Ах, калi б ён, думае з раскаяньнем, у свой час болей шчыраваў i з большай палкасьцю ўлягаў у вучоныя дыскусii, але цяпер ён думае больш пра Маргрыт, чым пра consubstаntаtio i transsubstantatio i часта дазваляе сабе са сваiм сябрам Лёйхтэнтрагерам прапусьцiць яшчэ па адной шкляначцы вiна й яшчэ па адным куфэльку пiва, каб навучыцца тонкаму адрозьнiваньню, якое ўдавалася рабiць сьвятому Атанасiусу памiж Айцом, Сынам i Сьвятым Духам, паводле каго, Атанасiуса - вядома, першы ня быў нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а другi нi зроблены, нi створаны, бо сам нарадзiўся, i нарэшце трэйцi нi зроблены, нi створаны, нi народжаны, а быў, так бы мовiць, зышлы; але каторы ад каторага й чаму?
      I пакуль ён так наракае, поўны неспакою i лiхой згрызоты сэрца, бачыць, начная цемра пачынае мiльгацець, i адчувае, - у пакоi нехта праступае зь ценю.
      - Нiчога табе ўжо не дапаможа, - кажа Лёйхтэнтрагер, бо гэта ён, якi раптам набывае абрысы й стаiць перад iм, - i ўся твая чытанiна й вучанiна й зубранiна проста нонсэнс, альбо ты ўведаеш, калi прыйдзе на тое час i яны спытаюцца ў цябе, альбо ты не даведаешся, i будзе самае лепшае на поўны язык заявiць, што ўся тэалогiя гэта толькi пустая слоўная малатарня, i што заўсёды на ўсё знойдзецца нейкае выслоўе.
      Юны Айцэн лепш за ўсё пракляў бы яго, але гэтага ён ня робiць, бо няма тут нiкога iншага на добрае настаўленьне.
      - У маiм мазгу неразьбярыха, - скардзiцца ён, - быццам там тысяча чарвякоў, i ўсе зьвiваюцца, пераплятаюцца; чорт прыбраў мае мазгi й усё ў iх перакруцiў.
      - Чорту, - кажа Лёйхтэнтрагер, - ёсьць чым заняцца й без тваiх мазгоў. Але ўсё ж я табе пасоблю.
      - Пасобiш, - сказаў Айцэн, - як пасобiў з Маргрыт, калi ў цябе на вачах пырх! - i паляцела з тым жыдам.
      - Ты не хацеў, каб я пасабляў, - кажа Лёйхтэнтрагер, - iнакш усё абярнулася б зусiм iнакш; але жыд, скажу табе, - што трэба.
      - Мне хацелася б ведаць, - кажа Айцэн, - як ты зьбiраешся дапамагчы мне, калi я стаяцьму перад доктарам Марцiнусам i магiстрам Мэланхтонам?
      - Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер.
      - Вялiкая мне радасьць, - кажа Айцэн. - I будзеш адказваць замест мяне?
      - Я буду там, - кажа Лёйхтэнтрагер, - а адказвацьмеш ты.
      - Ты можаш ведаць адказы ў калодзе картаў, - кажа Айцэн, - якая нездарма ж называецца чортавым малiтоўнiкам. Але як ты акажаш сябе ў божым вучэньнi, калi нават я ня ведаю нi пачаткаў яго нi канчаткаў, i лепей бы мне ўзьнесьцiся ў нябёсы на вогненнай калясьнiцы, як прарок Iльля, чым заўтра валачыся ў унiвэрсытэт.
      - Я ведаю, пра што яны ў цябе папытаюцца, - кажа Лёйхтэнтрагер.
      - Як гэта? - сумняваецца юны Айцэн. - Яны трымаюць гэта ў вялiкай таямнiцы, iнакш хто хоч мог бы прыйсьцi й праэкзаменавацца, i доктарскiя шапкi йшлi б па грош за тузiн.
      - Але я ведаю, - кажа Лейхтэнтрагер, - i магу пабiцца з табою ў заклад: калi тое, што я кажу табе, няпраўда i ў цябе заўтра папытаюцца нешта iншае, дык я буду табе слугою больш года, i ты спагонiш зь мяне па ўсёй поўнiцы.
      - I Маргрыт?
      - I Маргрыт.
      Юны Айцэн палохаецца, а раптам спраўдзiцца сябрава прароцтва, альбо што Лютэр цi настаўнiк Мэланхтон прагаварылiся ў яго прысутнасьцi, i пытаецца:
      - А чым жа я сплачу, як прайграю?
      - Нiчым, - кажа Лёйхтэнтрагер, - так i так я спаганю зь цябе, што мне трэба.
      Юнаму Айцэну дастае ў самую душу, што не, ня можа ён быць глiнай у руках такога творцы й што Лёйхтэнтрагер ведае пра гэта; але цяпер яму ўсё-такi карцiць пачуць, па якой тэме ён будзе заўтра апытаны, бо ў такiм разе яшчэ можна было б падналегчы й сёе-тое падагнаць.
      - Яны будуць экзаменаваць цябе па анёлах, - кажа яму Лёйхтэнтрагер, - а якраз бо пра iх я ведаю больш, чым твой доктар Лютэр, твой магiстр Мэланхтон i ўся ўнiверсiтэцкая прафэсура ўсiм кагалам.
