Ужо на пачатку 1980 г. я заўважыў пэўныя анамалii ў паводзiнах кiраўнiка iнстытута праф. д-ра Dr. h. c. З.Байфуса, неспакой i няўпэўненасць, якiя паяўлялiся ў сувязi з пэўнымi навуковымi пытаннямi, i паступова набывалi ўсё большы аб'ём. Увосенi 1979 г. З.Байфус апублiкаваў кнiгу "Самыя вядомыя iудэа-хрысцiянскiя мiфы ў святле прыродазнаўчага i гiстарычнага пазнання", якая, як i большасць яго публiкацый, складалася з часткова пераробленых дакладаў членаў яго калектыву; толькi раздзел "Пра Вечнага (альбо Вандроўнага) Жыда" належыць ягонаму пяру i грунтуецца на пошуках i даследаваннях. На прадмет гэтага Вечнага альбо Вандроўнага Жыда, якi меў iмя Агасфер, пачаў iзраiльскi грамадзянiн праф. Ёханаан Лёйхтэнтрагер працяглую перапiску з З.Байфусам, у ходзе якое апошнi высноўваў усё новыя i новыя тэорыi пра рэальны змест Агасфер-вобраза, тым часам як праф. Лёйхтэнтрагер сцвярджаў, што ў свой час пракляты Iсусам яўрэй сапраўды жыве больш як 1900 гадоў i сёння ўпраўляе абутковай лаўкай у Ерусалiме. Пры нагодзе службовых гутарак з З.Байфусам, якiя, праўда былi ўсё радзейшыя, я выклаў свой пункт погляду, паводле якога iзраiльскi прафесар альбо звар'яцеў, альбо збiраўся прафанiраваць нас i наш iнстытут; пазней ў мяне з'явiлася падазрэнне, што тут можа заходзiцца пра план тайных службаў i праз наш iнстытут яны хочуць пранiкнуць у рады навукоўцаў ГДР i разлажыць iх, i я своечасова паiнфармаваў адпаведныя органы. Мне вядома, што З.Байфус у сваёй якасцi кiраўнiка iнс. нав. атэiзму папярэджваўся з боку Мiн. выш. i прафесiйнай школьнай адукацыi пра дзейнасць Ё.Лёйхтэнтрагера i А.Агасфера i яму было прадпiсана паведамiць апошнiм, што вiзiт з iхняга боку ў сталiцу Рэспублiкi непажаданы.
      Таму хто апiша маё здзiўленне, калi З.Байфус ранiцай 31 снежня сказаў, што мiстэры Агасфер i праф. Лёйхтэнтрагер знаходзяцца ў Берлiне i на працягу наступнай гадзiны наведаюць яго ў нашым iнстытуце; мая прапанова дазволiць мне прысутнiчаць пры магчымай гутарцы, бо я ж таксама займаўся матэрыяламi i неаднаразова гутарыў пра гэта з З.Байфусам, была iм энергiчна адхiлена; ён здольны, заявiў ён, свае навуковыя погляды прадстаўляць i без маёй дапамогi. Ключ, значыцца, ляжыць недалёка, i З.Байфусу не было патрэбы мець сведкаў таго, што ён меўся абмяркоўваць з двума iзраiльскiмi грамадзянамi. Але ён не змог перашкодзiць, каб я ўвечары 31.XII. з нагоды сустрэчы Новага года, якую ён i яго жонка ладзiлi для сяброў i супрацоўнiкаў i на якую ён прывёў абодвух, пазнаёмiўся з iмi персанальна.
      Маё ўржанне ад праф. Лёйхтэнтрагера як i мiстэра Агасфера было, трэба думаць, неспрыяльнае. Праф. Лёйхтэнтрагер не саромеўся цалкам выкарыстоўваць цiкавасць, якую ён як госць з заходняй загранiцы, нягледзячы на сваё калецтва, выклiкаў у дам; А.Агасфер здаваўся хутчэй сумным, калi спрабаваў заiнтрыгаваць прысутных не сваiмi гiстарычнымi ведамi, якiя мне, праўда, месцамi здалiся сумнiўнымi. На маё адносна гэтага пытанне А.Агасфер заявiў, што персанальна ведаў рэбэ Ёшуа альбо па-грэцку Iсуса, i паказаў мне, вiдаць, у доказ свайго сцвярджэння, рымскую манету, адну з трыццацi, як ён сказаў, што былi выплачаны Юду Iскарыёту за тое, што ён выдаў рабi тагачасным уладам. Праф. Лёйхтэнтрагер настояў на тым, каб з адной старадаўняй калоды картаў, якую ён насiў пры сабе, вычытаць мне мой лёс; ён прадказаў мне вялiкую кар'еру, што ёсць нiякае не дзiва, бо ў нашай дзяржаве кожны мае светлую будучыню.
      Але перад усiм я мог на працягу ўсяго вечара назiраць за кiраўнiком нашага Iнстытута праф. д-рам Dr. h. c. З.Байфусам. Ён быў у стане ўсхваляванасцi, што, можа, i не кiнулася ў вочы iншым гасцям, якiя на працягу мiнулага года не назiралi за яго паводзiнамi, мяне ж яны прымусiлi задумацца, асаблiва калi ён адвёў мяне ўбок, са значэннем падняў сваю чарку i спытаўся: "Якш, што б Вы сказалi на тое, каб мяне чорт забраў?"
