Набралi паўнюткiя кошыкi, а кошыкi ў нас былi вялiкiя. Трэба iсцi дадому. Усё роўна з пушчы баравiкоў усiх не возьмеш нiяк. Выйшлi на дарогу, а ўваччу ў нас так баравiкi i мiльгацяць, так сваiмi галоўкамi i вабяць. I верасы, здаецца, полымем гараць, зiхацяць. Вось гэтае полымя нас, мабыць, крыху i асляпiла. Выйшаўшы на дарогу, пайшлi мы не ў той бок. Iшлi мы, iшлi, валаклi свае кошыкi. Ужо б i Баторын павiнен сваiмi хвалямi зашумець, а тут замест таго Баторына адкрылася зусiм iншая карцiна: на вялiкай нiбы паляне, а можа, пасецы, стаяць кладнiчкi, штабялькi пнёў смаляных, якiх мы нiколi не бачылi. За гэтымi кладнiчкамi нейкая пабудова, з якой праз комiн дым iдзе. А водар - жывы шкiпiнар, смала, дзёгаць...
      Антось жа старэйшы ад мяне, той хоць ведае, што гэта такое:
      - Смалакурня нейкая. Нават не скажу, дзе такая ёсць. Але калi дым iдзе, павiнен i смаляр быць.
      Аж вось ён, выходзiць з-за тых кладнiчак Iцак Папыцак. Мы яму "дзень добры" даём, ён нам адказвае i пытаецца:
      - Куды ж вы, хлопчыкi, iдзеце?
      - У Мядзела, - кажам у адказ.
      - У Мядзела?! - Тут жа ён павярнуўся да пабудовы i пачаў клiкаць. - Сорка, Сорка, кум а гэр!
      Выбягае жанчына, мабыць, жонка.
      - Зiрнi на iх, яны iдуць у Мядзела, - i паказвае рукой, у якi бок мы iдзём.
      Жонка павяртаецца да пабудовы i пачынае крычаць:
      - Рохка, Дворка, Додка, Арчык, - кум а гэр!
      Неўзабаве з'яўляюцца ўсе названыя асобы, крыху замурзаныя, але даволi сiмпатычныя, асаблiва, на мой густ, Дворка. Калi яны ўсе сталi каля маткi, яна iм пачала тлумачыць:
      - Зiрнiце на гэтых хлопцаў. Яны набралi па кошыку баравiкоў. I яны iдуць дадому, у Мядзела. Iдуць яны вунь у той бок...
      Усе малыя пачалi дружна смяяцца. Смяюцца дзецi, смяюцца бацькi. Нiчога не засталося нам больш рабiць, пачалi смяяцца i мы. Насмяяўшыся ўволю, бацька кажа нам:
      - Мядзела ў тым баку, адкуль вы да нас прыйшлi! Зразумелi цi не? Калi зразумелi, захацелi есцi - можаце ў нас папалуднаваць. Да захаду сонца вы паспееце дадому лёгенька.
      Так мы i зрабiлi. Выпiлi ў iх па кубачку малака, з'елi па лусце хлеба, падзякавалi i мелiся iсцi. Але Антось усё ж запытаўся:
      - Дзядзька! А чаму вы нам адразу не сказалi, што мы заблудзiлiся, а паклiкалi сваю гаспадыню, яна ж - усiх дзяцей?..
      - Эх ты! Ты гадзiны дзве пахадзiў па пушчы, i табе маркотна стала. А яны тут жывуць колькi часу, бачаць толькi, як вазы на Вiлейку iдуць. Цi ж такiя хлопцы цi дзяўчаты калi дарогi пытаюць? Для iх сустрэча з вамi маленькае свята i... навука, каб яны самi лепш дарогi пiльнавалiся.
      Спадабалiся нам i самi гаспадары, i дзяўчаткi асаблiва. Разы са два мы зноў траплялi на тую смалакурню "памылкова". А зiмой Рохка i Дворка прыехалi вучыцца ў нашу школу. Сустрэўшыся з iмi ў школе, мы неаднойчы смяялiся, успамiналi нашу першую з iмi сустрэчу...
      Лось на Кухтавай гары
      Вайна 1914 года наблiжалася да нас шпаркiмi крокамi. Нядаўна мы чулi пра Варшаву, пасля пра Гродню, а тут зямля задрыжала i застагнала i ў нас на Манькаўшчыне. Народ збянтэжаны. Улады нiякай не засталося. Некуды знiклi i папы, i ўраднiкi. Дзiва што! За Туянiхай баi. Гэта значыцца, за тры-чатыры кiламетры ад нашае вёскi. На фурманках з чырвонымi крыжыкамi вязуць параненых. Некаторыя iдуць-брыдуць пехатой. Адзiн iдзе, а вiнтовачны затвор прабiў яму шчаку i вiсiць так на твары. Мала таго, гэты самы паранены, узяўшыся за штык, валачэ за сабою вiнтоўку без таго затвора.
      - Дзядзечка! Табе ж цяжка! На лiха табе гэтая вiнтоўка?
      Праз скрываўлены рот чуецца хрып:
      - Нельга... Вiнтоўка - святая рэч... Трэба аддаць яе начальству...