      - Але ня я, - стогне Айцэн, шукаючы сярод кнiг на стале й хапаючы нарэшце сьвятога Аўгусьцiна: можа, ў яго што-небудзь падбярэцца.
      Але сябар кладзе яму руку на плячо й кажа:
      - Калi нават вызубрыш усяго Аўгусьцiна й дзевяцьсот дзевяноста дзевяць разоў па тысячы iмёны анёлаў у дадатак, што табе гэта дасьць, калi заўтра нiчога ў галаву не заскочыць? Давай лепш вып'ем.
      Тут забiрае юнага Айцэна поўны адчай, i ён думае, што так i гэтак прапаў, i калi пацьвердзiцца, што доктар Марцiнус i настаўнiк Мэланхтон пройдуцца зь iм па анёлах, дык сама лепш бы яму хай да Бога ў вышнiя, хай да д'ябла ў нiжнiя. I ён тупае за сябрам унiз па лесьвiцы й бачыць, што ў пакоi ўжо чакаюць пляшкi зь цёмначырвоным, iскрыстым, i ён зноў бачыць Маргрыт, як яна сядзiць на каленях у жыда, i яму адразу загарчэла ў роце, i ён думае, што а няхай бы яна лепей сканала, чым цiскацца з гэтым жыдам, i сам палохаецца такiх грэшных подумак.
      - Пi! - кажа Лёйхтэнтрагер. - За ўсiх любенькiх анёлкаў!
      Айцэн п'е за любенькiх. I на сэрцы робiцца так лагодна й так лёгка на душы, што ён зусiм не заўважае, як яны адкаркоўваюць пляшку за пляшкай, пакуль сам ня падае на грудзi Лёйхтэнтрагеру i ўжо больш нiчога не валачэ.
      На ранiцу, яшчэ зь вiнным чадам у галаве, ён брыдзе ў унiвэрсытэт, папярэдне марна прагукаўшы сябра, якi павiнен быў дапамагчы яму ў ягонай экзаменацыйнай плязе; але таго анi сьледу анi ценю, нi ў доме нi на дварэ. I вось ён нарэшце стаiць ва ўрачыстай зале, увесь у страху й трывожнай немарачы, зьлева й справа й за iм сьвятарства й з гарадзкое рады, а з курфюрставай управы нехта з пазалочаным ланцугом на шыi, а таксама студэнты й ўсякая iншая навалач, а перад iм герства экзаменатары, пасярэдзiне ягоны настаўнiк Мэланхтон i вялiзазны доктар Лютэр, абодва ў мантыях; але яму здаецца, быццам гэта два каты зь сякерамi пад вопраткай, быццам ён бачыць, як незычлiва яны разглядваюць яго, яго засьлёзьленыя вочы й раскудлачаныя валасы, як магiстр Мэланхтон трымае пад носам хустачку, бо ў кандыдата Паўлюса патыхае сьмярдзючым перагарам з пашчы.
      - Ну, - кажа дэкан, - вы гатовы, гер кандыдат?
      - У iмя бога, - кажа юны Айцэн i адчувае, як расплываюцца ўсе ягоныя веды, акурат як воблачка дыму ў паветры, i ў поўнай роспачы азiраецца, цi няма, калi ўжо не анёла-збаўцы, дык хоць бы Лёйхтэнтрагера недзе паблiзу.
      - Малады чалавек, - кажа доктар Марцiнус, фiксуючы яго сваiм адзiным здаровым вокам, - а цi не далажылi б вы нам ласкава, што вы ведаеце пра сьвятых анёлаў i iх сутнасьць. Такi так яно, думае Айцэн, правiльна напрарочыў Лёйхтэнтрагер, i ня будзе ён мне служыцца больш году, i з Маргрыт нiчога ня выйдзе. I апрача гэтага нiякiх больш думак, i ня ведае, што ён там мае сказаць герству дактарам i прафэсарам на прадмет анёлаў i iх сутнасьцi, i жаласна мармыча нешта й перамiнаецца з нагi на нагу, быццам якраз ужо стаiць на распаленай да чырвонага патэльнi над пякельным агнём.
      - Гер кандыдат! - напамiнае яму доктар Марцiнус. - Анёлы!
      I тут, калi ўжо хацеў быў бегчы з вачэй людзкiх куды вочы глядзяць у поўнай ганьбе, раптам бачыць Лёйхтэнтрагера, i раптам кандыдату Айцэну робiцца так дзiўна ў галаве, - i быцам пасыпалiся яму iскры на лоб, i ён падымае галаву, словы самыя па сабе пачалi гаварыцца зь яго, сам ня ведае, адкуль, i ён дэкламуе:
      - Angeli sunt spiritus finiti, з духоўнай субстанцыi, лiкам канечныя, створаныя Богам, надзеленыя розумам, а таксама свабоднай воляй i прызначаныя руплiва служыць Богу. Iх атрыбуты суць ad primum негатыўныя: indivisibilitas, бо яны не скампанаваныя з часьцiнак, а ёсьць адна суцэльнасьць; invisibilitas, бо iхняя субстанцыя нябачная; immutabilitas, бо яны не растуць i не памяншаюцца; incorruptibilitas, бо яны несьмяротныя; i illocalitas, бо яны ўсюды й нiдзе. Ad secundum...