      Як так? - адказаў яму я. - Вы думаеце, Вы гэтага заслужылi?
      На гэта ён захiхiкаў, аж мне мароз па скуры пабег, павярнуўся i пайшоў да праф. Лёйхтэнтрагера, быццам той быў магнiтам, якi прыцягваў яго.
      Крыху пазней зазванiлi званы па радыё, госцi пачалi цалавацца, i я пачуў, як фраў Байфус спыталася: "А куды гэта падзеўся мой Зiгi?"
      Але праф. З.Байфус знiк гэтаксама, як i два iзраiльскiя грамадзяне Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер.
      Подп.: д-р Вiльгельм Якш
      У сувязi з гэтым варта адзначыць: перапiска З.Байфуса з Ё.Лёйхтэнтрагерам ужо даўно кантралявалася.
      Прадпрынята ацэнка сiтуацыi ў сувязi са знiкненнем (уцёкi?) З.Байфуса; як толькi гэты аналiз паступiць, ён будзе прадстаўлены ў сакратарыят мiнiстэрства.
      Аднос. папярэджання З.Байфуса пра грамадзян Iзраiля Ё.Лёйхтэнтрагера i А.Агасфера i пра паступiўшае яму ўказанне з боку Мiн. выш. i праф. школьн. адукацыi тав. д-р В. Якш правiльна паiнфармаваны. Гэта паследавала на падставе прадстаўлення II В i нiжэйпадаванага паведамлення нашых арабскiх сяброў у Бейруце.
      САКРЭТНА
      Аchab Ahasver located now at 47, Via Dolorosa, Jerusalem, also known as Johannes, Malchus, Cartaphilus, Giovanni Bottadio, Joerg von Meissen, Vassily Blazhenny, longtime Jewish agent. Sepecialty: Ideological penetration. On occasion, subject was observed in the company of one Jochanaan (Hans) Leuchtentrager, said to be a professor at Hebrew University, and may be assosiated with him in secret activities.
      Яшчэ ранiцай 1 студзеня былi прынятыя паведамленнi ў сув. з уездам вышэйазначаных А.Агасфера i Ё.Лёйхтэнтрагера ў сталiцу ГДР i iх прабывання ў апошняй. Было праверана таксама ў пунктах перасячэння гранiцы, цi паследаваў выезд вышэйназваных, магч. ў суправаджэннi трэцяй асобы.
      Вынiкi праверак адмоўныя. Даклады прыкладваюцца.
      Берлiн, 5 студз. 1981 г.
      На Ваш тэрмiновы запыт аднос. уезду альбо выезду грамадзян дзяржавы Iзраiль А.Агасфера i Ё.Лёйхтэнтрагера паведамляю, што
      1. на iмя памянёных асобаў вiзаў намi не выдавалася,
      2. у пунктах перасячэння гранiцы нашымi пастамi нi ўезд, нi выезд памянёных асобаў не зарэгiстраваны, нi асобна нi ў суправаджэннi трэцяй асобы.
      Расследаванне аднос. нелегальнага пераходу гранiцы вышэйпамянёнымi працягваецца.
      З сац. прывiтаннем
      Подп.: Кюнле, кптн.
      Мiн. ун. спраў
      Берлiн, 7 студз. 1981
      Аднос. Вашага тэрмiновага запыту магу Вас паiнфармаваць, што памянёныя Вамi iзраiльскiя грамадзяне А.Агасфер i Ё.Лёйхтэнтрагер нi ў снежнi 1980 г. нi ў першы тыдзень студзеня 1981 г. нi ў якi гатэль альбо месца начлегу ў сталiцы ГДР не звярталiся i намi не рэгiстравалiся.
      Натуральна, памянёныя маглi забяспечыць сябе прыстанiшчам у прыватным парадку.
      Нашы расследаваннi працягваюцца.
      З сац. прывiтаннем
      Подп.: Мацман, кптн.
      Прэз. народнай палiцыi
      Аддз. пашпартоў i рэгiстрацыi
      Прыкладзеныя паведамленнi стаяць у яўнай супярэчнасцi з паказаннямi жонкi З.Байфуса Гудрун, а таксама тав. д-ра В.Якша i iншых гасцей, якiя ўсе засведчылi прабыванне А.Агасфера i Ё.Лёйхтэнтрагера ў кватэры знiклага па вул. Ляйпцыгерштрасэ, 61 на вечары 31 снеж. 1980 г., прычым застаецца няясным, да поўначы цi пасля поўначы памянёныя былi iмi бачаныя. Пададзеныя сведкамi апiсаннi асобаў супадаюць, асаблiва ў частцы горба i кульгавасцi нагi Ё.Лёйхтэнтрагера i ягоных картачных трукаў, а таксама тыпова яўрэйскага выгляду А.Агасфера, так што магчыма выклiканыя прыёмам алкаголю альбо iншых сродкаў галюцынацыi ў асобных прысутных здаюцца выключанымi, не кажучы пра рэальна iснуючую адтулiну ў знешняй сцяне 8-га паверха ў доме па Ляйпцыгерштрасэ, 61 з моцна абпаленымi краямi.
      Расследаванне Мiн. унутраных спраў (пагранiчная палiцыя) дало дадатковыя адпраўныя пункты. Яны паступiлi з, на жаль, спазненнем. Даклад прыкладваецца.