      Праз усю ноч у нашай вёсцы людзi не спалi, хiба толькi малыя дзецi. Вёска наша - на ўзгорку, i з гэтага ўзгорка добра вiдаць, як заходнi небасхiл палымнее чырвонай, агнявой дугой. Хто на зямлi, хто на якой бэльцы, так i прадзяжурылi нашы аднавяскоўцы ўсю ноч.
      Што будзе? Што можа выратаваць людзей?
      Пачало днець. Стала неяк золка. Не нагрэлася паветра i ад першых пазлацiстых промняў, якiя пайшлi з усходняга неба на нашу засмучаную зямельку. Гэтыя промнi асвятлiлi i верх невялiчкае гары, якая стаяла перад нашай вёскай зусiм асобна i якую спрадвеку звалi ўсе Кухтавай гарой. А якi такi Кухта даў сваё прозвiшча гэтаму кавалку зямлi - нiхто з нашых людзей не чуў i не ведаў.
      Але на Кухтавай гары, зусiм побач вёскi, людзi пабачылi ў першым сонечным праменнi вялiкага, магутнага, прыгожага лася. Гэты лось выйшаў з занятай ворагам пушчы, прайшоў колькi мiль праз палеткi, пералескi i шукаў сабе паратунку на нашай зямлi. А яго, таго паратунку, i тут не было: адзiн наш аднавясковец вомiльгам злётаў дадому, прынёс стрэльбу, нацэлiўся на таго лася i меўся спусцiць куркi, але дзядуля адзiн схапiў ягоную стрэльбу за рулю ды вобземлю.
      - Ты што, нягоднiк, замыслiў? Лось iдзе ад ворагаў да сваiх людзей ратавацца. А якi ж ты для яго свой? Ты не лепшы ад таго ворага. Ты, можа, раней гэтага лася ў магiлу ляжаш. Пайшоў прэч адсюль!
      Забраў той стралец сваю стрэльбу i схаваўся за людзей. Тым часам сонца, як сiмвал святой надзеi, узнялося вышэй. Яно залiло сваiм святлом i нашу вёску i таго прыгожага магутнага лася. Стоячы на Кухтавай гары, ён паварочваў галаву на ўсе чатыры бакi свету. А людзi глядзелi i глядзелi на яго. Урэшце ён павярнуў галаву на Бубнава, памаленьку спусцiўся з Кухтавай гары i пайшоў у лес.
      Усе з палёгкай уздыхнулi ўслед.
      - Не кажы, што звер! Глядзi, якi правiльны кiрунак узяў. Цяпер пойдзе з лесу ў лес, а там - у вялiкую пушчу. Нiякi вораг яго не здагонiць...
      Найлепшымi пажаданнямi праводзiлi мае аднавяскоўцы ляснога земляка ў ягонае выгнанне...
      Акоп за токам
      Паснедаўшы, тата кажа маме:
      - Ты тут упраўляйся, як здумаеш, а мы з Уладзiкам пойдзем за токам акоп капаць. Нават лясны звер, лось, пайшоў ад вайны ратавацца. На зямлi няма ратунку, мабыць, i не будзе.
      Пабралi мы рыдлёўкi. Бацька хутка вызначыў пляцоўку: метраў пяць ушыркi, метраў сем даўжынёй.
      Капаем. Зямля за токам - суцэльны глей. Добра, што праходзiў дождж. Ды i к восенi час. Грунт стаў нейкi вохкi. А тут вайна падганяе. Не, не, ды здрыганецца зямля ад гарматных выбухаў. Агню, праўда, не вiдно, бо сонца ж свецiць. Капаем мы, капаем удвух. Абодва цягучыя. I выкапалi мы ўжо метры два ў глыбiню..
      Прыходзiць да нас сусед.
      - Мiкалайка, браток! Што ж ты гэта замыслiў? Навошта ж ты хлопца малога мардуеш? Няўжо ты думаеш ад вайны схавацца? Каму што суджана, той сваё i атрымае: хоць у акопе, хоць на печы.
      Бацьку надта абрыдла слухаць такое, ён i адказвае:
      - Суседзе! Не хочаш капаць самастойна, не хочаш памагчы мне, не капай i не памагай. Толькi глядзi, сюды ратавацца не прыходзь, бо ў нас месца мала будзе i для сваёй сям'i... Iдзi, браток, дадому i там чытай свае пацеры...
      А мы капаем i капаем. Нават у хату палуднаваць не хадзiлi. Мама прынесла сюды, к яме.
      Елi, запiвалi раўгеняй, квасам такiм, ды зноў капаць.
      I вось яшчэ за гадзiну якую да захаду сонца мы скончылi капаць. А былi ў таты назапашаны дылi сухiя. Нацягалi мы iх у два рады замест столi i страхi, саломай заслалi ды зверху - зямлёй... Зрабiлi акуратна i ўваход. А тым часам снарады пачалi рвацца на нашым полi. Першая ахвяра: адбiла палову хаты, пабiла печ i забiла самога гаспадара ў нашай вёсцы. Хутчэй перанеслi мы коўдры, падушкi, такi-сякi посуд, хлеб, муку, вядры са два вады, а пасля i малых перавялi ў гэты акоп. Запалiлi газоўку. Стала так, што i жыць неяк можна. Мама пачала малiцца перад iконай, якую прынесла з хаты.
