашаму", згадзiўся мастак.
      Перастаноўка ў кватэры прынесла Ёну толькi задавальненне. Цяпер ён сапраўды мог даволi часта адасабляцца, каб адказваць на тыя шматлiкiя лiсты, што яму слалi. Праз сваю далiкатнасць ён быў проста няздольны пакiнуць iх без адказу. У адных лiстах гаворка iшла пра Ёнаву творчасць, у другiх - i такiх было больш - пра асобу аўтара, якi або хацеў, каб яго падтрымалi ў яго мастацкiм пачынаннi, або проста звяртаўся па параду цi фiнансавую дапамогу. Ёнава iмя пачало часта мiльгаць на старонках газет, i з гэтай прычыны ён, як i ўсе ў падобных выпадках, адчуў, што павiнен таксама выступаць у друку з абвяржэннямi некаторых абуральных выпадаў. Ён адказваў на лiсты, пiсаў артыкулы пра мастацтва, дзякаваў, даваў парады, адмаўляў сабе ў новым гальштуку, каб паслаць камусьцi невялiкую грашовую дапамогу, нарэшце падпiсваў справядлiвыя пратэсты грамадскасцi, якiя яму таксама прыносiлi даволi часта. "Ты што ж, - казаў Рато, - ужо заняўся палiтыкай? Пакiнь гэту справу пiсьменнiкам i брыдкiм дзеўкам". Але не, не - Ёна падпiсваў толькi тыя адозвы, у якiх не было нiякага духу партыйнасцi. Праўда, усе яны з выгляду маглi б пахвалiцца такой беззаганнаю незалежнасцю. Штодня кiшэнi ў Ёнавых штанах тапырылiся ад напханых у iх пiсьмаў, якiя заставалiся непрачытанымi i хутка замянялiся новымi. Ёна адказваў толькi на сама тэрмiновыя - тыя, што прыходзiлi ад незнаёмых; а лiсты сяброў, якiя патрабавалi больш грунтоўных разваг, адкладалiся да лепшага часу. Як бы там нi было, такая безлiч абавязкаў не дазваляла яму жыць бесклапотна i аддавацца гультаяванню. I нават калi ён працаваў, што з iм яшчэ зрэдку здаралася, яго пастаянна прыгнятала думка, што ён перад кiмсьцi вiнаваты i некуды вечна спяшаецца.