      Берлiн, 12 студз. 1981 г.
      У ноч з 31.ХII.1980 на 1.I.1981 прыкладна ў 0.00 гадзiн дзяжурныя на ахоўнай вышцы на ўчастку пераходу гранiцы на Фрыдрыхштрасэ унт. аф. Курт Блюмель i яфр. Роберт Рэкцэ назiралi трох незнаёмых асобаў, якiя рухалiся з рога вулiц Ляйпцыгерштр. i Фрыдрыхштр. на вышынi прыкладна 10 - 15 метраў уздоўж Фрыдрыхштр. у напрамку пункта пераходу гранiцы. За двума з гэтых асобаў цягнуўся агнiсты шлейф (унт. аф. Блюмель падазрае свайго роду соплавую выцяжку), трэцi, сярэднi, нiбыта не меў уласнай цягава-лётнай сiлы i быў транспартаваны астатнiмi двума, пынамс., быў iмi трыманы. Паколькi ў гэты час усё неба было ў выбуховых феерверачных агнях, якiя на Сiльвестар значна ўскладняюць працу памежных органаў, унт. аф. Блюмель i яфр. Рэкцэ палiчылi, што справа iдзе пра з'яўленне варожай канструкцыi значных памераў. Але неўзабаве яны зразумелi, што мае месца прарыў пагранiчных умацаванняў праз пералёт названай канструкцыi з дапамогай новай тэхнiкi. Яфр. Рэкцэ хацеў адкрыць агонь па аб'екце, але унт. аф. Блюмель стрымаў яго, таму што паводле прадпiсання дазваляецца адкрываць агонь па лятаючых аб'ектах на мяжы ГДР толькi з вышэйстаячага дазволу.
      Тым часам тры асобы наблiзiлiся да ахоўнай вышкi i ў лёце абышлi яе, пры гэтым двое з агнiстым шлейфам гучна i рэзка рагаталi, а ў сярэдняга ж быў моцна спалоханы i як бы скажоны болем твар, так што унт. аф. Блюмель i яфр. Рэкцэ страцiлi дар мовы i пачалi моцна дрыжаць. Як толькi унт. аф. Блюмель прыйшоў да памяцi, ён зрабiў данясенне л-ту Кнуту Ломаеру. К гэтаму часу ўцекачы з Рэспублiкi паспелi ўжо пераляцець памежныя ўмацаваннi i знаходзiлiся на заходнеберлiнскiм баку пункта пераходу гранiцы, адкуль яны з вялiкай хуткасцю скошаным лётам узмылi ўгору, пакуль унт. аф. Блюмель i яфр. Рэкцэ не ўбачылi iх падобнымi да навагодняй ракеты.
      Паказаннi унт. аф. Блюмеля i яфр. Рэкцэ змаглi быць знятыя з некаторым спазненнем, паколькi л-нт Ломаер атрымаў паведамленне пра ўжыванне унт. аф. Блюмелем i яфр. Рэкцэ алкаголю на службе i гэтыя ў той час адбывалi пакаранне.
      З сац. прывiтаннем
      Подп.: Кюнле, кптн.
      Мiн. унутр. спраў
      Паколькi iнцыдэнт у многiх адносiнах пераўзыходзiць кампетэнцыю II В (13), неабходна праiнфармаваць прамежкавым паведамленнем Мiн. аднос. знiкнення З.Байфуса i меўшых месца ў сув. з гэтым суправаджальных абставiнаў. Поўн. даклад паследуе пасля поўнага расследавання.
      Папярэдняя ацэнка ўстаноўленага стану фактаў, а таксама паказанняў вiдавочцаў i данясеннi даюць наступную карцiну здарыўшагася: Iзраiльскiя грамадзяне праф. (?) Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер 31.ХII.1980 прыкладна ў 11-00 гадзiн паяўляюцца ў Iнстытуце навуковага атэiзму, 108 Берлiн, Бэрэнштрасэ 39а, дзе калектыў Iнстытута ў гэты час урачыста адзначаў гадавую справаздачу аб праробленай працы i поспехi яго дзейнасцi за шкляначкай вiна. Кiраўнiк iнстытута праф. д-р Dr. h. c. Зiгфрыд Вальтэр Байфус выпраўляецца з абодвума прыбыльцамi ў яго кабiнет, дзе адбываецца гарачая дыскусiя; прапанова дапусцiць да ўдзелу ў гутарцы сведак была з боку З.Байфуса адхiлена. Кантакт iншых супрацоўнiкаў iнстытута з абодвума iзраiльскiмi грамадзянамi адсутнiчаў.
      Каля 14-30 таго ж дня З.Байфус згодна паказанняў швейцара ў суправаджэннi двух iншаземцаў пакiдае iнстытут праз галоўны яго ўваход; каля 17-00 гадзiн ён уваходзiць у сваю кватэру на 8 паверсе дома па Ляйпцыгерштрасэ 61, дзе коратка прадстаўляе жонцы i дзецям сваiх суправаджаючых як сваiх старых сяброў праф. Лёйхтэнтрагера i шматпадарожнага гера Агасфера i неўзабаве пасля гэтага пераходзiць з iмi ў свой кабiнет. Звестак пра тое, дзе ён i яго суправаджаючыя правялi дзве з палавiнай гадзiны ў прамежку, не зафiксавана.