      Раптам чуем стукат-грукат каля нашага сховiшча i нiбыта знаёмы голас:
      - А Мiкалайка, а браток! Няўжо ты пакiнеш мяне з малымi дзеткамi на пагiбель, няўжо не прымеш у сховiшча сваё?
      - Хто гэта? - пытаецца бацька. Нават не паверыў ён, што гэта той самы сусед Хведар, якi некалькi гадзiн таму назад з'едлiва кпiў з нашае работы, не кiнуў нi аднае рыдлёўкi зямлi на гэтым месцы...
      Што ж цяпер будзеш рабiць?
      - Залазьце!
      I стала нас усiх у гэтым сховiшчы трынаццаць душ. Тым часам сцямнела, i агнi вакол сталi зыркiя, выразныя. А выбухi тыя - раз за разам. I чуем зноў, што ў канцы нашага гарода, пад плотам нехта па-жыдоўску богу молiцца. Бацька высунуў галаву, паслухаў - Мiхол, манькаўскi карчмар, са сваёй дачушкай Рахiлькай! Выявiлася, снарад трапiў у карчму, зруйнаваў i запалiў яе. У агнi загiнула Мiхолава жонка i ўсе дзецi. Застаўся нейкiм дзiвам ён з Рахiлькай. Прынялi i iх у сваё сховiшча.
      Стала нас усiх пятнаццаць душ. Так мы i жылi ў яме колькi дзён, пакуль на нашым полi ды за лесам грымоты стаялi. Гатаваць страву было нельга. Мацi разводзiла ў вядры вады муку. Гэтую балтушку i пiлi.
      Як мая мацi мелася канчаць вайну
      У нашу вёску прыехаў першы конны нямецкi дазор. Праехалi моўчкi, з доўгiмi пiкамi, у касках са штычкамi ды яшчэ з накладачкамi на канцах штычкоў праз усю нашу вёску. Не кажучы нашым людзям нi "дзень добры", нi "бывайце здаровы", яны спынiлiся ля канцавой хаты. Пазлазiлi з коней. Нерассядланых папрывязвалi да плота. Чатыры коннiкi зайшлi ў хату i пачалi палуднаваць. Пяты, старэйшага веку, узлез на саламяную страху хаты, лёг на яе i пачаў праз бiнокль азiраць вялiкае паўкружжа: ад манькаўскай дарогi аж да калееўскага поля. Нашы людзi паглядзелi, паглядзелi на iх з-за вуглоў ды i паразыходзiлiся ў розныя бакi: то ж восень, трэба канчаць прыбiраць усё з поля.
      Iдучы вулiцай, затрымаўся мiжвольна ля канцавой хаты i я. Мяне цiкавiлi i нямецкiя конi, i нямецкiя пiкi i, зразумела, самi немцы.
      Нямецкi салдат, якi ляжаў на страсе, крыкнуў мне:
      - Хадзi сюды!
      Нямецкую мову я крыху вывучаў i прымiтыўныя сказы i звароты ведаў. Я ўсё ж запытаўся:
      - А што вам трэба?
      - Хадзi сюды, не бойся, - паўтарыў ён.
      Палез я на страху.
      - Кладзiся побач! - скамандаваў ён мне i, не здымаючы са сваёй шыi раменьчыка, падсунуў мне бiнокль.
      Бiнокль быў цудоўны. Трэба думаць, што яны прадавалi для расейскай армii не такiя бiноклi, бо праз тыя я глядзеў раней i таго не бачыў. Праз гэты бiнокль я пабачыў, здаецца, кожную лiсцiнку на ўзлессi... "О-ё-ёй! падумалася мне, - маючы такi бiнокль, можна са сваёй печы бачыць, колькi ў лесе за ноч грыбоў нарасло..."
      Тым часам немец адкруцiў вечка сваёй паходнай пляшкi i пачаў налiваць у яго нейкi руды, цёмны напiтак. А я ж чытаў у прыгоднiцкiх раманах, што ўсе пiраты, заваёўнiкi насiлi пры сабе пякельны ром, якi абпальваў вантробы ў тых лайдакоў, калi яны пiлi яго. Мне i падумалася, што ён хоча пачаставаць мяне тым пiрацкiм ромам.
      Я адразу на ягонае запрашэнне выпiць адказаў:
      - Дзякую! Я не хачу пiць.
      - Пi! Гэта - кава, добрая кава.
      - Мы не спажываем каву, - пачаў я адмаўляцца зноў.
      - Ну, я ж частую цябе, пi!
      Тады мне прыйшлося ўзяць, выпiць i падзякаваць яму, хоць сапраўды ў нашай сям'i каву не пiлi, уважаючы больш гарбату з чабору, лiповага цвету або яшчэ якiх iншых зёлак. Гутарка ў нас дужа не разгортвалася, бо ў мяне быў абмежаваны запас слоў, а яшчэ ж - я насцярожана трымаўся, не забываючыся, што побач са мною ляжыць прадстаўнiк варожай армii. Тут жа ён дастаў з кiшэнi свайго мундзiра кнiжачку, а з яе - некалькi фота.
