Прыехаў на самую блiжнюю дзялянку. Ветрыку сена ахапачак на пень, а сам давай бярвенне да саней на сабе падцягваць. Увязаў ланцугом. Пагладзiў Ветрыка, пагаварыў з iм. Адно ўгiнаецца ад мяне, дрыжыць. Паехалi. На разгрузцы зноў - яму сена пад самы нос. Пакуль запiсалi, скацiлi - ён сена ўсё i даеў.
      Так мы з iм i пачалi працаваць, з Ветрыкам. Праходзяць два тыднi. Ён ужо зусiм перастаў мяне баяцца. Нават iржаць пачаў, калi я да яго ранiцай прыходзiў. Авёс свой пачаў з'ядаць увесь. Сена еў, колькi хацеў, бо я без сена нi разу ў тайгу з iм не е'здзiў. I пачаў мой Ветрык станавiцца сапраўдным Ветрам. Павазiў я на iм малыя вазы - стаў вазiць большыя. Заработкi мае павялiчылiся. Раны-пiсягi на ягоных баках знiклi. Хоць пры абозе былi адмысловыя людзi, якiя павiныы былi чысцiць коней, але i сам я, узяўшы шчотку, разоў колькi чысцiў яго. Ён адно галаву з боку на бок паварочваў, на сцяну больш не скакаў. Дзiва што! За колькi часу я яго лiтаральна пальцам не пастрашыў. Едзем, бывае - спынiцца з возам, я пагладжу яго, пачакаю, дам перадыхнуць. Глядзiш - пайшоў далей, як лепш i не трэба.
      I прайшлi так аж чатыры месяцы. Дваццаць чалавек хадзiла за мной следам:
      - Дай мне, дай мне Ветрыка. Ты ўжо наездзiўся з iм...
      Я толькi пасмiхаўся ў адказ.
      Бывала, едзем у тайгу, дык ён сам, без майго панукання, вылятае на абочыну, вiхрам абганяе легцавыя санi ды зноў на дарогу i пайшоў...
      А якi ж ён ласкавы стаў! Падыду блiзка - галаву паверне ды губамi мяне за вуха зловiць або пачне лёгенька iржаць. Вось як ён да мяне звык, як уразумеў, што я сябар яму, а не звер люты, не вораг якi.
      Парашылi вызвалiць Ветрыка ад цяжкой работы, каб зноў ён цешыў людскiя вочы, каб iншыя пабачылi, як можна аднавiць хараство ласкай, сардэчнасцю.
      Сустрэча з кабаргою
      Прыехаў я неяк на сваiм Ветрыку ў тайгу. Узнялiся на сопку. Усе бярвеннi ляжалi зручна, нi варочаць, iнi падцягваць не трэба. Я падвярнуў iх на пакатках - яны i леглi на калодку саней. Пачаў я iх увязваць ланцугом. Гэта была вельмi адказная частка работы: трэба так сплытнiць воз, так моцна звязаць яго, каб ён не рассыпаўся на самых крутых паваротах, на самых нечаканых перашкодах, нават перакулiўшыся на якой валежыне. Стаўшы на калена, я рукой даставаў канец ланцужка, аж чую, мой конь, Ветрык, нешта пахропвае, нiбыта што незвычайнае пабачыў i хоча звярнуць на гэта незвычайнае маю ўвагу. Падымаю галаву з-за бярвення, гляджу: праўда, нязвыклае вiдовiшча! На фоне абсыпаных снегам цёмна-зялёных дрэваў стаiць на пнi вялiзным кабарга, злёгку як бы прытанцоўвае на гэтым пнi, як бы нас на гульню якую цi на танец запрашае. Нiколi я жывое кабаргi так блiзка не бачыў. Затое тады ўдосталь налюбаваўся на яе, разгледзеў усё ўбранне, вочы, беленькi гальштук на шыi, больш дакладна кажучы - на падгруддзi. Я пачаў з ёй размаўляць:
      - Ах ты, мая прыгожая, ах ты, мая харошая, iдзi блiжэй, - ды з працягненай рукой стаў да яе падыходзiць. Яна - гоц! I знiкла. Ну, зразумела, нам з Ветрыкам няма часу бавiцца. Я зноў пад воз, зноў за ланцуг, замацаваў як мае быць. Устаю на ногi - стаiць зноў красуня! Ды сонца пасвяцiла ў наш куток, яе цёмна-карычневая поўсць зазiхацела, як нейкае старадаўняе золата... Так мы i пакiнулi яе на пяньку. Памахаў я ёй рукой.
      - Бывай, бывай, таежная красуня! Каб лёс сцярог цябе ад злых людзей!
      Нiдзе не бачыў я такую ненапалоханую кабаргу.
      Неспадзяваны феерверк
      Прыехаў я ў тайгу па бярвенне. Нiчога падрыхтаванага пры дарозе, зразумела, не было. Трэба спушчаць з сопкi бярвенне самому. Зiрнуўшы ў вышыню, я пабачыў добрыя, кубатурныя саракоўкi, - бярвенне да сарака сантыметраў у дыяметры. Адагнаўшы каня далей, кiнуўшы яму сена, я палез угору. А трэба сказаць, што лесавозная дарога каля сопкi iшла лiтарай "г". У самым кутку быў распалены агонь. Каля яго грэлiся людзi. Узняўшыся па адхоне да бярвенняў, я накiраваў iхнiя канцы на дарогу, а пасля падумаў: "А што, калi яны пойдуць адразу, без затрымкi? Яны ж могуць пабiць або пакалечыць людзей!"