      Прыкладна а 19-00 гадзiне З.Байфус i абодва замежныя госцi пакiдаюць кабiнет. З гэтага моманту З.Байфус, Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер знаходзяцца ў прысутнасцi i зрокавым кантакце жонкi i дзяцей З.Байфуса, у тым лiку i гасцей сiльвестраўскай вечарыны. Гэта мела месца да 0-00 гадзiн, калi З.Байфус быў выяўлены як адсутны; iзраiльскiя грамадзяне Ё.Лёйхтэнтрагер i А.Агасфер у гэты час таксама ў наяўнасцi не паяўлялiся.
      Больш за тое гэтыя двое разам з забраным iмi З.Байфусам выбылi вонкi праз пралом на 8 паверсе дома па Ляйпцыгерштрасэ 61. Трэба ўзяць пад увагу, што не выключалася магчымасць пакiдання кватэры рэгулярным шляхам, г.зн. праз дзверы кватэры, па лесвiцы, а пралом быў выкарыстаны толькi ў мэтах маскiроўкi. У кожным разе памянёныя асобы рухаюцца ад дома па Ляйпцыгерштрасэ 61 паветраным шляхам уздоўж Ляйпцыгерштрасэ ў заходнiм кiрунку да перасячэння Ляйпцыгерштрасэ i Фрыдрыхштрасэ, дзе яны павярнулi на апошнюю, пераляцелi памежныя ўмацаваннi ў пункце пераходу гранiцы i з заходнеберлiнскага боку пункту пераходу з рэзкiм наборам вышынi знiклi.
      На ўсё гэта ўказвае i знойдзеная палiц.-обермстр. Гiршам на рабочым стале З.Байфуса запiска невядомага паходжання. Нашы расследаваннi паказалi, што тэкст у запiсцы фактычна паходзiць з Бiблii, г.зн. быў складзены да ўзвядзення памежнай сцяны.
      Паколькi да сённяшняй даты З.Байфус нiдзе не аб'явiўся i не знойдзена нiякага следу яго, яго знiкненне з ГДР належыць разглядаць як неабвержна канчатковае. Цi можна тут гаварыць пра яго захоп альбо пра ўцёкi, канстатаваць канчаткова не ўяўляецца магчымым; супроць апошняга сведчыць той факт, што нiякiх дадзеных аб прысутнасцi памянёных на тэрыторыi Федэратыўнай рэспублiкi альбо iншых заходнiх краiн у наяўнасцi няма.
      З боку Галоўнага аддз. II В (13) робiцца запыт на рашэнне Мiн,. на прадмет, цi належыць перад тварам мiжнародных аспектаў здарэння падключаць да расследавання I А (27), магч. IV G (4).
      З сац. прывiтаннем
      Подп.: Пахнiкель, маёр
      Гал. аддз. II В (13)
      РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ВОСЬМЫ
      У якiм вучоны супэрiнтэндэнт фон Айцэн з дапамогай вучэньня пра прадвызначэньне спрабуе ўвiнуцца ад д'ябла, але пры гэтым трапляе ў сетку сваiх жа слоў i сам у трох iпастасях вылятае праз камiн
      У старасьцi мы зьбiраем ураджай жыцьця, i калi яно было добрае й падабалася чалавеку, дык ён багаты й дабраславёны, i, слова Божае, як калiсьцi ў такога чалавека як Паўль фон Айцэн, якому слова сам Бог уклаў у вусны, пабожна сыходзiць зь iх. У яго ня толькi выходзiць у сьвет "Нямецкi зборнiк казаняў" (Deutsche Postille), куды прадумана й старанна ён уключыў усе свае нядзельныя i сьвяточныя пропаведзi, каб ягоныя падначаленыя службовыя браты на будучае ведалi, што й як яны, зь лёгкiмi, мясцова абумоўленымi ariatviones, павiнны гаварыць сваiм авечачкам; ён ня толькi субмiтуе прыхiльнай публiцы сваё "Хрысьцiянскае настаўленьне, як, зыходзячы з двух пастулатаў хрысьцiянскага вучэньня i веры, пра сьвятую эўхарыстыю нашага любаснага Госпада Iсуса Хрыста, з чыстай праўды Боскага слова, даказваючы шчырую iсьцiну супроць усякага роду сэктаў i аблудаў, можна сьцiпла й бяз прыкрай лаянкi весьцi казань", i сьпешна прысьвячае яго пасьля заўчаснай сьмерцi свайго лiтасьцiвага князя i герцага наступнiку Ёгану Адальфу; не, цэлы сьвет, асаблiва пратэстанцкi, i на чале яго новы герцаг, згодныя, што без намогi й стараньня супэрiнтэндэнта ў Шлезьвiгу з герцагства нiколi ня сталася б царства божага, да якога, кажучы словамi прарока Iсаi, натоўп ля мора навяртаецца.
      Iдзе да таго, што й хатняга шчасьця не бракуе. Хоць яго жонка Барбара, пасьля таго як схуднела яшчэ больш i высахла да касьцей i пасьля таго, як ён цьвёрда паабяцаў ёй спатканьне ў iншым, лепшым месцы, шчасна спачыла, але дзецi вырасьлi здаровымi й дзельнымi людзьмi, i нават крошка Маргарэтэ нягледзячы на сваё калецтва дасталася пад вянец зь пiсарам Вольфгангам Калундам, разам зь якiм anno 1610 за забойства iхняга зяця, бургамiстра Клаўса Эсмарха з Апэнрадэ, была пакарна сьмерцю; але гэтага яшчэ Айцэн ня ведае наперад, а яго прыяцель Лёйхтэнтрагер, якi з прычыны некаторых ведаў мог бы сказаць пра гэта, маўчыць.