      - Гэта я, - паказвае ён на цывiльнага селянiна, гэта - мая жонка, гэта мае сыны, гэта - дачушка... - I ў гэты момант у яго пакацiлiся слёзы... - Я тут ляжу на гнiлой саломе, а сям'я там. Што яны без мяне зробяць? Багатаму, пану, дадуць палонных, батракоў. У iх будзе ўсё спарадкавана. А хто спарадкуе, хто пазвозiць снапы маёй сям'i, з майго поля?.. - I ўздыхнуў цяжка-цяжка.
      А быў у нашай вёсцы адзiн селянiн, па прозвiшчу Казачок. Ягоная сядзiба стаяла насупраць нашай, толькi пасля пажару ён пабудаваў новую хату метраў за паўсотнi ад вулiцы, заняўшы былое падхацiшча агародам.
      I вось калi я ляжаў на страсе побач таго дазорцы, прыйшоў нейкi сусед i пачаў з вулiцы клiкаць Казачка, а той не чуе. Гойкаў, гойкаў сусед - "Казачок, Казачок", а пасля ўзяў ды з усёй сiлы:
      - Ка-а-а-зак, ты што, аглух? Хадзi сюды!
      Пачуўшы слова "казак", немец кулём скацiўся са страхi, прачынiў дзверы ў хату, крыкнуў "казакен", а сам за пiку, на каня ды ходу. Сябры ягоныя следам за iм. Мiж iншым, iхнi нямецкi бог iм-такi дапамог: праз якую гадзiну ў нашы Агароднiкi прыджгаў эскадрон данскiх казакоў. Яны займалi нашу вёску веерам, ад поля - усю адразу, пералятаючы праз платы, як птушкi якiя. Так што той дазорца нямецкi, напэўна, не даехаў бы да сваiх дзетак, да свайго ўласнага поля...
      Калi я ўвечары, пры вячэры, расказаў сваiм пра гутарку з немцам, мая мацi сказала:
      - А ты думаеш, што iхнiя салдаты не такiя людзi, як нашыя? Яны ж i працуюць, i гаспадаркай займаюцца. А тыя правiцелi не падзеляць якое лiха, ды ваяваць. Латва iм ваяваць, чужыя галовы падстаўляць. А трэба так: пасварылiся цары-каралi? Калi ласка! Выходзьце на нашы Стажкi, станьце адзiн супраць аднаго ды i ваюйце, колькi вам згодна. Запэўняю, што пасля першай бойкi яны страцiлi б апетыт да вайны...
      На жаль, мая нябожчыца мацi не мела ўлады, каб ажыццявiць свой разумны план. Я таксама думаю, што пасля першай бойкi тыя правiцелi заключылi б вечны мiр...
      На спаленым цягнiку па навуку
      Я калiсьцi напiсаў вершаваную казку пад назваю "Дзiвосныя прыгоды". У гэтай казцы, мiж iншым, расказваецца, што мой герой, якога гусi насiлi на сваiм крыллi над усёй Беларуссю, усё ж такi зноў апынуўся на зямлi i ўбачыў калёсы. Лёг на iх адпачыць, а каб яго зноў не ўхапiлi i не аднеслi пад хмары гусi, прывязаў сам сябе лейцамi да таго воза. Тут нечакана з'явiўся мядзведзь, запрогся ў аглоблi i пачаў гайсаць па ўсiм лесе, па пнях ды карэннi. Урэшце ўзлез з возам на дрэва, разбурыў там пчалiны борць. Казку далей я пераказваць не буду. Тут гутарка аб iншым. Калi гэтая казка была надрукавана з дужа добрымi малюнкамi мастака М. Карпенкi, многiя юныя чытачы, сустракаючыся са мною, пыталiся:
      - А як гэта чалавек сам сябе прывязвае? Адкуль вы такое ўзялi хоць бы i для казкi?
      Я тады iм сказаў толькi адно:
      - У казках бываюць i не такiя дзiвосныя рэчы.
      А сам сабе падумаў: "Раскажу я вам, мае юныя сябры, з часам не казку, а самую чыстую быль, як я сам сябе прывязваў да жалеза i як крыважэрны мядзведзь вайны вёз мяне, прывязанага, ад Парафiянава да Полацка. Успомнiўшы пра гэтую сваю паездку, я i скарыстаў быў часткова яе ў казцы "Дзiвосныя прыгоды". Цалкам яе выкарыстаць тады не мог".
      Дык вось як было i былося.
      Першая сусветная вайна, пачаўшыся ў 1914 годзе, загрузла ў нашых беларускiх балотах, пушчах, ля нашых азёр i рэчак. Па адным баку стаялi немцы, па другiм стаялi расейцы.
      Увосень 1915 года дачуўся я, што наша настаўнiцкая семiнарыя пераехала з Новай Вiлейкi, паблiзу самой Вiльнi, у горад Невель, за Полацкам, i мне трэба туды з'явiцца. Бацька праз людзей даведаўся, што ехаць нам цяпер можна толькi на станцыю Парафiянава, бо папярэднiя нашы станцыi пазаймалi немцы.
      Запрог бацька буланага конiка, паставiў мой кош з кнiгамi i вопраткай. Пакланiўся нiзенька я роднай матулi ды родным мясцiнам, i мы паехалi.