      Вось я i пачаў крычаць усiм, хто быў унiзе, каб адышлiся ўбок.
      Марудна, пацягваючыся, не хочучы ад цеплынi iсцi ў холад, людзi ўсё ж крыху паадыходзiлi. Адзiн, ужо стоячы на нагах, усё нейкiм вожыгам распальваў сваю цыгарку. А мне нельга марудзiць. Закрануў я рычагом адно бервяно, закрануў другое, i - толькi iх i бачыў. Над дарогаю ўзняўся феерверк агнёвы, у паветры iскры, галаўнi з агнём, попел, вуголле, чугны страшэнныя выбухi, як ад снарадаў, гэта - бервяно аб бервяно так грукочуць... Адным словам - жуда. Сеў я адразу на пень, ногi мае падкасiлiся.
      "Забiў, - думаю, - дурня, якi з ражном стаяў..."
      Але ж што было: каля самага вуха ў чалавека прасвiсталi бярвеннi, а яго не закранулi, толькi попелам ды вуголлем абкiдала. Нiчога не пабiлi i не паламалi. Дзякуюць мне навальшчыкi, што я iх ад агню паадганяў заўчасна. А я слухаю i думаю: "Як добра, што лёс злiтаваўся i пазбавiў мяне такога няшчасця". Бо не было б мне спакою ўсё жыццё.
      Пiльная варта
      Дзве невялiкiя таежныя рэчкi - Тара i Чайгашэт, - не даходзячы да ракi Бiрусы, злучалiся ў адзiн паток i тады ўжо ўлiвалiся ў вялiкую раку. Памiж iмi, перад такою злукай, ляжала вялiкая паляна, нiбы востраў. Калiсьцi тут была тайга, але пасля па суседству з паселiшчам лес высеклi, пакiнуўшы толькi хмызняк ды валежыны. Пнёў засталося вялiкае мноства. I вось на гэтым месцы, на гэтай паляне або востраве, - называйце як хочаце, - аблюбаваў я са сваёй жонкай месца для пабудовы жытла. Паколькi праз Тару моста не было, усе будаўнiчыя матэрыялы павiнны былi падвезцi зiмой, па саннай дарозе. Летам трэба было пераносiць на сабе.
      Праз гады два мы раскарчавалi, расчысцiлi пляцы i iна той захламленай, дзiкай пляцоўцы стаў дзiвосны аазiс. Колькi старых валежын папалiлi, колькi пнёў выкапалi! На адной нашай сядзiбе мы з жонкаю выкарчавалi больш сотнi пнёў. Iдучы на пакосы каля нашых сядзiб, старыя сiбiракi спынялiся i толькi глядзелi, як на якую выстаўку.
      Пачалi новыя жыхары жыць ды радавацца. Усё расце добра, паветра чыстае, вада ў разводдзе не даходзiць, падпамосце не залiвае. Дык чаго ж яшчэ трэба? Нават машкi i той бадай няма тут, бо ветрык з усiх бакоў наша ўзвышша прадувае, а яна, машкара ўсялякая, чыстага ветру i баiцца. Але адна бяда: на ўсiх гародах у нашых навасёлаў так жа, як i ў асноўным, старым паселiшчы, вялiкая, незлiчоная колькасць розных агародных шкоднiкаў. У некаторых столькi вусеняў, што выходзяць сем'ямi, збiраюць рукамi, пасыпаюць гексахларанам ды ўсякай iншай атрутай. Пытаюцца суседзi:
      - А як у вас?
      Мы адказваем, што ў нас няма нiякiх чарвякоў. Суседзi гавораць:
      - Вы, мабыць, нешта робiце. Навучыце нас.
      Мы гаворым, што рабiць нiчога не робiм, нiчым не пасыпаем, апрача толькi як попелам чыстым, калi земляных блох заўважаем... Не вераць нам ды ўсё. А быў на нашай сядзiбе адзiн кавалачак недакарчаваны. Не паспеў я прайсцi яго, бо хварэў. Балела рука, ледзь выратаваў яе. Расла на гэтым кавалачку трава нейкая, накшталт свiнаркi. Дужа паскудная трава. Нават сякера яе не брала. Прыходзiлася заварочваць з карэннем i здзiраць, як аўчыну. Так i казалi людзi пра сваю работу: "Кажухi драў".
      Раслi ў тым куточку дзве-тры ялiнкi, пара кусточкаў бружмелю. Адным словам - тое-сёе. I стаяў тут невялiкi мурашнiк. Цяпер кожны школьнiк маленькi ведае пра тое, якую надзвычайна вялiкую карысць прыносяць мурашкi. А тады - я меў пра iх агульнае ўяўленне, такiх цудоўных твораў, як кнiгi I.А.Халiфмана, у вочы не бачыў, а каб чытаць - дык зусiм не. Жывуць мурашкi, бегаюць скрозь па нашым агародзе. Адзiн раз нават жонка крыху занепакоiлася, паклiкала мяне:
      - Iдзi, глянь, нешта дужа па гурках разбегалiся мурашкi.