      Айцэн бачыць, як расхлябенiлася пашча ў доктара Марцiнуса й як вылупiў вочы магiстр Мэланхтон, чуючы такое вучонае словацечыва, але дух, якi найшоў на яго, парывае яго за сабою, i ён паведамляе ad secundum, пра афiрматыўныя якасьцi анёлаў, нiбыта гэта былi iхнiя vis intellectiva, бо яны адораныя разуменьнем, iхнiя voluntatis libertas, бо ў iх ёсьць сiла i на добрае й на благое, iх facultas loquendi, бо яны часта гавораць зь людзьмi, як памiж сабою, далей iх potentia, якая, хоць i mirabilia, але цудоўная, бо не miracula, г.зн. не як цуд; а пасьля, паколькi iх duratio aeviterna, трэба ўзяць пад увагу, не aeterna, iнакш бо яны былi б непераходнымi, але ня вечнымi, бо мелi пачатак; i нарэшце яны валодалi б ubietatem definitivam, адназначным месцам жыхарства, i agilitatem summam, бо яны з найвялiкшай рухавасьцю паяўляюцца то тут, то там.
      Аж дасюль хапiла дыханьня кандыдату Айцэну, а цяпер трэба было перавесьцi дух i набраць паветра, як, зрэшты, i герству экзаменатарам i тым, што з гарадзкое рады, i тым, што з курфюрставай управы, якiя ўсе яшчэ нiколi ня чулi на экзаменацыйных выспытках такiх абшырных да найдрабнейшых драбнiц дакладных адказаў i, натуральна, былi ўражаныя перажытым. А студэнты, якiя ня дужа шмат чаго чакалi ад Айцэна, затупаталi нагамi, загрукаталi кулакамi па сталах, а ў iх гэта такi звычай, што гер дэкан пачаў пабойвацца за сьцены i рухомасьць. Толькi Лёйхтэнтрагер робiць твар, быццам для яго гэта чыстая будзёншчына, крыху прыўзьнiмае гарбок, i Айцэн адчувае, як яго забiрае зноў i што ён павiнен гаварыць далей, як колiсь прарокi, зь языка, толькi ня ведае, цi ягоны язык ад Бога цi ад чаго яшчэ.
      - Angeli boni sunt, - кажа ён, - qui in sapientia et sanctitae perstiterunt, - якiя, такiм чынам, стаяць на сваiм у мудрасьцi й сьвятасьцi, так што яны, несапсаваныя грахамi, маглi б малiцца Богу й жыць зь яго вечных шчадротаў. Частка гэтых добрых анёлаў цяпер вызначана на службу Богу й Хрысту, а другая частка дбае й рачыць за ацаленьне людзей. Такога роду анёлы служаць асобным пабожнiкам, ад маленства да iх пачэснай сьмерцi, i яны, як гэта лёгка ўбачыць кожны разумны, асаблiва адказныя за прапаведнiкаў сьвятога слова.
      Пры гэтым юны Айцэн кiдае позiрк поўны значэньня на Лютэра й свайго добрага настаўнiка Мэланхтона, пасьля чаго паварочваецца да герства з рады й службоўцаў курфюрста i ўзьнёслым голасам працягвае:
      - Але яны таксама абавязаныя сваёй палiтычнай прызначанасьцi, яны падначаленыя палiтычным законам, падтрымлiваюць слуг начальстваў, абараняюць iх ад несправядлiвасьцi ворагаў!
      Тут, вядома ж, самае натуральнае, што герства з рады й герства ад курфюрства кiваюць i мармычуць, i шмат у каго зь iх прыкметнае адчуваньне, што прыстаўлены да iх з вышнiх сфэраў ахавальнiк-анёл стаiць за сьпiнай, заглядвае праз плячо й кажа, кажучы: Тут я, тут, гер Першы Сакратарыус.
      Пры такiм узьдзеяньнi яго слоў ня дзiва, што кандыдат Айцэн ўсё больш i больш натхняецца й апiсвае, як добрыя анёлы дакладаюцца дапамогай i ў гасадарцы, падтрымлiваючы гешэфты пабожнiкаў, i вядуць да добрых удачаў, i ў сем'ях, абараняючы iх i падтрымлiваючы ў iх парадак, бо сям'я ж у малым тое самае, што дзяржава ў вялiкiм. Аднак in summa ўсё гэта, заяўляе ён, толькi рrаeparatio для iх задач на Страшны суд, дзе добрыя анёлы маюць падрыхтаваць судовы вырак Хрыста, служачы там у якасьцi асэсараў i аддзяляючы пабожных ад бязбожных, пабожных на правы бок на iх будучае месца праваруч Хрыста, а бязбожнiкаў страмотыч унiз у пекла. Таму належыць кожнаму, каб мы ўсхвалялi анёлаў i любiлi й асьцерагалiся сустракацца зь iмi пры iх благаслаўнай дзейнасьцi; пасылаць малiтвы да iх - нягожа.