      Як ехалi праз разбураныя вёскi, спаленыя, пакрышаныя снарадамi лясы - не буду казаць, бо гэта ўсё вядома i старым i малым у Беларусi. Многiя пазналi яшчэ большае гора i яшчэ большы жах у часе другой вайны. Як бы, кажу, нi ехалi, але прыехалi мы на станцыю Парафiянава.
      Начальнiк станцыi сядзеў у нейкiм вагоне. Там была i чыгуначная апаратура. Паказалi мы яму свае паперы.
      - Усё, кажа, дужа добра. Паперы таксама добрыя. Але бяда ў тым, што на паперах ехаць нельга, а ў нас цягнiкi не ходзяць, таксама нельга ехаць.
      Давай мы яго прасiць, давай малiць:
      - Пасадзiце хоць на якi паравiк, на дровы.
      А людзi добрыя ёсць на ўсiм свеце, i нямала добрых людзей. Iх нават удвая, калi не ўтрая больш, чым дрэнных.
      На наша шчасце, начальнiк на станцыi Парафiянава быў чалавек добры. Ну, здавалася б, што для яго я, нейкi хлопец вясковы, калi тут трэба iмперыю ратаваць i нiхто не можа ўратаваць. Тым не меш, ён паспагадаў мне i майму тату ды i кажа:
      - Адзiнае, што я зраблю, гэта вось што. Зараз iдзе да нас i пойдзе да Полацка спалены снарадамi цягнiк. Павiнен ён iсцi, як царскi цягнiк: нiдзе не спыняючыся нi на адну хвiлiну. Дык я яго затрымаю. Скажу, што перагон заняты. А вы тады адразу лаштуйцеся. Толькi памятайце, нiводнага кавалачка дрэва на iм няма: усё згарэла. Папярэджваю, вы рызыкуеце: час асеннi, халепа, машынiст пагонiць так, што вецер толькi будзе свiстаць. Можна i звалiцца, можна i застудзiцца.
      Падзякавалi мы начальнiку, пайшлi, падвалаклi пару доўгiх дошак, каб было што пакласцi на жалеза, дроту, каб было чым прывязаць, i чакаем.
      Прыходзiць цягнiк. Доўгi, што вокам не скiнеш. Мы адразу дошкi на адну раму паўскiдалi, бацька дротам папрыкручваў, мой багаж вяроўкай да дошак прымацавалi. Застаюся адзiн я.
      - Звалiшся, сынок, - кажа бацька. - На першай мiлi пад калёсы трапiш. Хоць здымай назад багаж... - Пастаяў, пастаяў бацька. А думаць доўга няма часу. Сядай, сынок.
      Сеў я. Узяў тата сваёй рукою i прывязаў мяне вяроўкай да тых жа дошак i жалеза. Толькi паказаў, як у выпадку якога страху хутчэй адвязацца. Развiтаўся са мной. А тут i цягнiк пачаў адыходзiць.
      Правiльна сказаў нам начальнiк станцыi: iшоў гэты цягнiк сапраўды, як царскi, - бачыў я, як яны iдуць нават праз станцыю. Добра, што я башлык на галаву завязаў, а то i твар памарозiў бы зусiм i вушы. Халепа страшная была, секла, ды яшчэ з ветрам.
      Як бы нi было, даехаў я да Полацка. А там - другое гора: цягнiк спынiўся ледзьве не за мiлю ад станцыi.
      Прыйшлося мне, пачапiўшы на плечы свой багаж i ўзяўшы ў рукi кiй, iсцi пехатой. Памаленьку дайшоў, а там i да свайго Невеля даехаў.
      Пан i мужык
      Пажыўшы ў ямах летам, мы пераканалiся, што да зiмы вайна не скончыцца. Забраўшы ўсю сям'ю, бацька выехаў у Маскву. Кватэру, адзiн вялiзны пакой, знайшоў хутка. Цяпер трэба было здабываць сродкi, каб жыць. Пакуль знойдзецца работа, бацька пайшоў у бежанскi камiтэт. Там, дачуўся ён, даюць грашовую дапамогу ахвярам вайны, бедным выгнанцам. На ўсякi выпадак тата ўзяў з сабой i мяне, бо я прыехаў якраз на вакацыi з Невеля. Прыйшлi мы з iм у камiтэт. Толькi чыноўнiк запытаўся ў нас: хто, чаго - як у пакой зайшоў нейкi пан у капелюшы, з лясачкай.
      Чыноўнiк адразу спынiў гутарку з намi, устаў, запрасiў новага наведвальнiка сесцi i пачаў пiсаць. Пачулi мы, што гэта сапраўды пан, што ў яго за лiнiяй фронту застаўся невялiчкi маёнтак, а ўсёй сям'i - ён i жонка.
      Чыноўнiк запiсаў i сказаў:
      - Вам прызначаецца штомесячная дапамога пяцьдзесят рублёў. Вось адпаведны дакумент.
      Пан падзякаваў i выйшаў з пакоя. Бацька толькi паспеў мне шапнуць:
      - На дзве душы паўсотнi. Нам будзе, мабыць, уся сотня.