      Гер тайны радца таксама не памаладзеў; бародка сiвая, акурат як i рэдзенькiя валасы на чэрапе, толькi густыя, востра сагнутыя бровы па-ранейшаму чорныя, крыху аддаючы ў рыжаватасьць. Ён шмат езьдзiць, нiхто ня ведае, куды й зь якiмi гешэфтамi, але сёньня на месцы, быў пры двары, каб разьвiтацца: новым валадарам патрэбны новыя дарадцы, i цяпер ён сядзiць у Айцэнавым пакоi, у камiне гарыць агонь, крошка Маргарэтэ, якая са сваiм Калундам ўсё яшчэ жыве ў доме, каб быць пад рукою ў бацькi, праставiла вiно, бочачку якога прывёз Лёйхтэнтрагер з далёкiх земляў, сказаўшы, быццам яно было сапраўднай крывёй, чырвонага вiна пi чарку да дна.
      - Такое самае, - казаў ён, - як i тады ў Вiтэнбэргу, калi я частаваў цябе, i Маргрыт была з намi.
      - Ах, - уздыхае Айцэн, - Маргрыт.
      - Самыя прыгожыя жанчыны, - кажа Лёйхтэнтрагер, - заўсёды тыя, якiх мы самi сабе ствараем.
      - Мiраж, блiзiр, - кажа Айцэн, - чорт выдумаў, чорт i зрабiў.
      - Але ж ты кахаў яе, - кажа Лёйхтэнтрагер i ўсьмiхаецца сваёй цiхай, крывой ухмылкай, якая кажа, што за кожным, хто ёсьць, стаiць нехта iншы, а за iм яшчэ нехта цi нешта, i што на сьвеце ногул няма нiчога, нам усё толькi здаецца, а ўсе iсьцiны пакрыўленыя i перакручаныя.
      - Яна абдурыла мяне, - кажа Айцэн, - i ўцякла зь жыдам, Агасфэрам, якi быў пахiбаю ўсiх веруючых хрысьцiян.
      - I якога ты дазволiў закатаваць кiямi да сьмерцi, - дадае Лёйхтэнтрагер.
      Айцэн адпiвае вiна й паляпвае сябра па горбiку.
      - Калi б ён быў Агасфэр, сапраўдны, - кажа ён, - якога пракляў наш Гасподзь Iсус i асудзiў на вечнае вандраваньне, дык у яго не дайшло б да сьмерцi, ён весела перанёс бы ўсё i ўцёр бы носа геру прафузу, калi той у канцы саўгануў яму ботам пад бок, каб пераканацца, што ў iм сапраўды не засталося жыцьця.
      I ў самы гэты момант у пакой уваходзiць крошка Маргарэтэ й ставiць на стол трэйцi кубак, i калi бацька пытаецца ў яе, што б гэта значыла, бо як бы ён жадаў бачыць за сталом гера Калунда, ён бы ўжо яму паказаў, дык яна з усiм належным рышпектам адказвае, што кубак не для яе Калунда, а для аднаго чалавека, якi толькi што прыйшоў, гэта сябар дома, як сказаў ёй, i тут запозьнены госьць ужо стаiць у парозе, цёмны ў сьвятле камiна, у якiм раптам шалёна замiльгатала полымя, i гер супэрiнтэндэнт закрычаў бы яму, калi б толькi здолеў: Вымятайся прэч, у iмя Айца, Сына й Духа Сьвятога!, але такая слабасьць сталася ў яго чэлесах, i толькi сэрца застукатала ў горле, як тысяча молатаў. Але Агасфэр наблiжаецца да стала, за якiм сядзяць Айцэн i Лёйхтэнтрагер, такi ж малады, як i раней, пры першым разе; малады жыд у плямiстым лапсердаку, чорная ярмолка на кучаравых валасах, ужо вальяжыцца ў крэсьле, вальготна выцягнуўшы наперад ногi, тым часам як крошка Маргарэтэ апускаецца перад iм на каленi й сьцягвае перапэцканыя боты з ног, ступакi якiх закарэлi, як вырабленая скура, ад доўгiх вандровак. Пасьля гэтага ён гладзiць крошку Маргарэтэ па галоўцы й кажа геру тайнаму радцу:
      - Мiр з вамi, Лёйхтэнтрагер, а як iдуць справы з вашай працай, i цi ўсё яшчэ пры вас кесарава манэта й пэргамант з надпiсам?
      - Мая праца iдзе наперад, - кажа Лёйхтэнтрагер, - гэта вы самi бачыце. I кесарава манэта пры мне, як i пэргамант са словамi прарока, напiсанымi на iм. - I дастае манэту й пэргамант з кiшэнi й перадае Агасфэру, быццам гэта былi няма ладу якiя скарбы.
      Айцэну робiцца вусьцiшна, ён быццам бы гэта ўжо раз перажыў. А яго прыяцель Лёйхтэнтрагер ужо хоча ведаць, чаго ён так дрыжыць, цi ж мала ён прапаведаваў уваскрэсеньне зь мёртвых, i вось табе маеш, калi тое сталася, ён палохаецца.