      Падышоў я, пастаяў з паўгадзiны - бегаюць, нешта шукаюць, але гуркоў тых зусiм не кранаюць. А побач - капуста наша. Пры мне сеў матылёк-капуснiк i паклаў, напэўна, блiзу паўсотнi яечак, калi не ўсю сотню. Такiя, як макавыя зярняткi, толькi жоўтага колеру. Глядзiм мы з жонкаю на гэту лiсцiну ды разважаем:
      - Дзе ж ты пераможаш тых чарвей! Праз некалькi дзён з яечак з'явiцца сотня вусеняў. А гэты матылёк, пэўна, яшчэ не адзiн паклад зробiць.
      Пакуль мы так з ёй разважалi, на лiсцiну ўзбягаюць мурашкi, ды чарадой. Ну нiбыта iм нехта тэлеграму адбiў: "Гайда сюды, яечкi падрыхтаваны!" Праходзяць мурашкi адна за адной i яечкi забiраюць, забiраюць. Не прайшло i пяцi хвiлiн нiводнага не засталося.
      - Век жывi, век вучыся, - кажа жонка. - Ну адкуль жа ў нас могуць быць на агародзе чэрвi, калi самыя яечкi мурашкi адразу забiраюць!
      Мы яшчэ падумалi тады, што для мурашкi матыльковае яечка куды большае, прапарцыянальна росту, чым для нас курынае.
      Так мы i жылi без клопату колькi гадоў, да самага свайго ад'езду, не ведаючы нiякага гексахларану, маючы такiх выдатных памочнiкаў i вартаўнiкоў на сваiм гародзе.
      Сказалi мы суседзям пра свае нагляданнi, парадзiлi i iм завесцi мурашнiкi на гародах.
      Мядзведзь
      Наблiжалася восень, наблiжалася i пара капаць бульбу. Трэба было адрамантаваць для гэтага кошыкi, сплесцi новыя. Узяўшы лодку, я перабраўся на другi бок ракi Бiрусы, нарэзаў добрай лазы, аднёс у лодку. Пасля надумаў: "Дай прайдуся борам, можа, дзе знайду сенажатку някошаную, для коз сена накасiць". Падняўся на ўзвышша. Iду. А напярэдаднi, ды нават за гадзiны дзве быў дождж. Тайгу ўсю прамыла, падмаладзiла, а на ўсiх пясчанiстых дарожках пазамывала старыя сляды. Iдучы каля адной выварацi, бачу на пяску адбiтак следу, нiбыта ад лапця. Я, спачатку не звярнуўшы асаблiвай увагi, крочу далей. Можа, праз гонi бачу зноў сляды, зноў лапцi на пяску надрукаваны. Спынiўся я, пастаяў над гэтымi слядамi. Колькi жыву ў паселiшчы, не бачыў нiводнага чалавека, абутага ў лапцi. Адкуль жа яны маглi ўзяцца ў тайзе? Калi прайшоў далей, бачу новы доказ таго, што лапатнiк гэты - мядзведзь. Я, значыцца, iду якраз па гарачых слядах. Ад аднаго следу аж пара... Пастаяў я, падумаў. Нават звычайнай стрэльбы ў мяне няма з сабой, адзiн кухонны ножык, якiм лазу рэзаў. Змагацца, дужацца з мядзведзем у мяне сiлы не хопiць. "Не, пайду я лепш да сваёй лодкi ды дадому паеду. - Павярнуў я з бору ў кiрунку да ракi i iду ўзлессем. Калi глянуў на бор, аж на ўзвышшы, на лясной прагалiне, стаiць мядзведзь ды, не раўнуючы, як фельдмаршал якi, правую лапу ўгору падняў, нiбы на мяне паказвае. Я спынiўся. Што рабiць? Уцякаць - самая апошняя справа. Звер адразу за табой кiнецца. - Пайду на яго. Напалохаецца ды пачне ўцякаць сам". Iду. Мядзведзь нi з месца. Прайшоў далей - мядзведзь хоць бы скрануўся. Падыходжу яшчэ блiжэй.
      Мядзведзь стаiць, як скамянеў. Я тады, - куды ж мне дзецца, - як гойкнуў:
      - А ну давай яго!
      Мядзведзь хоць бы што. Калi я прыгледзеўся лепш - гэта гарэлы пень, такi, як мядзведзь. Каб не тыя свежыя сляды, я на яго ўвагi не звярнуў бы.
      Каму, можа, смешна, а мне страху хапiла.
      За дурной галавой i нагам неспакой
      Аднойчы ў дзень адпачынку надумалiся мы невялiчкай кампанiяй, - чалавек дзесяць, - схадзiць у тайгу пазбiраць сунiц. Пабралi мы посуд сярэдняй ёмiстасцi i пайшлi. А год быў ягадны. Усялякiх ягад багата-багата, толькi не лянуйся - збiрай. Прайшлi мы тайгой, можа, кiламетр якi, трымаемся, каб не заблудзiцца, берага ракi. А паўз бераг, нiбыта нейкае сухадольнае рэчышча, так i цягнецца паляна за палянай. Прыйшлi мы на першую паляну. I вялiкая яна, i прыгожая. Трава на ёй - някошаная, там яе мала дзе косяць. Ягад на гэтай паляне поўна. Мы, як тая казачная каза: "Бегла праз масточак, хапiла кляновы лiсточак", - па жменьцы-другой ягад сабралi ды давай на другую паляну, там, праз невялiчкi ўзлесачак, бачым - ягад яшчэ больш. Тым часам адзiн з нашай кампанii сказаў:
      - Я далей не пайду, нешта ў мяне ногi баляць. Пазбiраю тут i тут жа буду вас чакаць.