      Чыноўнiк пачаў запаўняць лiст на нашу сям'ю. Сесцi ён майму тату не запрапанаваў. Пытаўся грубавата:
      - Колькi дзяцей пры вас? Пяцёра? Ды яшчэ сам i жонка? Сем душ? Акалечана правая рука? Што яшчэ? Усё? - Вось дакумент. Будзеце атрымлiваць дзесяць рублёў на месяц...
      Бацька зусiм збянтэжыўся.
      - Ды як жа? Цi не памылiлiся вы? Чаму ж так мала...
      - Я нiколi не памыляюся. Што табе незразумела?
      - Ды вось перада мной быў чалавек - вы яму на дзве душы запiсалi пяцьдзесят рублёў, а мне на сем душ - дзесяць.
      - Стары дурань! Зразумей добра: то - пан, а ты - мужык. Табе i дзесяць рублёў няварта даваць. А цяпер - марш адгэтуль, а то i гэты загад адбяру...
      Так мы i прамаршыравалi па ўсходках, азiраючыся, цi не даганяе нас чыноўнiк адбiраць дзесяцiрублёвы загад...
      Iдучы вулiцай, бацька пытаўся сам у сябе:
      "Цi дачакаемся мы таго, каб не было падзелу на лепшых i горшых, на паноў i мужыкоў?"
      Дачакалiся...
      Буланы конь
      У нашай сям'i чамусьцi думалi, што конi ў нас могуць весцiся толькi вараной масцi. Больш, казаў тата, нiякая масць у нас не вядзецца: то хварэць пачынае, то так якое няшчасце здарыцца. Колькi я сябе помню, у нас былi толькi вараныя конi. Апошнi перад самай вайной быў наш уласны гадаванец, узяты яшчэ жарабяткам. Рос ён, можна сказаць, разам з намi, ведаў нас усiх, асцерагаўся, каб не ступiць сваiм капытом на каторага малога, цярплiва ставiўся да ўсiх нашых гарэзных жартаў: заплятання яму хваста ў косы або яшчэ чаго падобнага. Быў ён дужы, цярплiвы. Вазiў вазы вялiкiя, асаблiва тады, калi пайшлi ў нас панарады-калёсы на жалезных восях.
      Былi мы iм усе задаволены i толькi iмкнулiся, каб i ён быў задаволены. Наносiлi мы поўныя вышкi асенняга лiсця, якое дадавалася на подсцiл яму i каровам, здабывалi кантрабандай канюшыны ўлетку, нажынаючы яе сярпом. Адным словам, як маглi - дзякавалi за шчырую працу. Улетку вадзiлi час ад часу на рэчку, дзе купалi, мылi, зiмой чысцiлi шчоткамi.
      I вось прыйшла вайна. Падкацiлiся яе мутныя хвалi да нашых зацiшных куточкаў. З'явiлася на тых хвалях розная шума несусветная, усялякiя фуражыры-драпежнiкi, якiя бралi ў сялян i пошар, i конi пад шарлатанскiя распiскi, фiлькавы граматы, карыстаючыся ўласцiвым для вайны бязладдзем, безначаллем. Забралi i ў нас каня, з ходу:
      - Часова, баця, на пару дзён. Мы прывядзём яго назад. Вось табе наша гарантыя - распiска.
      А на гэтай гарантыi нi пячаткi, нi назвы воiнскай часцi... Бывалi выпадкi, што праз якую мiлю прадавалi такiх коней у суседнiх вёсках... Iдзi, свiшчы, жалься...
      Адным словам, засталiся мы без каня. А тут трэба бульбу з поля вазiць, збожжа не ўсё ў свiрне. Ды што казаць - на ўсякую справу патрэбен свой конь. За нашым лесам Сухавершу, па ўсёй Туянiсе быў вялiкi бой. Пакрышыла-паламала там дрэў - немаведама колькi. Як толькi прыцiхлi гарматы, пачалi з кулямётаў ды з вiнтовак страляць. А мне - не сядзiцца. Пайду, гляну, можа дзе наш вараны конь ходзiць, яго ж у той бок пагналi. Iду, кулi свiшчуць, але слабенька, нiбыта якiя кiламетры два праляцеўшы, ды i садзяцца, садзяцца, як пчолкi на адпачынак. Добрыя пчолкi! Як джгне, дык не захочаш нiякага мёду. А я iду сцежачкай блiзу самага ўзвышша. Бачу, дарогай у далiне крочыць на перадавую лiнiю рота салдат, вядзе яе капiтан, а наперадзе - салдат з гармонiкам праз плячо i, каб падняць дух, на гармонiку iграе i спявае ва ўсю:
      Выйшла Дуня за вароты, а за ёю салдат рота.
      Салдаты, гэта рота, iдуць моўчкi, ссутулiўшыся, i, нават збоку вiдаць добра, што напляваць iм на тую Дуню i на тыя вароты... Але згледзеў мяне капiтан.
      - Хлопчык, хадзi сюды!
      Падыходжу. У мяне мiж iншым аброць у руках.
      - Чаго ты тут швэндаешся па лесе? Бачыш, чуеш - кулi свiшчуць? Табе што, жыццё абрыдла?