      У Айцэна дрыжаць каленi. I хоць пры гаварэньнi чалавек карыстаецца толькi губамi й языком i горлам i часам рукамi, тым ня меней яму патрэбна вялiкая сiла асаблiва тады, калi ён хоча, каб яго прамова была адухоўленая; i як што словы кандыдата напоўнены духам пабожнасьцi, у гэтым герства экзаменатары й на чале iх доктар Лютэр i магiстр Мэланхтон, i ўся астатняя набрыдзь у зале перакананыя, дык Айцэн лiчыць, што ўжо ён падвёў iх да добрай кандыцыi, сказаўшы пра Страшны суд i пашанаваньне анёлаў, але як што ў сьвеце нiякае Так ня бывае бязь Не, нiякае Дабро без Благога, дык ён выдае яшчэ сaput, у якiм гаворка iдзе пра лiхiх анёлаў, ня так дзеля вучонага герства, якому цалкам удастаткавалася ўжо пачутага, а таму, што ён адчувае, як яно быць павiнна. Але калi ён падымае вочы для iнсьпiрацыi, каб натхнiцца, Лёйхтэнтрагера ўжо няма; у полi свайго зроку ён знаходзiць толькi доктара Марцiнуса й свайго настаўнiка Мэланхтона, абодва поўныя чаканьня, i нiкога больш памiж дзьвюх галоў, i яму робiцца страшна й ня ведае, што сказаць, ён ведае толькi, што, хто гаворыць ад чорта, таго чорт i пад'юджвае.
      Але тады раптам адчувае, што гэны як рыхтык тут каля яго, гэта ягонае дыханьне, ня больш, i ён бачыць, як збоку на яго глядзiць Лёйхтэнтрагер, якраз як мiнулай ночы, калi той на поўны язык заявiў, што ўся тэалёгiя - гэта толькi пустая слоўная малатарня. "Angeli mali sunt, - гучыць з Айцэнавых вуснаў, qui in concreata sapientia et justitia non perseverarunt", i ён ня ведае, цi сапраўды кажа гэта альбо празь яго маўляе нехта iншы, i зьдзiўляецца, што нiхто з герства экзаменатараў не пратэстуе супроць прысутнасьцi кагосьцi iншага на баку кандыдата, бо такое, увогуле, не практыкуецца, калi не забаронена зусiм. Але гаворыць далей пра лiхiх анёлаў, якiя не застаюцца ў дадзенай iм мудрасьцi й справядлiвасьцi, а па сваёй волi зьвiхнулiся i ўхiлiлiся ад Бога й шляхоў праведнасьцi й гэтым самым зрабiлi сябе закончанымi ворагамi Бога й людзей.
      Так шырока, так добра, i доктар Лютэр задаволена пашкрэбвае пашчанку; у яго свой вопыт з усялякiмi адпадлымi анёламi, у аднаго зь iх ён папусьцiў чарнiлiцай з атрамантам, але не пацэлiў - мiма. А ў юнага Айцэна словы так i нiжуцца з вуснаў, гэта як усё адно нейкая апантанасьць, адно за адным пералiчвае ён паскудзтвы, якiя чынiць лiхi анёл пабожным людцам, як насылае на iх хваробы й паслабляе iх моц i ўводзiць iх у спакусы й пнецца адвярнуць iх ад Бога i ўшчапляе ў iхнi розум фальшывыя спадзяваньнi; i далей, як ён абыходзiцца з бязбожнiкамi, апаноўвае iхнiмi целамi й iхнiмi душамi й яшчэ пры жыцьцi ўсяляк скубе й шчэмiць; асаблiва кладуць лiхiя анёлы вока на сьвятарства, дапускаючы затручвацца ерасьсю i падбухторваючы пабожных клiрыкаў да непаслушэнства i ўхiляючы розум мольбiтаў у кiрсе ад пропаведзi, карацей, перасьледуючы тых, што спрамагаюцца целам i духам дзеля царства Хрыстовага.
      Кандыдата Айцэна трасе сьмех, гэты сьмех можа быць ягоны, а можа, i не, бо ён заўважае, як прысутныя герства прапаведнiкi й пастары зьлiзваюць словы, якiмi ён кажа, быццам гэта былi самыя лепшыя прысмакi. У галаву тут жа прыходзяць i iншыя падобныя да герства з гарадзкое рады й з курфюрставай управы, бо што аднаму ў самы раз, тое ў гатоўку й iншым, i вось ён ужо рэверуе-дакладае, як лiхiя анёлы роем раяцца сярод начальстваў i як яны парушаюць гармонiю ў дзяржаве, падтрымлiваючы дысiдэнтаў альбо выступаючы сьведкамi на iх баку, як яны йграюць на руку супастату, умушчаючы iмпэратру й князям фальшывыя парады альбо разьдзiмаючы смуту, псоту й незадаволенасьць сярод паспалiтага людзтва.