      А мы - далей. Прыйшлi на трэцюю паляну - зноў па жменi цi па дзве набралi, аж праз невялiчкi ўзлесачак - яшчэ паляна. Ягад на ёй, як насыпана... Мы туды... Вось так iшлi з паляны на паляну, вось так нас вабiла чарговая... Колькi мы iх прайшлi - не злiчыць нават. Урэшце сонца павярнула на захад. Трэба нам назад таксама паварочваць. Зноў праходзiм цераз тыя прыгожыя паляны, зноў "хапаем кляновыя лiсточкi" - па жменьцы сунiц. Цяпер больш хуткiм крокам выходзiм на тую самую першую паляну, ад яе зусiм блiзенька i нашае жытло. Шукаем свайго сябра, якога пакiнулi на гэтай паляне, а ён, вочы галiнкай бярозавай накрыўшы, спiць сабе. Побач стаiць посуд яго - пад самую дужку поўны сунiц. Глянулi мы на свае судзiнкi, якiя ледзь запоўнiлi да палавiнкi, глянулi на свае ногi, з якiх аж дым iдзе ад пераўтомы i цiхенька заўздыхалi: "За дурной галавой i нагам неспакой..."
      Чыстая праўда!
      Дзед Мароз, не чапай гуркi!
      Усюды восень прыгожая i багатая, а ў Сiбiры - асаблiва. У перадчаканнi снежнае зiмы, маразоў прырода спяшаецца даць людзям як мага больш асалоды, хараства i пладамi, i барвамi-колерамi. Сотнi адценняў пазлацiстых i чырвоных можна пабачыць на адным узлессi. А ў самой тайзе - грыбы, ягады. Аднымi бруснiцамi несканчоныя прасторы пазайманыя. А рабiны, а журавiны!.. Побач iх гараць-зiхацяць, аж свецяцца сваiм нейкiм казачным святлом незлiчоныя кветкi скрыпеню, кiпрэю, самай цiкавай, самай дружнай таежнай зёлкi. Расце скрыпень вялiкiмi купiнамi, цэлыя паляны займае. Асаблiва любiць ён гарэлыя мясцiны. Колькi пчолы мёду з яго набiраюць-наносяць! Але цiкавы ён яшчэ сваёй самаахвярнасцю. Калi прыходзiць першы мароз, усе крайнiя зёлкi нахiляюцца галоўкамi к сярэдзiне купiны i закрываюць сабой сябровак. Памерзнуць, загiнуць крайнiя, а сярэднiя, як толькi сонейка ўзнiмецца, пачынаюць красаваць так, нiбыта i марозу нiякага не было. I так штодня: гiнуць крайнiя, застаюцца сярэднiя. Бывае, што тыднi два цягнецца такое змаганне з марозам. Толькi калi снегам усё засыпле, тады гiне апошнi скрыпень...
      У сiбiракоў ёсць прыкмета, што дзевятнаццатага жнiўня абавязкова бывае першы мароз. Пасля зноў цёплыя днi, але ў гэтую ноч - пiльнуйся.
      ...Напярэдаднi, гэта значыцца, васемнаццатага жнiўня пайшоў я ў калгасную краму купiць пакосту, дафарбаваць дзе што ў хаце. Ад нас тая крама была за кiламетраў шэсць. Крамнiчыха займалася нейкiмi хатнiмi справамi. Пакупнiкi чакалi колькi часу на вулiцы. Чакаў, трэба сказаць праўду, нецярплiва i я. "Гэта ж так час марнуецца!" - думалася мне. У звязку з гэтай некаторай нервовасцю я не адразу звярнуў увагу на тое, што мяне тузае за крысо пiнжака маленькi хлопчык, тутэйшы жыхар. Тузае i ўсё нешта згадвае Дзеда Мароза ды гуркi. Урэшце я прыгнуўся да яго i запытаўся:
      - Што ж табе, мiлы хлопчык, трэба?
      Хоць не адразу, але з ягоных слоў я даведаўся вось пра што. Ён, гэты самы юны грамадзянiн, быў ласы да гуркоў. А бабуля яму сказала, што сёння прыйдзе вялiкi Дзед Мароз i забярэ або памарозiць усе гуркi. Вось ён i пайшоў з хаты шукаць таго Дзеда Мароза, каб папрасiць яго не чапаць гуркi. Заўважыўшы ў натоўпе ля крамы вялiкага дзеда з белай барадою, ён i накiраваўся да яго, гэта значыцца - да мяне, i пачаў прасiць, каб я абмiнуў iхнi гарод.
      Што рабiць? Прыйшлося, каб супакоiць малога, узяць грэх на душу, выступiць самазванцам першы раз у жыццi.