      - Але я ня ўцямлю, што за гэтым, - кажа Айцэн, - альбо тут сам жыд у плоцi, альбо ж выпладзень пекла, i гэта мяне так палохае.
      Лёйхтэнтрагер налiвае яму вiна й суцяшае.
      - Ня бойся, Паўль, - кажа ён, - што йдзе, прыйдзе, i ня ты першы, ня ты апошнi, каго чорт забiрае.
      Айцэн прымушае сябе засьмяяцца, хоць яму зусiм не да сьмеху, i пасьля таго як ён адаслаў крошку Маргарэтэ з пакоя, якая даволi такi неахвотна выйшла, ён няцьвёрдым голасам пытаецца, цi ня хоча прыяцель Лёйхтэнтрагер сказаць на поўным сур'ёзе, што ў iм больш д'ябальскага чым проста iмя, Люцыпар; акрамя таго ён, Айцэн, нiколi не схаўрусаваўся б з чортам i пактаў не заключаў бы так, каб ён гэтага ня ведаў, бо такi сатанiнскi дакумант, як яно належыцца, прыпячатваецца крывёю, а тут нiякi чорт ня мае нi права на яго, нi якiх бы там нi было прэтэнзiй да яго.
      Тут падымаецца Агасфэр i выпростваецца ў цёмную постаць i разгортвае кавалак асьлiнай скуры, якую даў яму Лёйхтэнтрагер, i чытае напiсанае на iм у тоне, ад якога ў Айцэна кроў у жылах стыне:
      - Глядзi, вось Я - на пастыраў, i спаганю авечак Маiх з рук iхнiх i ня дам iм болей пасьвiць авечак, i ня будуць болей пастыры пасьвiць самiх сябе, i вырву авечак Маiх з пашчанак iхнiх, i ня будуць яны ежаю iм.
      Айцэн ведае словы, прарок Эзэкiiль гэта той, якога ён сам часта панукаў на добрыя справы, i калi ён пачынае разумець, што Вечны Жыд пасьля яго праходу па "вулiцы" не вярнуўся б толькi дзеля таго, каб правесьцi зь iм духоўны дыспут, а што тут iдзе пра вечнае жыцьцё, ён абараняецца з усiм запалам i зацята, як толькi можа, i заяўляе, што ён, Айцэн, быў-такi лепшым пастухом, чым нехта ў сваiм гешэфце, i хоць з Богам на вуснах, але ня чужы й сьвецкiм выгодам, бо што ж тут такога; азiрнешся вакол у герцагстве, i гер тайны радца пацьвердзiць: тут пануе найлепшы духоўны парадак, i няма нiкога, хто самахоць ухiлiўся б ад хрысьцiянскага вучэньня, якое руплiва закладзена добрым доктарам Марцiнусам Лютэрам, а сьледам за iм i iм, Яго герцагскай мосьцi вярхоўным iнспэктарам i супэрiнтэндэнтам, i народ пачувае сябе ахаваным у веры, тым часам як па той бок мяжы, як на ўсход, так i на захад, культывуюцца самыя заганныя ератычныя вучэньнi, i ўсякi там Гiнц альбо Кунц лiчыць, што лепш выкладае Хрыста, чым ардынаваны на тое слуга Гасподнi.
      Гаворыць гэта й глядзiць, шукаючы сьведчньня i падтрымкi, на Лёйхтэнтрагера, якi заўсёды падшпорваў яго на богаўгодныя чыны й часта вяцягваў яго з лужыны; але той падбiрае насьмешлiва губкi й кажа:
      - Менавiта таму, мой усехрысьцiянскi дружа, менавiта за гэтыя адмысловыя заслугi ты цяпер чортаў.
      I як толькi Айцэн падымаецца, каб запярэчыць, хоць у глыбiнi душы ён ведае, што няшчасны ўкрыжаванец не на тое аддаў сваю кроў, каб увекавечнiць палiцыю i сваё цела, ня дзеля пэрпэтуiраваньня вялiкай моцы ўладаў, як жыд падымае руку й кажа:
      - Бог ёсьць свабода, бо вырашае Ён, i нiхто iншы за Яго; калi ж тое праўда, што Бог стварыў чалавека паводле свайго вобразу, хто ж тады адважыцца ўцiснуць чалавечы дух у дактрыны?
      I тут Айцэн адчувае, што загнаны ў вугал, ён бачыць танец ценяў ў мiгатлiвым сьвятле й думае, што ўсё гэта маленькiя чарцяняты, якiя цiкуюць за iм з распаленымi ражнамi й вiламi, i ўскрыквае. Але гер тайны радца лёгенька кранае яго пальцамi й кажа:
      - Паколькi вы лiчылi сябе мудрым, вы сталiся дурнем, як i пiсаў апостал Павел рымлянам.