      Гэта як нябесная музыка ў вушы службоўцам i герству-радцам, якою пацьвярджалася iм з дасьведчаных вуснаў, што не яны вiнаватыя ў сваiх нехлямяжых выбрыках, а нахрапiстыя падкопы д'яблавых служак; i калi б усё залежала толькi ад iх, яны з ходу й з радасьцю выдалi б кандыдату "summa cum laude". А таму здаецца, быццам сябар запаўзае яму ўсярэдзiну, аж так шчытненька ён прытулiўся да яго сваiм горбам i кульгавай ножкай. I ён голасам, якi пранiкае ў самога да мозгу, усклiкае:
      - Але ў лiхiх анёлаў улада куды больш пераважае ўсю чалавечую, бо яна ад Божай сiлы непасрэдна й толькi крыху меншая, чым магутнасьць у Бога. I iхнi валадар ёсьць анёл Люцыпар, якi царуе над нiжнiмi сфэрамi й сядзiць на чорным троне, сярод полымя, а другi ёсьць Агасфэр, якi хоча зьмянiць сьвет, бо ён думае, што яго можна зьмянiць, як i людзей у iм. I нiхто ня ведае, колькi яшчэ iх тут i ў якiм яны вобразе.
      I змаўкае. Лютэр, бачыць, увесь нейкi неспакойны зрабiўся; такiх глыбокiх ведаў доктар Марцiнус яшчэ не сустракаў, нiхто ня ведае, ад каго яны дасталiся геру кандыдату. А самому Айцэну чым далей тым робiцца ўсё больш несамавiта, апускаецца цемра, як на дварэ, так i ў памяшканьнi, i перад самым акном блiскае маланка, i разам зь ёю ўдар грому. Айцэн падае на каленi.
      I як што ягоны настаўнiк Мэланхтон i герства экзаменатары завiхаюцца каля яго, спрабуючы паставiць на ногi, ён раптам заўваже, што яго сябар зьнiк i што ён тут адзiн сярод доктарства й прафэсуры й iншага багалюбнага герства, i з палёгкай складвае рукi, як на малiтву, i кажа далей усiм ужо вядомым голасам суха й павучальна:
      - Але мы ўсупрацiвiмся сiлам зла, з намi аслона Божая. Хрыстовая будзе перамога над чортам i пахiбна-мяцежнымi анёламi, i брамы пекла не адолеюць яе.
      Лютэр раптам сьпяшаецца.
      - Хацелася б яшчэ паслухаць, як ён прапаведуе, - кажа ён Мэланхтону, i дадае: - Я ж вам казаў, магiстр Пiлiп, яго трэба ўзяць на вока, ён далёка пойдзе.
      РАЗЬДЗЕЛ ВОСЬМЫ
      У якiм Агасфэр спрабуе выратаваць рабi, а той у адказ настойвае дазволiць яму прайсьцi шлях, якi ён прапаведуе, да канца
      Я ведаю, што ён ведае, як усё павiнна iсьцi. Нехта прадасьць яго, i нехта абылжэ яго. А тыя прыйдуць зь мячамi й дзiдамi й павядуць яго туды, i найвышэйшы першасьвятар будзе дапытваць яго й асуджаць, i перададуць яго рымлянам, i тыя прыб'юць яго цьвiкамi да крыжа, i калi ён асьмягне, пададуць яму воцату й жоўцi, i ён у страшэнных пакутах памрэ й будзе пахаваны й на трэйцi дзень паўстане зь мёртвых i яшчэ трошкi павандруе па гэтай зямлi, пакуль не ўзьнясецца да Бога й ня зойме месца праваруч свайго Бацькi.
      I што тады?
      Аж так далёка ён ня думае. Ах, рэбэ Ёшуа, небарака сябар, чаму ты не папытаешся калi-колечы, нiводнага разу, пра самае простае, што на руцэ ляжыць: Калi я ўсё сказаў i зрабiў, як сказаў, што ж я перамянiў?
      Я стаяў у натоўпе й бачыў, як ён уваходзiць у Ерусалiм, седзячы на асьляняцi, як i прадказаў прарок, i яго доўгiя худыя ногi заграбалi дарожны пыл, пакуль людзi не пачалi кiдаць пад ногi яго жывёлы сваю вопратку. I я чуў, як людзi крычалi асанну, i некаторыя называлi яго сынам Давiдавым i патрабавалi, каб ён павёў iх, як Давiд павёў народ Iзраiля як цар i прарок, i многiя беглi сьледам за iм, сярод iх i ўзброеныя, i казалi, блiзiцца судны дзень, блiзiцца канец iхняга прыгнёту. I я бачыў твар ягоны, i быў над iм як бы сьветлы нiмб, i адначасова як бы нейкiм вэлюмам акрыты, i як бы вялiкай журбою. I я ведаў, што ён думаў. Сёньня асанна, думаў ён, а заўтра ўкрыжуюць. А пра тое, што можа легчы на яго, пра тое ён ня думаў. Ён быў, як кола, што коцiцца па каляiне.
      I быў там нехта, на iмя Юда Iскарыёцкi, зямляк рабi з Галiлеi, але незвычайна зласьлiвы й сярод iншых не заўсёды прыемных вучняў самы непрыемны. Зь iм я й застаў Люцыпара, калi яны сёе-тое абгаворвалi памiж сабою, i пра тое, што грошы вельмi ўпалi ў вартасьцi i што яшчэ ўчора каштавала адзiн медны грош, сёньня наўрад цi купiш за срэбраны дынар. Гэта, сказаў Юда, гэта хай будзе ягоны клопат; зборы рабi за ягоныя малiтвы й прадказаньнi й цудадзействы не стаяць больш анi ў якой сувязi з цэнамi на хлеб i мяса; дванаццаць жа вучняў па-ранейшаму хацелi харчавацца з агульнай торбы, якою распараджаўся ён, а тут яшчэ на парозе пасхальная вячэра, якая таксама вымагае на глыток вiна.