      - Сынок! Iдзi i скажы сваёй бабулi, што я вашых гуркоў чапаць не буду. Усе яны дастануцца на добры спажытак табе!
      Той аж затанцаваў ад радасцi.
      - Праўда, дзядуля?
      - Праўда, шчырая праўда!
      Ён пабег да свае хаты, каб прынесцi бабулi такую прыемную навiну.
      Калi я расказаў дома пра нашу з iм гутарку, мая жонка пажартавала:
      - Прыйдзецца табе iсцi сёння накрываць гуркi ў таго хлопчыка, каб не страцiць свой аўтарытэт перад iм.
      Але, на шчасце, у гэтую ноч марозу не было i гуркi засталiся цэлыя без накрывання.
      I той бацька, i другi бацька
      1
      Ён, мой сусед, - каваль. Добры каваль. Асаблiва выдатна ён каваў конi. Самыя наравiстыя, самыя няўрымслiвыя конi ў яго станавiлiся рахманыя, супакойныя, пакорлiвыя.
      Паставiў ён сваю ўласную хату, раскарчаваўшы ўсёй сям'ёй вялiзны кавалак тайгi. Але калi ён снедаў або вячэраў, уся сям'я павiнна была толькi глядзець. Нiхто за стол тады не садзiўся. Самыя лепшыя стравы былi яму, кавалю. Абедаў ён у сталовай, дадому не хадзiў. Калi падрос большы сын, стаў каржакаваты, дужы хлопец, вучыўся ў восьмым класе, то пачаў памагаць бацьку, быў у яго за малатабойца. Хадзiлi абедаць разам у сталоўку. Бацька сядзеў ля стала, абедаў, сын - ля сцяны на табурэтцы. Бывала, чаго-небудзь бацька не з'ядаў, адсоўваў на край i коратка даваў загад:
      - Даеш!
      Сын развiнаў пакуначак, якi яму давала ў кузню мацi, i засёрбваў яго бацькавым недаедкам. Бацька ж каваль, а сын - малатабоец...
      Мы пацiкавiлiся, як склалася iхняе жыццё далей. Сын пасля армii дадому не паехаў.
      2
      У цяжкiя для нашай Айчыны гады, асаблiва ў часе памiж 1918-1922 гадамi, было нялёгка большасцi нашага народа. Пайкi хлебныя малыя, купiць на рынку бадай што не было чаго, а галоўнае - не на што. Але ўсё ж здаралася, што на якi лахман наш бацька нешта выменьваў, прыносiў дадому кавалак хлеба звыш пайковага. Садзiўся ён ля стала, браў у рукi ножык i рэзаў скудны прыдабытак на ўсiх малых, не рэзаў толькi на сябе. Малыя гэта заўважалi i, прымаючы ад яго такi каштоўны дар, як лустачка хлеба, пыталiся:
      - Чаму ж ты, тата, не адрэзаў для сябе?
      - А вы не ведаеце? Я сваю долю адразу з'еў, калi здабыў, бо, не еўшы, хiба ж я меў бы сiлы прынесцi вам гэта ўсё дадому?
      Сцяпан Прохаравiч
      Працаваў я ў Сiбiры некалькi гадоў у сталярнай майстэрнi з адным сiбiраком, па паходжанню беларусам. Звалi яго Сцяпан Прохаравiч. Прозвiшча ён меў- Мельнiкаў. Было ў яго адзiнаццаць дзяцей, i з iх толькi адзiн сын. Ды дзяўчаты вясёлыя, прыгожыя, здольныя i да работы i да мастацтва: спяваць, танцаваць. Адна - добры акрабат нават была. А сам бацька якi быў мастак: бондар, саннiк, калёснiк, рымар, паляўнiчы, рыбак, шавец... I зверх усяго музыка, скрыпач. Iграў ён на скрыпцы i сабе i людзям. Прасiлi:
      - Прыйдзi, Сцяпане, пайграй.
      Хадзiў. А скрыпка - яшчэ бацькоўская, з Беларусi прывезеная...
      I вось аднойчы трапiлi мы ўдвух са Сцяпанам Прохаравiчам у аварыю. Працавалi з iм пры невялiчкай цыркулярнай пiле ў сталярнай майстэрнi. А пастаўлена пiла была без афiцыйнага дазволу, на нашу ўласную адказнасць. I вось паадрывалiся нашы прымiтыўныя мацункi, парэзала пiла нам рукi: мне правую, садраўшы мяса з вялiкага пальца, а яму - левую, паадразаўшы па адной фаланзе на пальцах. Заматалi мы свае рукi тым-сiм ды пайшлi да хiрурга. А хiрург, жанчына, - вельмi высокай квалiфiкацыi. Але што найлепшы хiрург зробiць, калi паадразаны кончыкi пальцаў i садраны пазногаць ды мяса да касцi. Ледзь не адняла мне палец зусiм. Сястра медыцынская дапамагла: маладая, дужая, сцягнула мяса з бакоў, а дакторка i прыхапiла iголкай... Так палец i ацалеў.
      Сцяпану Прохаравiчу ж i таго няма: зрабiла перавязку, кроў спынiла i ўсё.
      - Зарасце, працаваць будзеце. Што для сталяра фаланга або i паўфалангi на левай руцэ? А каб уся рука, лягчэй?