      - Жыццё мне зусiм не абрыдла, але нашага каня забралi, я шукаю, можа, выпраглi ды пусцiлi, ён жа ваеннай справе не вучыўся...
      - Ды вунь, - паказвае рукой, - конь траву шчыпле. Бяры ды хутчэй уцякай адсюль...
      Пайшоў я - праўда, за якiх метраў дваццаць пасецца конь, але не наш буланай масцi, на баку таўро. Ды, вiдаць, напалохаўся вайной - пабачыўшы мяне, адскочыў ды ўцякаць. А ён жа не спутаны. Я за iм, кепачку зняў - нiбыта гэта торбачка з аўсом, - ды да яго:
      - Кося, кося, на аброку!
      А яго, мабыць, так накармiлi аброкам, дык нi слухаць, нi глядзець не хоча...
      Хадзiў я, хадзiў, пэўна, з гадзiну, калi не болей. А кулi тыя свiшчуць. Думаў ужо iсцi з лесу. Дужа небяспечна. Урэшце спынiўся конь буланы, падпусцiў мяне да сябе. Я яму аброць на галаву, зашпiлiў i пачаў гладзiць ды размаўляць з iм ласкава. Адначасна аглядаю з усiх бакоў. Конь малады, дужы, па ўсiм вiдаць, зусiм не худы, але ў яго збiты моцна карак, нават гнаiцца пачынае. Я яго памаленьку ў павадку i павёў. Выйшлi мы з небяспечнай зоны, а там ужо i казаць няма чаго - без жаднага страху давёў я буланага да нашай сядзiбы. Тут бацькi, малыя далi яму скiбачку хлеба з соллю, пагладзiў бацька, голас свой падаў. Пасля ўзяў зелля адмысловага, - а ў каго свая жывёла была, усялякiя зёлкi на першы выпадак збiралiся, - прамыў яму раны, памазаў маззю, спуталi мы яго - ды на лужок. Толькi паглядаем, каб куды далёка не пайшоў. А яму, вiдаць, ад мазi адразу лягчэй стала, ды i мухi перасталi раны абсядаць. Нiкуды ён не адыходзiцца далёка, пасецца. Так дзень па днi - абгаiўся ў яго карак. Падладзiў бацька для буланага хамут, паклаў больш мяккага лямца, i пачалi мы памаленечку лёгкiя вазы вазiць. Выявiлася - залаты конь. На iм бацька мяне i ў Парафiянава адвозiў i толькi дзiвiўся:
      - Паверыш у нейкую дурную прымху, што толькi вараныя конi ў цябе будуць весцiся. Вось зусiм не вараны, а буланы трапiў на шчасце, а якi залаты конь!
      Так, пакуль сям'я ў Маскву не выехала, i жыў буланы ў таты, нахвалiцца на яго не маглi, нават у Маскве колькi разоў згадвалi...
      Каму гульня, а мне - навука...
      Я ўжо казаў, што ў часе першай iмперыялiстычнай вайны нашую настаўнiцкую семiнарыю эвакуiравалi ў горад Невель, за Полацк. Там жа сабралася яшчэ некалькi сярэднiх школ - з Вiльнi, з iншых заходнiх гарадоў. Стаялi вайсковыя часцi - артылерысты, сапёры. Невялiчкi гарадок быў перапоўнены. Мы, вучнi, размяшчалiся на прыватных кватэрах, уперамежку з вайскоўцамi. Хоць дырэктар i класныя настаўнiкi хадзiлi даволi часта па кватэрах, але некаторыя хлопцы занялiся рознай непатрэбшчынай, асаблiва - карцёжнымi справамi. Гулялi на грошы, галоўным чынам, на гарышчах сваiх дамоў. Я да такiх кампанiй не далучаўся. Падрыхтаваўшы свае ўрокi на заўтрашнi дзень, звычайна садзiўся чытаць якую-небудзь белетрыстычную кнiжку. Мяне, уласна кажучы, не цягнула зусiм да карцёжнай гульнi. Нават брыдка было глядзець на гэтыя замусоленыя сотнямi рук, брудныя кавалкi каляровага кардону.
      Аднойчы здарылася так, што нам выдалi стыпендыю ды мой старэйшы брат прыслаў мне дапамогу - рублёў дваццаць пяць. Разам у мяне сабраўся цэлы капiтал. Заплацiў я нават гаспадынi наперад за месяц, лiквiдаваў якiя дробныя даўгi i падрахоўваў, што мне можна купiць з адзежы цi з абутку. У той самы час нашы карцёжнiкi рабiлi другi падрахунак: як абдурыць мяне i забраць ад мяне ўсе мае грошы.
      I вось, калi я сядзеў у сваiм пакоi над кнiгамi, да мяне з'явiўся дэлегат ад гарышча i пачаў угаворваць прыняць удзел у карцёжнай гульнi.
      - Эх, Уладзiк, Уладзiк! Усё ты з кнiгамi... Так i закiснуць можна, гарбатым якiм зрабiцца... Пойдзем да хлопцаў. Там такая гульня, такiя грошы... Па дваццаць рублёў у банку бывае... А ты нiчога i не ведаеш тут... Пойдзем!
      Адчувалася, што не адчэпiшся нi крыжом, нi таўкачом. Я згадзiўся.