      Пакiнь гэта па-за гульнёй, браце, сказаў я Люцыпару, заходзiцца тут пра Бога й пра ўсiх, якiя ў Ягоным вобразе бездапаможна поўзаюць i шамшурацца навакол, i ты прыйдзеш з трыццацьцю срэбранiкамi.
      Ах ты анёлачак, сказаў ён мне тады, ты ўжо добра-такi выцерабiўся з глыбiнi, ты ўжо па ўсiх пунктах сапраўдны збаўца чалавецтва. Я ведаю таксама, што нам той тут не патрэбен, шпiцалi высокiх установаў цiкуюць за кожным крокам твайго рэбэ Ёшуа й перадаюць кожнае ягонае слова; але чаму нехта, хто ўкладвае ў справу сваё, не павiнен зарабiць на гэтым грош-другi? I з гэтым ён павярнуўся да Юды Iскарыёта й сказаў яму: Вось, мой сябар тут думае, што я даю табе дрэнную раду. Дык вось я кажу табе, слухайся свайго настаўнiка; калi ён хоча, каб ты здрадзiў яму, дык здрадзь яму, а не, дык не; твой настаўнiк ведае, чаго хоча.
      I сышоў Юда Iскарыёт суцешаны, бо цяжар вырашэньня быў зьняты зь яго. А я пасварыўся зь Люцыпарам, але той пасьмяяўся зь мяне й сказаў: Той там, якi стварыў нас у першы дзень з подыху бясконцасьцi й з агню, яшчэ да таго, як стварыў гэты скуксаложаны сьвет, якраз па мне. Хто, як ня Ён, паказаўся гэтаму рэбэ Ёшуа й гутарыў зь iм? Хто, як ня Ён, прадпiсаў яму шлях, якiм цяпер небарака iдзе? I я павiнен усупрацiвiцца Ягонаму найвышэйшаму ўстанаўленьню? Адзiн раз я ўжо гэта зрабiў, але ж ты бачыш, гэта мала пасобiла; Ён усё яшчэ мае свой клопат са стварэньнямi зь дзярма й вады й зь iх грэшнай душы, якую Ён iм заадно прыладзiў. Чаго толькi Ён не спрабаваў! Спачатку даў iм абпаiцца, пасьля паслаў на iх серку й полымя, пасьля вайна ў вайну дазволiў iм забiваць самiх сябе; нiчога не ўрадзiла плоду, зноў i зноў адрастае выродзьдзе, кожны род горшы за папярэднi, i цяпер бярыся памагай камусь, хто грахi ўсiх бярэ на сябе й пакутуе за ўсiх? У найвышэйшай ступенi недастатковы намысел гэтага недастатковага Бога. Ну што ж, давай далей так, Госпадзе Божа, давай так далей, пакуль усё на зямлi не правалiлася ў чорную дзiрку, зь якое калiсьцi было шуганула ўгору!
      I вось я ўжо ведаў, што я быў адзiн са сваiм спадзяваньнем, i ў першы дзень праснакоў, увечары дня, калi ахвяруюць пасхальнае ягня, выправiўся я ў дом на ўскраiне горада, у найлепшай сьвяцёлцы якога ўжо былi засланыя дываны й пакладзены падушкi для вячэры рэбэ Ёшуа й ягоных вучняў, i чакаў там.
      Праз нейкi час, калi ўжо бралася на вечар, яны ўсе прыйшлi i ўзьлеглi для вячэры; але рэбэ Ёшуа, мабыць, пазнаўшы мяне, паказаў мне на месца ўзбоч сябе й нахiлiўся да мяне й сказаў: Я ведаю, што прыйшоў мой час, добра, што ты тут, як i абяцаўся. А тады ён устаў, зьняў зь сябе вопратку да пояса, якiм ён апаясаўся, узяў кубак i напоўнiў яго вадою i ўкленчыў перад мною й абмыў мне ногi; тое самае зрабiў ён пасьля й астатнiм, i Сымону Пятру, якi страшэнна працiвiўся гэтаму. Яшчэ памятаю, якое адмысловае пачуцьцё забрала мяне, калi ягоная рука дакранулася да маёй нагi; было так, быццам дакрануўся нехта, хто любiць мяне, i я быў падумаў, што гэтая рука будзе прадзiраўленая ржавым цьвiком, калi я не перашкоджу.
      Але рэбэ Ёшуа сказаў, кажучы: Цi ведаеце вы, што я зрабiў вам? Вы называеце мяне Настаўнiкам i Госпадам, i ў гэтыма ваша права й рацыя. Але я сярод вас як слуга. Я падаў вам прыклад, каб вы рабiлi, што я зрабiў вам.
      Пасьля ён зноў апрануўся й вярнуўся на сваё месца, i я паклаў галаву яму на грудзi, быццам быў яго любiмы вучань, i гаварыў зь iм. Рабi, сказаў я, тваё прынiжэньне агiднае мне. Твой здраднiк ужо сядзiць сярод гэтых i той, хто ад цябе адрачэцца, i iншыя нiчым ня лепшыя.