      Айцэн чуе гэта, i ў яго мозгу, у якiм выслоўi й вершы Сьвятога Пiсаньня закруцiлiся, як маленькiя колцы, яго гэта тузае й падколвае, i ён думае, што чорт падкiнуў яму выратавальную вяровачку, каб ён ухапiўся за яе. Таму кажа:
      - Усё яно менавiта так, але што меў на ўвазе апостал, пiшучы гэта? Што чалавек можа iсьцi няправiльным шляхам i ўпадаць у памылкi; цi ж за гэта ён робiцца чортавым i павiнен быць пракляты на векi вечныя? Так, я памыляўся, бо я намагаўся пабудаваць на зямлi царства, якое сутнасьцю падобнае да нябеснага, дзе мае значэньне толькi адна рада i ўсё робiцца паводле адной волi; чалавек не павiнен хацець чынiць, падобна Богу, ён толькi жменька праху.
      I паколькi Лёйхтэнтрагер складвае рукi на грудзях i маўчыць, пакуль жыд кiвае так, быццам успамiнае словы, сказаныя iм Iсусу, калi той падышоў да ягоных дзьвярэй, Айцэн падазрае, што ён на правiльным шляху, i калi крыху патрэнiруецца ў самапрынiжэньнi, альбо наогул знойдзе каго-небудзь, на каго мог бы перакласьцi сваю вiну, яму, дадаўшы крыху лёгкай рыторыкi, удалося б пазьбегнуць выраку, якi яму пагражае, альбо, прынамсi, памякчыць яго. Таму кажа далей:
      - Item, паколькi чалавек памыляецца, а Бог не, i ўсё iдзе паводле Божага рашэньня, направа, калi гэта так вырашана, альбо налева, калi й на гэта Ягоная воля, дык вынiкае, што ня ўласна чалавек вiнаваты, а Бог; i калi б чалавечая вiна ня клалася не на самаго Бога, дык чаму ж тады Бог паслаў свайго роднага сына, каб той узяў усю вiну на сябе?
      - Так што, - кажа Агасфэр, - ergo, закасьцянелыя i зацятыя жыды таксама ня вiнаватыя, тыя, што крычалi Укрыжуйце яго! i Яго кроў на нас i на нашых дзецях!, так, нават мусiлi крычаць Укрыжуйце яго! i наклiкаць i чынiць ўсё самае лiхое й пахiбнае, каб споўнiлася воля Божая? I што, ergo, праклён, якi мяне, Агасфэра, спасьцiг, павiнен быў бы спасьцiгнуць самаго Бога ўва мне, Вечна Вандроўным Жыдзе?
      Гер супэрiнтэндэнт бачыць, куды ён залез са сваiм аргумэнтам i што ён будзе глыбей i глыбей засмоктвацца багнай, чым больш ён абтоптваецца, але страх перад пякельным пракляцьцем i вечным агнём пад заднiцай падганяе яго, i ён думае, што Божыя плечы шырокiя, i маё калiўца чалавечай вiны, якую я ўскладу на Яго, Яму плячэй не намуляе, i кажа: "Вядома!" i "Так яно й ёсьць!" i, "еrgo, навошта караць пастуха, калi ён робiць толькi тое, што сказаў яму яго гаспадар?" i, павярнуўшыся да свайго сябра Лёйхтэнтрагера: "Д'ябал, дзе твая логiка, сатана, дзе твой розум?"
      Вострыя бровы Лёйхтэнтрагера падымаюцца, у вачах блiскаюць iскры, бо падлiчыць, колькi будзе два разы па два, ён умее лепей, чым тыя, якiя пакладаюцца на сваю веру й на цудадзействы Бога. Пасьля ён устае й iдзе да палiцы на сьцяне, на якой роўненька стаяць Бiблii Айцэна й iншыя пабожныя старакнiжныя рарытэты, акуратна пераплеценыя, а справа Айцэнавыя ўласныя друкаваныя творы, вялiкае багацьце й гонар аўтара. I бярэ адтуль "Хрысьцiянскае настаўленьне etc. etc.", выдадзенае ў Шлезьвiгу ў Нiкалаўса Вегенэра, гартае яе, задаволена кiвае й заўважае, што ў творы гаворка йдзе пра prаedestinatio альбо Божае прадвызначэньне, гэтую тэму вы толькi што прадыспутавалi й абгаварылi, i паколькi Айцэн, якому стала горача за вушамi, пацьвердзiў гэта, пытаецца як бы мiж iншым, цi ён i нiхто iншы напiсаў усё, што ў гэтай кнiзе, i паколькi Айцэн, мусiць пацьвердзiць гэта, сябар падыходзiць, трымаючы кнiгу ў руках, назад да стала й разгорнутую кладзе перад Айцэнам, паказваючы пальцам разьдзел i радок, i кажа: "Чытай!", i паколькi Айцэн толькi мыляе губамi: "Уголас! Агасфэру таксама цiкава паслухаць".
      I Айцэн мусiць прачытаць тое, што напiсаў у запале сваёй рупнасьцi й што цяпер хацеў бы, каб нiколi так ня думаў, хоць усё гэта было старанна прадумана й пражавана яго добрым доктарам Марцiнусам зь Вiтэнбэрга, а менавiта: "Такiм чынам, верны, сьвяты, найлюбасьнейшы Бог нiкога не прадвызначаў i не ствараў для грэху й пракляцьця альбо вечнай сьмерцi, а пракляцьце бязбожнага паходзiць зь яго ж самога."