      - Ну што ж! Дзякую за запрашэнне. Пойдзем.
      Мой сябар, не чуючы ног пад сабой, - на панадворак, пасля па драбiне - на гарышча. Я следам за iм. А там сапраўды гульня ў поўным разгары. Банкамёт, наш хлопец, адразу мне карту ў рукi. Глянуў я з-пад далонi - туз! Сусед шэпча:
      - У банку дзесяць рублёў. Ты на ўсе, цi я на палову прыстану?
      - Не, - адказваю я, - не трэба, я адзiн пайду.
      Банкамёт задаволена ўсмiхаецца.
      - Дык на колькi ты iдзеш, - пытаецца.
      Пачакаўшы хвiлiну, нiбыта радзячыся сам з сабою, я адказаў:
      - Дайце мне на пятачок...
      - А як гэта разумець, - удакладняе банкамёт, - на пяць рублёў, значыцца?
      - Ды не, - адказваю я, - на пяць капеек.
      Тады, нават не заўважыў я, хто, - вырвалi ў мяне туза з рук, зграблi мяне ў ахапак ды як турнулi з гарышча па драбiне далоў, ледзьве я галаву не скруцiў.
      Так пачалася, так i скончылася мая гульня ў карты. Больш мяне ў такiя гульнi нi разу не запрашалi, а я тым больш не прасiўся...
      Стары пазалотнiк, гiтара i шашкi
      Знайшлi мы сабе добрую кватэру. Мы - чацвёра навучэнцаў настаўнiцкай семiнарыi. Салдат на гэтай кватэры не было, гаспадаровы дзецi жылi ў вялiкiм горадзе. Было толькi двое самiх старых. Гаспадыня займалася хатнiмi справамi i з усёй ахвотай згадзiлася гатаваць нам абед i вячэру. Гаспадар быў выдатны майстар-пазалотнiк. Апрача таго, ён, нягледзячы на стары век, надзвычай добра iграў на гiтары. Але не меншую славу ён меў i як iгрок у шашкi. У гэтым ён лiчыўся чэмпiёнам горада Невеля.
      Жылi мы вельмi добра, спакойна. Спалi ўсе на падлозе ў гасцiнай, а займалiся на кухнi. Тут стаяў вялiзны стол, было светла i цёпла ад добра складзенай печы: у яе шчыток быў наўкол, так што залазiць на печ можна было толькi ў адным месцы i на печы чалавек пачуваўся нiбы ў нейкай маленькай утульнай хатцы.
      Стары гаспадар займаўся сваёй пазалотнiцкай працай днём, калi нас не было. Мы яму нi ў чым не перашкаджалi, хлопцы нашы былi добрыя, далiкатныя, i гаспадары былi намi дужа задаволены.
      Калi ў нас здаралася вольная хвiлiна, мы прасiлi гаспадара паiграць нам на гiтары. Згаджаўся ён ахвотна. Мы былi задаволены яго канцэртамi, ад усяго сэрца дзякавалi яму, а ён быў задаволены, вiдаць, тым, што ўсё ж больш-менш культурныя хлопцы разумеюць, паважаюць i з сапраўднай пашанаю ставяцца да ягонага выканання.
      Але вось стары гаспадар заўважыў, што я хутчэй за сваiх сяброў спраўляюся з падрыхтоўкай да чарговых заняткаў i пачынаю чытаць кнiгi.
      А яму, як нi кажы, маркотна. Мы маўчым, гаспадыня, каб не перашкаджаць нам, маўчыць. Вось ён i пачаў мяне запрашаць:
      - Давай згуляем у шашкi.
      Я катэгарычна адмаўляюся:
      - Што вы, што вы! Я буду з вамi гуляць у шашкi?! З чэмпiёнам?
      А ён - згуляем ды згуляем.
      I спакусiў ён так мяне пачаць з iм гуляць у шашкi. Гулялi мы моўчкi, толькi шашка стукне па дошчачцы калi, а гульня нiяк не перашкаджала маiм сябрам у iхнiх занятках.
      Трэба было зiрнуць, пацiкавiцца, як ён са мной гуляў!
      Праводзiў мяне ў дамкi, пасля - закрываў. Закрываў па дзве, па тры, па чатыры шашкi. Карацей i прасцей кажучы, ён гуляў са мной рыхтык так, як гуляе кот з мышкай, не даючы ёй нiякай магчымасцi пазбавiцца ягоных кiпцюроў.
      Гуляем мы з iм тыдзень, два, гуляем мы з iм месяц, два. На трэцiм месяцы пачалi нашы партыi канчацца разыгранкамi - не перамагаў ён, не перамагаю я.
      I вось блiзка каляд селi мы з iм гуляць. Згулялi партыю, i я ўзяў ды закрыў ягоную шашку. Выбегла на гэтае вiдовiшча гаспадыня, спынiлi свае заняткi мае сябры, ды ў голас:
      - Гаспадар! Што гэта вы? Як гэта вы?!
      Мой стары партнёр, самае сапраўднае прозвiшча якога было Бабаха, як бабахнуў кулаком па шашках, дык яны i пакацiлiся па ўсёй падлозе. Тут жа спавяшчае:
      - Машэнства - i больш нiчога! Давай новую партыю.