      Я ведаю, сказаў ён.
      Кола ня можа выбiраць сабе каляiну, па якой коцiцца, сказаў я, але фурман, якi паганяе быкоў, можа яе памяняць. Таму не рабi так, быццам твой лёс табе прадвызначаны, а паўстань i змагайся. Ты бачыў, як народ зьбiраўся вакол цябе каля гарадзкое брамы й як людзi iшлi за табою, i ты чуў, як яны вiталi цябе й што яны крычалi табе. Але калi яны ўбачаць, што ты даешся, як авечка, весьцi сябе на закол, яны адвернуцца ад цябе, i нi ты нi я ня зможам закiнуць iм гэтага ў вiну.
      Я прапаведаваў любоў, сказаў ён, любоў мацнейшая за меч.
      I тыя, што пойдуць за табою, сказаў я, будуць хапацца за меч у iмя любовi, а царства, пра якое ты марыў, будзе кiравацца больш жорстка, чым рымскае, i не валадар абмывацьме ногi народу, а народ будзе гнуць шыю пад ступаком валадара.
      Тады ён адсунуў мяне ўбок i ўзяў праснак i сказаў над iм дабраславеньне й разламаў яго на кавалкi й працягнуў мне й астатнiм за сталом i сказаў, кажучы: Вазьмеце i ежце; гэта цела маё. Тады ўзяў ён келiх i напоўнiў яго вiном i дабраславiў гэта таксама й сказаў, кажучы: Вазьмеце й падзялеце яго памiж вамi; гэта кроў мая, якая пралiваецца за многiх дзеля дараваньня грахоў.
      I я еў i пiў i разумеў марнасьць сваiх намогаў, i я бачыў, як ценем жальбы зноў замаркоцiла твар рэбэ Ёшуа, i ён прамовiў: Сапраўды, кажу я вам, адзiн спамiж вас здрадзiць мне.
      Тут сярод вучняў падняўся гоман i страх i замяшаньне, бо яны не разумелi, як гэта - толькi што рабi прычасьцiў iх ад цела свайго й ад крывi сваёй, а тут такое. I Сымон Пётр падышоў i, стаўшы за мною, нахiлiўся да мяне й сказаў: Ты ляжаў на ягоных грудзях; спытайся ў яго, хто спамiж нас ёсьць здраднiк.
      Я мог бы сказаць яму, што вось яна й аддзяка, але я хацеў, каб гэта зрабiў сам рабi, бо калi б зрабiў ён гэта, дык яно было б першай азнакай, што ён баронiць сябе. Але рэбэ Ёшуа ўмачыў кавалачак хлеба ў напой з горкiх траў i працягнуў Юду Iскарыёту й сказаў, кажучы: Што робiш, рабi хутка.
      Так спраўдзiлася слова Люцыпара, якi сказаў Юду, так хоча твой настаўнiк, каб ты яму здрадзiў, дык здрадзь; i я падумаў, што чую глумлiвы сьмех Люцыпара, але яго нiдзе ня было вiдаць; i я адвярнуўся ад рэбэ Ёшуа, бо падумаў, хто здраджвае гэтак самому сабе, той сапраўды прапаў.
      Сёньня я пытаюся ў сябе, а цi сапраўды ён здрадзiў сабе? Альбо ж цi не палягае велiч рабi на тым, што ён прайшоў да канца, якi бачыў перад сабою? I што было б зь яго, калi б ён не адкiнуў ад сябе паняверку, якую я ўнушаў яму?
      А Юду Iскарыёта я адвёў убок пасьля трапезы й сказаў яму: З тваiх трыццацi срэбранiкаў пакiнь мне адзiн за тое, што я прамаўчаў, калi Сымон Пётр спытаўся ў мяне.
      РАЗЬДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ
      У якiм кандыдат Айцэн спазнае сiлу слова, асаблiва калi яно скiравана супроць жыдоў
      Хто можа быць весялейшы за чалавека, якi шчасьлiва прайшоў праз выспыты? Ён пачувае сябе так, быццам у яго з сэрца ссыпаўся цэлы мех каменьня, ён радасна галялёкае, ну, хай сабе й не на ўсё горла, але глыбока ў душы, i можа вырваць паўтузiна дрэў, быццам яны тоненькiя бадылiнкi.
      Пры ўсёй палёгцы й ажыўленасьцi юны Айцэн, цяпер ужо амаль магiстр, нi ў якiм разе не забывае, каму запазычыўся на аддзяку: у першую чаргу Богу, ад якога йiдзе ўсялякая ласка й мiлата, у другую й пры гэтым адразу й шчыльненька за першай свайму сябру Лёйхтэнтрагеру. Богу ён прысьвячае прыгожую малiтву, у якую ўкладвае ўсё, што iм рухала да, падчас i ў канцы экзамена, а было тое вялiкi страх, якi Бог зьняў зь яго, i пустата ў галаве, якую Бог якраз у патрэбны момант запоўнiў найвучонейшымi думкамi, i ўпакоранасьць сэрца, якую даў яму Бог, каб ён правiльна ўразiў ёю герства прафэсароў i дактароў унiвэрсытэта й на чале ўсiх добрага доктара Марцiнуса й магiстра Мэланхтона. Да таго ж яшчэ й файны вершык, складзены iм у добрай Лютэравай спохватцы:
      Пара экзаменаў прайшла,
      табе, мой Бог, за ўсё хвала.