      - "Зь яго ж самога" - паўтарае гер тайны радца й дадае, скiраваўшы вочы ўгору: - Не з таго там. - Гартае далей i кажа: - Чытай! - I зноў Айцэн мусiць чытаць уголас, i пацьвярджаць, што напiсаў гэта сам, як ён апасаецца, сабе ж вырак, а менавiта:
      - "I Бог сваiм судом караў, i карае ў сёньняшнiя днi асьлеплых i зацятых жыдоў паводле iхняй жа волi й iхняга праклёну; i трэба адзначыць, што Сьвятое Пiсаньне гэтую жорсткую, працяглую кару прыпiсвае ня Божаму прадвызнначэньню, а разбэшчанасьцi й зацятасьцi самiх жыдоў".
      - Разбэшчанасьцi й зацятасьцi самiх жыдоў, - паўтарае Лёйхтэнтрагер, - а што важна й мае значэньне для самiх небаракаў жыдоў, мусiць, павiнна мець значэньне для гера доктара Божай вучонасьцi, такога як ты, дружа Паўль.
      - Iдзi, гер супэрiнтэндэнт, - кажа Агасфэр i падыходзiць да камiна, у якiм злосна паблiсквае, - якраз пара ўжо.
      - Iдзi, Паўль, - кажа Лёйхтэнтрагер i паказвае яму кiрунак, - мы пойдзем.
      У Айцэна калоцяцца каленi; яму хочацца пабыць яшчэ хоць хвiлiнку, яшчэ выпiць вiна, якое так сьвецiцца на стале, але ён ведае, што яму не дазволяць, i ён баiцца, што застране ў комiне, калi яны ўтрох паляцяць празь яго, ён i Лёйхтэнтрагер i Агасфэр, i можа нават тут унiзе звэндзiцца. Але яго сябар Лёйхтэнтрагер, якi раптам устае перад iм увесь у белым, як анёл на карцiнах, i Агасфэр, адзеньне на якiм здаецца як бы са сьвятла, кладуць на яго рукi, амаль пяшчотна, i, быццам адгадаўшы ягоны клопат, Лёйхтэнтрагер кажа, што ня бойся, ня трэба страху й ты будзеш правiльна транссубстанцыяваны. I як што Айцэн усё яшчэ зьдзiўляецца, якiм жа чынам усё гэта можа стацца, ён раптам адчувае, як яму шырока адамкнула рот, як гэта бывае, калi палявы фельчар рве зубы, i чуе, як Лёйхтэнтрагер кажа: - "Прэч, душанятка, так i так ты ня цаца, а жалю вартая штучка, недабратворная, ня жыўнасная", - i адчувае, як нешта вырываецца зь яго, хоча яшчэ закрычаць да Бога альбо яшчэ да каго, але ня можа гэтага зрабiць.
      Праз хвiлiну, калi ў пакой уваходзяць крошка Маргарэтэ й пiсар Калунд, яны знаходзяць бацьку: ён ляжыць каля камiна, задраўшы галаву, страшна вырачыныя вочы ашклянелi, язык вывалiўся з рота.
      Агонь у камiне патух, а каля стала, на якiм усё яшчэ чырвона рдзее вiно й сьвецяцца тры келiхi, стаяць боты, якiя крошка Маргарэтэ сьцягнула з ног маладога жыда.
      РАЗЬДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДЗЯВЯТЫ Й КАНЕЦ
      У якiм рабi прыступае да штурму сьвятога парадку, адбываецца Армагедон i выяўляецца, што апошнiя пытаньнi павiнны застацца без адказу
      Мы падаем.
      Праз бясконцасьць прорвы, якая ёсьць разам i прасторай i часам i дзе няма нi нiзу нi верху, нi справа нi зьлева, толькi паток часьцiнак, якiя яшчэ не падзялiлiся на сьвятло й цемру, вечны морак. I я бачу рабi й яго руку са знакам раны, рука працягваецца да мяне, i маё сэрца схiляецца да яго.
      Ты каешся? кажа ён.
      Не, няма ўва мне каяты.
      Бо гэта было так велiчна, як страшна гэта нi скончылася, вялiкая Спроба, i павiнна была быць, каб усё акруглiлася i вярнулася да таго, з чаго вынiкла, творыва да свайго стварэньня i Бог да Бога. Але рабi быў богападобны, самы першы й адзiны раз, калi ўзьляцеў на свайго белага рысака й кiнуўся на штурм, у яго вачах полымя, у руцэ двусечны меч справядлiвасьцi й перад iм сьцяг зь iмем, якога нiхто ня ведае, i за iм чатыры цёмныя вершнiкi, той на сернiстым канi, якi называецца Пажар i дастае сваiм лукам да краёў зямлi, i той на чырвоным скакуне, якi называецца Вайна й бярэ мiр, каб яны адзiн аднаго душылi ў далiнах i на ўзвышшах, i той высока на чорнай клячы, зь iмем Голад, у руках вагi, мера пшанiцы за срэбранiк i тры меры ячменю за столькi ж, i той на буланай шкапе, вершнiк Сьмерць. I зрабiлася сонца, як валасяны мех, i месяц, як кроў, i цягнулiся ўгору орды Гога й Магога, на жоўтых i чырвоных i бялёсых i буланых конях i былi ў дасьпехах, агнiстых i бялёсых i сернiстых латах, i пасярэдзiне iх лёталi процьмы шаранчы, у iх былi як бы разразныя вочы й хобаты, якiя плявалi агнём, i шалясьценьне iх крылаў было як скрыгат жалезных калясьнiц.