      Так яго суцяшала. А ён толькi падтаквае:
      - Так,так, вашая праўда.
      А калi мы выйшлi з бальнiцы, азiрнуўся ён, нiкога блiзка няма - стаў i... заплакаў...
      Я жыў блiжэй ад бальнiцы, чымсьцi ён. Падумаў, што так ад болю ён. Запрашаю:
      - Дарагi браце Сцяпане! Пойдзем да мяне, паляжыш, адпачнеш, боль утаймуецца...
      - Не, браток, гэты боль не ўтаймуецца навекi. Лепш бы мне пальцы на правай руцэ паабразала, чымсьцi на левай...
      Я адразу i не ўцямiў, кажу:
      - Ды што ты, Сцяпане! Правая ж рука нам важней!
      - Эх ты, брат! Нiяк зразумець не хочаш! Правай рукой я толькi смычок трымаю, а левай жа лады перабiраю. Ды якi ж з мяне скрыпач будзе?
      Тады толькi я ўцямiў, што, маючы лiтаральна дваццаць спецыяльнасцяў, якiмi ўладаў, бы прафесар, ён самай галоўнай лiчыў дараваную яму ад прыроды мастацкую, музычную. Яна, значыцца, прыносiла яму i радасць, i адпачынак, i асалоду. А самая вялiкая асалода - свядомасць таго, што ты даеш радасць iншым людзям.
      ...Прайшло ўжо нямала часу, калi я развiтаўся з тым сваiм сябрам, сiбiрскiм беларусам. Пабачыўшы адну жанчыну з таго далёкага паселiшча, спытаў пра Сцяпана Прохаравiча:
      - Як ён маецца, цi iграе на скрыпцы?
      Адказала яна, уздыхнуўшы:
      - Iграць-то ён iграе, але ўсё нешта не так...
      Нездарма тады слёзы пакацiлiся ў яго з вачэй...
      Яблынькi
      1
      Краснаярскi гадавальнiк пладовых дрэваў быў далёка за горадам. Але я не пашкадаваў, што прыехаў, калi зiрнуў на ягоныя багаццi. На кожным кроку, на кожным метры адчувалася, што тут працуюць людзi, закаханыя ў сваю справу. Нiбыта ў нейкай чароўнай казцы, а не на яве разгортвалiся перада мной усё новыя i новыя дзялянкi, адна прыгажэй за другую. Галоўным чынам - яблынi, яблынi i яблынi. Але якiя! Сапраўды думалася, што нейкi ўсемагутны чараўнiк, махнуўшы сваёй чараўнiчай лясачкай, увагнаў у зямлю ствалы дрэваў, пакiнуў на паверхнi адны толькi кроны. Гэтыя кроны распасцерлiся над самай зямлёю. На iх - поўна яблыкаў усялякiх, самых добрых гатункаў, буйных, прыгожых, як у найлепшых нашых беларускiх садах. Для таго каб сашчыкнуць яблык, не трэба падымаць галаву ўгору, браць якую адмысловую жэрдачку, для таго прыстасаваную. Не! Наадварот, трэба, як над гурковай ляхой, прыгнуць галаву, паглядзець на крону i без жаднай жэрдачкi, проста рукамi ўзяць тое, што табе да спадобы... Дзе ж тыя чараўнiкi, што здзейснiлi такое дзiва? Вось яны! Побач са мной! Iмя iм - нашы савецкiя людзi. Яны ж у гадавальнiку стварылi тысячы прышчэпаў для таго, каб сiбiракi маглi мець пры сваiх сядзiбах або ў калгасах чараўнiчыя яблынi...
      Я набраў звыш двух дзесяткаў яблынек, трохгадовых прышчэпаў. Мне завiнулi гэтае ўсё адмысловым спосабам, - карэнне паабкручвалi вiльготным мохам, пасля ўсё разам - рагожай. Дарога далёкая. У Сiбiры няма блiзкiх дарог. Самая блiзкая, да райцэнтра, у нас была семдзесят кiламетраў. А я так i не сказаў: навошта такiя яблынькi з нiзенькай кронай. А на тое, каб iх зiмой пазасыпала снегам i не памарозiла.
      Выйшаў я са сваiм пакункам на дарогу, спадзеючыся, што на якой-небудзь папутнай машыне даеду да станцыi. I ў гэты час пабачыў, як з неймавернай хуткасцю пачало мяняцца неба: яно ўскоўдрылася нейкай чорна-сiняй хмарай, з гэтай хмары пачалi пучкамi вылятаць блiскавiцы, бiць перуны за якiх вёрст пяць, але так, што было добра чутно i тут. Што ж будзе, калi перуны наблiзяцца да гэтага месца?! I нiдзе блiзка - нiякай будкi, нiякага дрэва. Стаiць толькi пара абшморганых кусточкаў. Як на грэх, усе машыны iдуць з горада. З аднаго боку i зразумела: ранiцой яны iшлi ў горад, там справiлi свае справы i цяпер вяртаюцца назад... Але ж для мяне гэта малая ўцеха! Прайшло, праўда, некалькi машын i ў горад, але яны, уцякаючы ад навальнiцы, якая наступала iм на пяты, нават i не думалi спыняцца. I вось пачалi падаць першыя кроплi дажджу. Кроплi цяжкiя, буйныя. Нават чутно, як яны стукаюць па пяску, нiбыта прабiваючы, пракладваючы дарогу для iншых. Я падумаў ужо, што прыйдзецца пакiнуць мой пакунак на дарозе, а самому ўцякаць, куды вочы глядзяць. Аж раптам iдзе нечая iндывiдуальная аўтамашына, "Пабеда". Падняў я так, для самасуцяшэння, руку. Думаю, што не спынiцца... I раптам машына спыняецца. Прачыняе дзверцы маладзiца, пытаецца:
      - Што, дзядуля?