      Ад Бога жджы найлепшых рад,
      пабожны пане кандыдат,
      i Бог паможа даць адказы
      на ўсе твае пытаньнi зразу.
      Дык слава Госпаду тварцу
      i Духу й Сыну i Айцу.
      Зусiм iншае зь ягоным сябрам Гансам. Цуд раптоўнага азарэньня ведамi праз анёльскую прысутнасьць ясна ўказвае на тое, што ён, Ганс, быў прыладай у руках Госпада, параўнальнай толькi з добрымi анёламi, пра якiх ён, добры кандыдат Айцэн, так трапна далажыў на сваiм экзамене, бо яны per definitionem ёсьць слугi, пасланцы й прычындалы Бога; праўда, сам Лёйхтэнтрагер выяўляе сабою, хоць крыкам крычы, вельмi малое падабенства з такога роду анёламi. Дык як жа яму аддзячыць? Грашыма? Але торбачка на нацельным паяску моцна схуднела, асаблiва пасьля таго, як ён мусiў аплацiць магiстарскую бэнц-папойку герства студэнтаў, якiя праседжваюць такую самую лаўку, што й ён, тым часам як за вокнамi весела грае сонейка й пяшчотна вышчабечваюцца птушкi, а таксама герства iнструкторэс, якiя чыталi курс па historia сьвету й правiльным законе божым; i ён, мусiць, павiнен будзе пазычыць грошай у свайго сябра Ганса на аплату дарогi, калi, вядома, ня iсьцi на паклон да жыдоў i ня браць у iх пад высокi чынш цi пад заклад палатна й шэрсьцi ў лаўцы дарагога таты, дай яму, Божа, лёгенькага скону й вечнага шчасьця.
      - Ганс, - кажа ён, - дарагi Бог, мабыць, задаволiцца малiтвай i яму пахвальным вершыкам, але чаго хацецьмецца табе за тое, што пасабляў мне ў маёй патрэбе?
      Лёйхтэнтрагер, як што закрычаў першы певень, сонна блямкае павекамi й разглядае юнага Айцэна, якi стаiць перад iм у кашулi з голымi лыткамi, i кажа:
      - Калi б твая душа была менш каштоўная за душы ўсiх пастараў, што куды нi плюнь - усюды яны, я сказаў бы, што, мусiткi, - яе. Але такiх тузiн на грош, яны - як сонная рыба на рынку.
      Айцэн пакрыўджаны; несьмяротныя душы добрых хрысьцiян, ягоная таксама, не прадмет для такiў ганебных жартаў.
      - Я сур'ёзна, - кажа Лёйхтэнтрагер. - Я й сам ня ведаю, чаго мудохаюся з табою: ты нi герой, якi наперадзе адважна парываецца ў бой, нi той, хто мае дар зьбiраць вакол сябе людзей, а думкi твае круцяцца па ўезджаных каляiнах; але, можа, менавiта такiя й паклiканы ўзьдзейнiчаць у часы мiзэрнасьцi, бо што нам тыя твае Аляксандры й Сакраты, калi нават неба над намi, здаецца, ня вышэй за гэтую вось столь.
      - Але ж Лютэр - вялiкi чалавек, - кажа Айцэн, якому аж у лытках пахаладзела ад такой крамолы.
      - Звычайна, твая рацыя, - кажа Лёйхтэнтрагер. - Спачатку ён даў падсрачнiка папу, а пасьля расшалопаў, што божы парадак, якi высока ўвысi й нiзка ўнiзе, павiнен заставацца. Так была збудавана моцная фартэцыя на кучы гною. Пра што твая казань сёньня ранiцай?
      - Думаю, пра жыдоў.
      Лёйхтэнтрагер прыўстае, пачухвае бародку й выскаляецца.
      - Гэта пра таго, хто ў цябе адшпiлiў Маргрыт?
      - Iнстытут прапаведнiцтва, - раздражнёна кажа Айцэн, - ад Бога, а гэты твой ад сатаны.
      - Ай, звычайна, - кажа Лёйхтэнтрагер, - гэта ты робiш дзеля доктара Лютэра. Наслухаўся, як ён расьпiнаўся супроць жыдоў, як бушаваў нядаўна ў доме ў магiстра Мэланхтона; рыхтык, як кажа прарок: хто маўляе з вуснаў Госпада, смачна есьць i гладка едзе.
      Айцэн злуецца.
      - У мяне свае словы ёсьць. - Ён хоча сказаць яшчэ больш; як гэта сябру заскочыла ў галаву высьмейваць яго, але цугляе сваю хэнць, бо думае, што яму яшчэ той спатрэбiцца на казанi, як тады перад герствам экзаменатарамi. - Ты ж будзеш каля мяне ў замкавай кiрсе? - нерашуча пытаецца.
      - Паўль, - кажа Лёйхтэнтрагер, - укiнься ў нагавачкi; у цябе лыткi трымцяць, каленi пакалоцiш.