      Я паказаў рукой на неба, пасля на свой пак:
      - Хоць бы як да першага гарадскога транспарту дабрацца...
      - А куды вам наогул трэба?
      - О! Мне далёка, аж у Абанскi раён...
      - Значыцца, на вакзал?
      - Але!
      - Сядайце...
      Толькi я прычынiў, пагрузiўшыся, дзверцы ў машыне, як пачалася залева. Муж гэтай маладзiцы змушаны быў некалькi разоў спыняць машыну, бо з неба лiлiся проста вадаспады, праз якiя за крок не было нiчога вiдно...
      Маладзiца жартуе:
      - Пашэнцiла вам, дзядуля! Яшчэ адна хвiлiна, i вы сваiх яблынек адцуралiся б...
      Падвезлi яны мяне да самага вакзала. Толькi машьша спынiлася ля вакзала i дождж перастаў. Выглянула сонца. Нiбыта не было на свеце перуноў, блiскавiц, а быў увесь час ясны дзень.
      Выявiлася, што мяне вёз сiбiрскi беларус. Я сардэчна падзякаваў iм абаiм i запрасiў каштаваць яблыкi ў сваё паселiшча.
      - Магчыма i прыеду калi, - не адмовiўся ён. - Справа ў тым, што мае бацькi жывуць у суседнiм з вамi раёне, а я час ад часу наведваю iх...
      Гэта быў пачатак шляху. Далей пачалiся прыгоды, перад якiмi пачатак стаў зусiм непрыкметны...
      2
      Чыгуначны шлях да Канска i шаша да Абана праляцелi хутка. Застаўся самы страшны i цяжкi кавалак дарогi, ды не маленькi - семдзесят кiламетраў - ад Абана да ракi Бiрусы. Забягаючы крыху наперад, скажу, што праехалi мы яго на магутным дызельным трактары за чацвёра сутак. Гэта азначае: па семнаццаць васемнаццаць кiламетраў у суткi... Было такое раздарожжа, што па таежных дарогах не хадзiлi больш нiякiя машыны.
      На панадворку леспрамгаснага склада нагрузiлi поўную цялежку, фактычна вагон, розным жалеззем, цвiкамi, запчасткамi. Гэтую цялежку прымацавалi да трактара. Звязаны яны былi дышлам, - бярозавым бервяном, акаваным рознымi жалезнымi хамуцiнкамi, скобамi. Паверх гэтага ўсяго села са сваёй маёмасцю брыгада маладых геолагаў, якая ехала ў наша паселiшча. Моладзь дужа сардэчная, прыязная, сiмпатычная, але зусiм ненапрактыкаваная ў такiх паходах. Калi я, моцна прывязаўшы да борта цялежкi пакунак з яблынькамi, пачаў лаштаваць сабе месца ў цялежцы, яны весела смяялiся з мяне. Асаблiва гучны смех выклiкала тое, што я ўзяў бярозавую жэрдку i загнаў яе памiж грузамi i бортам.
      - Што гэта будзе, для чаго?
      - За гэтую жэрдку я буду трымацца ў дарозе, каб не звалiцца...
      - Ой, дзядуля, паводле свайго росту вы i лясачку сабе падшукалi...
      - Не трэба смяяцца, дзеткi, а пакуль мы на месцы - пастаўце хоць пару такiх жэрдак для сваiх дзяўчат...
      - Дзякуем вам за параду! Не клапацiцеся, мы ўсе - фiзкультурнiкi...
      Паехалi. Выехалi з горада, узялi кiрунак на Апана-Ключы. Ад'ехаўшыся кiламетры за два, наша цялежка пачала нахiляцца то на правы, то на левы борт. Усе новыя, фарсiстыя рукзакi маiх юных спадарожнiкаў, якiя я радзiў iм папрывязваць ды мацней: "Ха-ха! Нiхто iх у нас не ўкрадзе!" - апынулiся адны на левай палове дарогi, другiя - на правай. Пачалi пырхаць следам за iмi i "фiзкультурнiкi". Усе дзяўчаты з'ехалi да майго бярозавага кала, паляпiлiся за яго, як пчолкi ў часе раення за якi сучок. Толькi i чулася:
      - А божухна! Калi ж пачнецца добрая дарога?
      Я iх супакоiў тым, што сказаў:
      - Гэта ёсць самая найлепшая частка нашага шляху. Праз кiламетраў пятнаццаць - самая горшая. Але, праўда, там вакол будзе тайга, багата жардзiн усялякiх, можна ўмацавацца як хочаш...
      Яны не падзякавалi мне за паведамленне, але пачалi пытацца, што зрабiць i як для бяспекi.
      У сяле Апана-Ключы мы спынiлiся. Механiкi праверылi сваю машыну, а юныя вандроўнiкi папрывязвалi ўсе да аднаго свае рэчы, панастаўлялi ля бартоў бярозавых колiкаў для сябе.
      У першы ж дзень мы праехалi вёску Байкан i ўзышлi ў тайгу сапраўдную. Дарога - мора разлiванае. Ад'ехалi ад Байкана кiламетраў пяць-шэсць, як паламалася дышла. Але тут, на шчасце, быў добры прыпынак: сталоўка, некалькi домiкаў, у якiх жылi нарыхтоўшчыкi жывiцы. Пакуль павалiлi бярозу, абкантавалi яе на дышла, перастаўлялi жалеззе са старога на новае, надышла ноч. Заначавалi дзе хто здолеў: хто ў хатках, хто на трактары, хто ля агню. Ранiцай паснедалi ў сталоўцы, паснедаць можна было як хочаш, прадукты - вышэйшай якасцi, нават толькi што застрэленая дзiчына: цецерукi, рабчыкi, глушцы... Пасля снедання паехалi далей.
      Пачалiся другiя суткi. Ад'ехалiся, можа, пятнаццаць кiламетраў - аварыя: лопнула жалезная злука, "серьга", пры дапамозе якой дышла чапляецца за трактар. Гэтага з пня не ссячэш...
      Пайшлi з паклонам у паселiшча Азёрнае, да нарыхтоўшчыкаў жывiцы. Пакуль дачакалiся iхняга начальнiка - час iшоў без супынак. Начальнiк, чалавек добры i разумны, каб не трымаць такую партыю людзей, даў загад - адкруцiць патрэбную частку з iхняга трактара i даць нам. Пакуль адкручвалi, пакуль прыкручвалi надышоў вечар. Заначавалi ў Азёрным. Паснедаўшы ў гэтым паселiшчы, ранiцой кранулiся, падзякаваўшы i насельнiкам i начальству за гасцiннасць i дапамогу.
      3
      Ехалi, ехалi. А тут машкара, камары. Яны ж - як абавязковае блюда ў кепскай сталоўцы. У геолагаў - бутлi з дыэцiлфталатам. У нас - бутэлечкi з дзёгцем бярозавым ды яшчэ накамарнiкi - сеткi, тканыя з конскага воласу. Глянеш на нас - нiбыта з нейкага пякельнага маскараду павылазiлi ўсе мурзатыя, пакусаныя ды яшчэ ў карычневы колер ад бярозавага дзёгцю пафарбаваныя... Едзем, едзем. У адным месцы сасновы сук нiзка нахiлiўся над намi. Папрыгiналi галовы, а адзiн малады хапiўся рукамi, каб падняць яго крыху, адвесцi ад дзяўчат. У гэты момант - трактар даў поўны ход, вырваў за сабой цялежку, а хлопец i застаўся вiсець на суку. Саскочыць - праўда, нiбыта мякка, але ж унiзе гразь. Калi не ўтопiцца, падаючы з вышынi, дык увесь гразёй зальецца. I брызент нiякi не падкладзеш: гразь суцэльная. Пабралi сякеры, нассякалi лапак, накiдалi з бакоў на дарогу. На тыя лапкi саскочыў. Заблоцiўся, зразумела, але ж не так, як бы без лапак было. А самае галоўнае час iдзе. Трэцiя суткi. Дзень на другую палову пераходзiць, а мы ад'ехалiся роўна нiчога. I вось трапiлi на такое месца, што нi ўзад, нi ўперад. Наша цялежка загрузла па самыя барты. Стасiльны трактар не можа даць рады. Нават адчапiўся ад нас, каб не засесцi самому, i ад'ехаўся на лепшае месца. Раптам чуем, тарахцiць недзе ззаду яшчэ трактар. Пад'ехаў блiжэй. Калёсны, слабы, але ж дзве вялiзныя бочкi партвейну вязе, значыць, сiлу нейкую мае. Ад'ехаўся i ён на лепшае месца, паставiў свой партвейн, пасля разам тузганулi нашу цялежку i вывалаклi з гэтага прадоння, адвезлi метраў за сотню, на больш прыдатнае месца. Там трактарысты нашыя i - з калёснага занялiся падкручваць гайкi, бо яны, некаторыя, зусiм аслаблi.
      Пасажыры павыходзiлi на абочыны: хоць ногi крыху адыдуць, адпачнуць ад такой язды. Тым часам следам за намi на парцы коней ехала пошта ў лёгенькай карыфашцы. Нiчога не ведаючы, паштавiк заехаў на тое месца, дзе тапiлася нашая цялежка i выцiснула сабой такую вялiзную ямiну. Левы конь адразу пагрузiўся ў тую ямiну, у гразь. Засталася над гразёй адна толькi галава. Паштавiк адразу выпраг другога каня, вывеў яго на абочыну i стаў думаць горкую думу: нiхто ж нiколi не дасць веры, каб на дарозе, хоць бы i таежнай, конь утапiўся. Значыцца, паштавiк нейкую памылку вялiкую зрабiў... У гэты час нашыя трактарысты запусцiлi маторы. Пачуўшы iх, паштавiк сеў конна на выратаванага каня, прыехаў на нашую стаянку, злез i ўкленчыў проста ў гразь: