Назiраў я за рознымi кветкамi, як яны паступова ператваралiся ў плады, ягады. Набiраў пакрысе ў торбачку i добрых грыбоў, каб хапiла падсмажыць i падвесялiць вячэру ўсёй нашай сям'i. Плёў часам кошычкi для хатняга ўжытку... Але багата часу праводзiў, слухаючы музыку, спевы, гоман бору.
      Аднойчы так я суцiшыўся, захапiўся гэтым нiбыта знаёмым i заўсёды новым гоманам бору i раптам чую, што ў гэтай музыцы з'яўляюцца нейкiя нязвыклыя для майго вуха гукi. Так, пэўна, уяўляю я цяпер, дырыжор аркестра чуе на рэпетыцыi якi-небудзь рып не ў час адчыненых дзвярэй або чый-небудзь прыглушаны кашаль.
      Дык вось i я, хоць быў толькi сцiплым слухачом канцэрта, якi давала генiяльная мастачка - прырода, пачуў нейкiя нязвыклыя, дысанансавыя гукi: "пто"... "'пто"... "пто"... i затым "оп"! I так разоў дзесяць запар.
      Я цiхенька ўзняўся i, цiкаючыся, пачаў наблiжацца да сасонак, за якiмi былi ямiшчы, - напалову засыпаныя леташнiя ямы, дзе зiмой трымалi бульбу. Расхiнуўшы сасновыя лапкi, бачу больш дзесятка зайцоў, вялiкiх i малых, якiя, стаўшы на дзiрванок перад гэтымi ямамi, разбягаюцца, нiбыта паводле нейкай каманды, а затым скачуць праз ямы: раз, два, тры. У гэтым спаборнiцтве некаторыя, асаблiва меншыя, увальвалiся ў якую адну яму. Вось бегучы яны i давалi гукi: "пто", "пто", "пто"... Я нават добра не зразумеў, цi гэта яны лапкамi так тупалi па пяску, цi прыгаварвалi, каб паддаць сабе iмпэту. Глядзеў я, глядзеў, а пасля, калi яны падрыхтавалiся да чарговага перабегу, выйшаў раптоўна ды сказаў:
      - Пачакайце, я з вамi...
      Куды там! Нават не мог заўважыць: цi яны расталi, цi паразбягалiся так хутка.
      Больш яны сюды не прыходзiлi, а можа, прыходзiлi, калi мяне не было.
      Дома, пры вячэры, я расказаў пра гэтую гульню. Бацька i растлумачыў, што адзiны зайцаў паратунак - ногi. Вось звяры i практыкуюцца, каб у iх ногi былi моцныя.
      "Канец свету"
      Перад рэвалюцыяй, гадоў шэсцьдзесят - семдзесят таму назад, у нас, у Беларусi, было мала школ, не было зусiм бiблiятэк у вёсках, не было тады наогул нiдзе на свеце радыё, тэлебачання. Людзi даведвалiся пра апошнiя навiны i пра тое, дзе што на свеце дзеецца ад розных падарожных людзей, ад вандроўнiкаў. Часам гэта былi самыя звычайныя ашуканцы, якiя iшлi ад вёскi да вёскi i памаленьку пашыралi ў народзе ўсялякiя былi i небылiцы. Усюды iх прымалi, частавалi i прагна слухалi розную несусветную лухту. Прыблiзна ў 1906 годзе такiя падарожныя людзi, як згаварыўшыся, на пытанне: "Што чуваць?" адказвалi адно:
      - Дужа кепскае чуваць. Будзе скора канец свету. Будзе анёл боскi па небе лётаць, трубiць у трубу, выклiкаць на страшны суд усiх жывых i нябожчыкаў. Паадкрываюцца магiлы, усе жывыя i ўмерлыя стануць перад тым судом...
      Нястрымная людская фантазiя дадавала на месцах усялякiя новыя падрабязнасцi да гэтых апавяданняў, i так па драбочку вырысавалася вялiкая, жудасная карцiна, у якой прадугледжаны быў нават колер неба.
      Хто меў у запасе якую сякую капейку, пачаў прапiваць яе.
      - Навошта тыя грошы, канец свету...
      Хто павiнен быў узараць якую лагчынку, спасылаўся таксама на канец свету. Адным словам - разлад быў немалы.
      Здарылася так, што - тады самалётаў яшчэ не было, - з Ковенскай крэпасцi вайсковыя ўлады пусцiлi паветраны шар, аэрастат. Пад гэтым шарам быў падчэплены вялiкi кош, а ў iм сядзела трое вайскоўцаў. Была ў iх труба, каб даваць сiгнал у выпадку патрэбы, быў канат, каб людзi з зямлi маглi прыцягнуць шар да зямлi, калi з каша выкiнуць канец. Паколькi i газет у нас нiхто не выпiсваў, пра такую падзею нашы вяскоўцы нiчога не ведалi i не чулi.
      Паветраная плынь панесла гэны шар на поўдзень ад Коўна. Несла, гнала яго i падагнала да нашых мясцiн. Тым часам у тым шары нешта сапсавалася, i з яго памалу пачаў выходзiць газ, якiм ён трымаўся на вышынi. Заўважыўшы гэта, аэранаўты вырашылi, што iм трэба ў прыдатным месцы апусцiцца на зямлю, каб ратаваць жыццё. Нашы Агароднiкi iм зверху, з неба, спадабалiся. Вайскоўцы выкiнулi з каша канец каната i пачалi трубiць у трубу, каб звярнуць увагу людзей на канат, каб людзi прыцягнулi iхнi шар да зямлi.
      Але людзi страшэнна напалохалiся. Пачуўшы трубныя гукi, згадаўшы апавяданнi розных бадзяг-вандроўнiкаў, яны падумалi, што сапраўды пачаўся канец свету, што гэта "анёл боскi" лётае над iмi i заклiкае на страшны суд.
      Нiхто да таго каната блiзка не падышоў, усе кiнулiся ў хаты, пабралi абразы, павыносiлi на панадворак, укленчылi i, як хто ўмеў, пачалi малiцца. Жуда была страшэнная. Мне здавалася, што аж зямля пада мной калышацца, вагаецца. Каровы рыкалi, сабакi гаўкалi, куры ўзляталi на платы i стрэхi з гучным кудахтаннем. Здавалася, што i сонца свецiць слабей i зусiм не грэе...
      Адзiн наш жыхар, Мацей Юц, замест абраза схапiў качаргу. З ёй i стаяў, укленчыўшы, на панадворку.
      Тым часам паветраны шар адагнала ад нашай вёскi ў канец поля, пад Манькавiчы. А было ж там урочышча, якое звалi Гарэлым балотам. Чаму Гарэлым? Бо калiсьцi хлопцы, пасвячы конi, упалiлi торф на тым балотцы. Гарэла яно гады, пэўна, два, зiмой i летам. Калi торф выгараў, увесь верх, разам з лесам, абрушыўся ў тую выгарыну. Толькi верхавiны дрэў засталiся на ўзроўнi зямлi. Таму i пайшла ў нас назва - Гарэлае балота.
      Пакруцiўшыся над гэтым урочышчам, канец каната зачапiўся за нейкую верхавiну, пасля чаго шар павольна апусцiўся на дол.
      Павылазiўшы са свайго каша, аэранаўты забралi свае прылады, трубу i прыйшлi пехатой у нашу вёску, каб адпачыць i падсiлкавацца. Прыйшоўшы ў вёску, яны i пабачылi, якое там адбываецца багамолле. Тут адзiн "анёл боскi" i пачаў лаяцца, ды так, як да таго ў нас нiхто нiколi не лаяўся. Пры тым ён усё пытаўся:
      - Чаму вы за канат не цягнулi?
      Тады толькi ўсе зразумелi, што гэта нiякiя не анёлы, калi так добра ўмеюць сварыцца. Сталi ўсе па адным уставаць, заносiць у хаты абразы. Так пачаўся, так i скончыўся "страшны суд" у нашай вёсцы. Але не канчаўся ён доўга для таго дзядзькi Мацея, якi жыў у канцы вёскi. Вясковыя дуронiкi, пабачыўшы здаля дзядзьку Мацея, кленчылi на зямлю, узяўшы ў рукi якiя кiйкi. Гэта нагадвала тое, як Мацей калiсьцi стаяў, укленчыўшы, з качаргой у руках.
      Бацькi ды наогул старэйшыя людзi-суседзi за такiя камедыi не хвалiлi дуронiкаў, а давалi або пугай пад лыткi, або жыгучкай у штаны. Сапраўды, чаго ж там выскаляцца са старога: не адзiн ён тады настрашыўся. Уся грамада страху мела больш, чымсьцi трэба...
      Незапрошаныя вiзiцёры
      Сучасныя юныя чытачы i, праўду кажучы, многiя дарослыя людзi, не ведаюць, не ўяўляюць сабе, як цяжка было ў перадрэвалюцыйным часе знайсцi якую добрую кнiжку для чытання. Вясковыя дзецi бачылi фактычна толькi адны школьныя падручнiкi, ды i тых было небагата: кнiга для чытання, задачнiк i "закон боскi". Бiблiятэк для рабочых i сялян, асаблiва ў сельскай мясцовасцi, не было нiдзе нiводнай. Паны мелi ўласныя вялiкiя i багатыя бiблiятэкi ў сваiх палацах, але туды простых людзей нiхто не дапускаў. Ды i большая частка кнiг у панскiх бiблiятэках была на замежных, не зразумелых нашаму народу мовах. Адзiныя даступныя кнiжкi, якiя прадавалiся па капейцы за штуку на ўсiх кiрмашах i фэстах, гэта казкi пра Баву Каралевiча, Еруслана Лазаравiча i падобныя да iх. Толькi напярэдаднi рэвалюцыi пачалi з'яўляцца iншыя танныя выданнi, галоўным чынам, маленькiя апавяданнi Льва Талстога.
      Нас, дзяцей, цiкавiлi кнiгi ўсялякiя. Нам дужа хацелася даведацца, якiя краiны ёсць на свеце, якiя там людзi i як жывуць. Аб тым, што ў тых краiнах жывуць не так, як у нас, мы добра ведалi ад сваiх землякоў, якiя ездзiлi на заработкi ў Амерыку i ў iншыя краiны. А потым мы сяды-тады бывалi ў князеўскай аранжарэi - велiзарнай i багатай пабудове, дзе бачылi, напрыклад, пальмы, метраў па пяць-шэсць вышынёй, бачылi пярцовае дрэва, бачылi незлiчоную колькасць розных кветак трапiчных краiн, з дзiвоснымi формамi, колерамi i пахам. А садоўнiк, чалавек вельмi культурны i добры, расказваў нам пакрысе пра кожную з тых краiн...
      I вось даведалiся мы аднойчы ад княгiнiнага кухара Караля, што ў палацы ёсць вялiкi пакой-кабiнет нябожчыка-князя, а ў iм усе сцены застаўлены вялiзнымi шафамi, а ў тых шафах - кнiгi, кнiгi, кнiгi... Папера ў тых кнiгах, як скура, вырабленая. Аздоблены яны i золатам, i срэбрам, i ўсiмi колерамi, якiя толькi ёсць на зямлi i на небе... Сама княгiня iх, бадай, не чытае. А больш нiкому не дазволена браць кнiгi ў рукi. Толькi адна глухая пакаёўка, панi Марцэля, якая i пры князю там усё даглядала, зрэдку заходзiць у той пакой i выцiрае пыл са сталоў i з палiц. А яшчэ стаяць там зробленыя з каменя, з мармуру, статуi тых людзей, якiя пiсалi кнiгi для князеўскай бiблiятэкi. Яны i вартуюць цяпер гэтыя кнiгi, праганяюць усiх, хто не ўмее з iмi абыходзiцца... I гэта не ўсё. Пасярэдзiне таго пакоя - высокае крэсла на кольцах, у якiм князя вазiлi да стала, па пакоях, бо ў апошнiя гады свайго жыцця хадзiць ён не мог... Людзi цiхенька казалi, што гэта лёс князя пакараў за тое, што, быўшы царскiм мiнiстрам унутраных спраў, ён вельмi многа нявiнных душ загубiў, пазаганяў на катаргу або i на шыбенiцу паслаў...
      Паслухаўшы такiя апавяданнi старога Караля, - вясёлага дзеда з доўгiмi сiвымi бакенбардамi, мы не маглi нi спаць, нi есцi, так нам захацелася пабываць у той цудоўнай бiблiятэцы i самiм паглядзець на дзiвосныя кнiгi. Адно нас толькi бянтэжыла i непакоiла - наяўнасць каменных вартаўнiкоў. Як iх улiтаваць i схiлiць на свой бок?
      Але хто ж гэта "мы"? Мы, невялiчкая кампанiя дзяцей, якiя жылi ў маленькiм сяле Манькавiчах: два фельчаравы сыны, два мае браты i тры сыны мясцовага крамнiка Моўшы.
      Пакрысе склалi мы поўны аператыўны план свайго паходу. Самае галоўнае каб трапiць у палац у часе адпачынку, калi сама княгiня адпачывала на канапе i нiкому з чалядзiнцаў не дазволена было хадзiць праз пакоi.
      Падабраўшыся да самага палаца, мы пазалазiлi на высокi балкон-тэрасу, фактычна - на другi паверх. Спрыяла гэтаму тое, што ўвесь балкон быў апавiты дзiкiм вiнаградам. З гэтай тэрасы мы трапiлi адразу ў вялiзную залу, у хараство, не бачанае намi. На столi, на сценах былi вырабленыя з белага каменя кветкi, лiсце, постацi людзей, i малых i дарослых, i мужчын i жанчын, але, бадай, зусiм распранутых. Толькi на некаторых былi нiбы лёгкiя нажутачкi, а то i проста як бы хусцiначкi. Гэта нас дужа здзiвiла. Мы паспрабавалi нават растлумачыць такую акалiчнасць: мабыць, горача ў iх, вось яны i параспраналiся. Уразiла нас яшчэ падлога. Чулi мы даўно, што паркет у палацы нацiраюць пчалiным воскам. Але ж адно слухаць, а другое бачыць: мы проста падалi на гэтай падлозе, як зiмой на возеры, да таго яна была слiзкая. Апрача ўсяго, мы, як у люстэрку, адлюстроўвалiся тут... Але ж далей, далей! Мы прыйшлi не на княгiнiнай падлозе коўзацца, а кнiгi чытаць.
      З гэтай залы было некалькi дзвярэй. На наша шчасце, мы адчынiлi дзверы не насупраць балкона, - бо якраз трапiлi б у той пакой, дзе адпачывала княгiня, а на правую руку i выйшлi ў доўгi калiдор. У гэтым калiдоры было, пэўна, дзесяцера дзвярэй у розныя пакоi. Мы, iдучы калiдорам, адчынялi па чарзе дзверы ў кожны пакой, але не заходзiлi ў iх, бо для нас там не было нiчога цiкавага: сталы, ложкi, карцiны... I вось, нарэшце, прачынiлi мы дзверы ў якi шосты або сёмы пакой.
      Божухна! Праўду, шчырую праўду казаў нам сiвы Кароль! Шафы, шафы, шафы i ўсе са шклянымi дзверцамi, ды ад падлогi да самай столi... Нават памiж вокан знадворнай сцяны шафы, шафы... I ва ўсiх жа шафах - кнiгi, кнiгi, кнiгi... Мала таго, на некаторай адлегласцi ад шафаў вялiкiя стосы кнiг проста на падлозе. Гэта, мабыць, тыя, для якiх не знайшлося месца ў шафах. А на высокiх упрыгожаных слупках-тумбачках каменныя вартаўнiкi - сталыя людзi, з мудрымi, высокiмi лбамi... Пакланiлiся мы iм - маўчаць. Падышлi да шафаў, азiрнулiся на iх - не чапаюць нас, не кратаюцца.
      - Чаго ж нам баяцца iх! - рассудзiў старэйшы брат. - Яны пiсалi свае кнiгi для людзей. Мы iх не псуём. Чаго ж iм гневацца на нас?
      I мы ўсе кiнулiся да кнiг. Бралi адну, гарталi, разглядвалi малюнкi, на якiх былi нiколi не бачаныя намi краявiды, людзi, убраннi, бралi другую, трэцюю...
      Мы проста сп'янелi ад гэтых кнiг, ад усяго багацця, ад усяго хараства, пра якое, зразумела, раней не маглi i ў сне саснiць...
      Некаторыя старонкi былi незразумелыя для нас, некаторыя - зразумелыя нават без тлумачэнняў. Мы захапiлiся гэтымi кнiгамi i зусiм забылiся на тое, што ў палацы, што мы прайшлi сюды недазволеным шляхам, што нас за гэта могуць пакараць вельмi жорстка. Хто стаяў, хто сядзеў на падлозе, выцягнуўшы ногi i паклаўшы на iх кнiгу. А я ўзяў такую тоўстую i цяжкую кнiгу, што не мог яе трымаць нiяк. Доўга не думаючы, паклаў яе на стол, сам падагнаў князеўскае крэсла, сеў у яго i пачаў лёгка i свабодна гартаць старонку за старонкай. Сустрэўшы вялiкую рэпрадукцыю, я разгарнуў яе перад сабою на ўсю шырыню.
      У гэты момант глухая пакаёўка, панi Марцэля, iшла нечага калiдорам. Яна пабачыла непарадак: няшчыльна прычыненыя дзверы ў князеўскi кабiнет. Падышла да iх i бачыць, - так яна апавядала пасля:
      - Сядзiць у крэсле сваiм нябожчык-князь i гартае старонкi ў кнiзе, чытае яе.
      Пакаёўка крыкнула немым голасам i самлела. У палацы, у дальнiх пакоях, пачаўся стукат-грукат. Гэта - iшла дапамога. Нам не было чаго чакаць далей. Мы выскачылi ў калiдор, аж чуем - у зале ўжо ходзяць людзi, наблiжаюцца да нас.
      Дзе ж нам ратавацца? Замiтусiўшыся ў калiдоры, мы пабачылi ў самым канцы яго жалезную вiнтавую лесвiцу, якая вяла на гарышча палаца. Узбеглi мы па гэтай лесвiцы так хутка, што проста дзiва. Там зачынiлi за сабою жалезныя дзверцы i пачалi думу думаць: што рабiць? Унiзе - грукат, стукат i беганiна не спынялiся доўга. Чулi мы i словы:
      - Доктара! Паклiчце доктара!
      Глянем у акенца - высока, нi саскочыць, нi злезцi нельга, немагчыма. Так i сядзелi мы да самага цямна. Тады толькi павылазiлi са свайго сховiшча, на пальчыках прайшлi зноў калiдорам, праз залу i, урэшце, дыхнулi свежым паветрам: саскочылi з балкона на зямлю...
      Трэба сказаць, што доктар, - бацька двух нашых сяброў, - паклiканы на дапамогу да хворай, вельмi хутка зразумеў, якiя тут зданi вандравалi. Зазiрнуўшы ў князеў кабiнет, ён пабачыў на пыльнай падлозе сляды дзiцячых ног.
      Дома наша мама таксама ўстрывожана пыталася:
      - Дзе ж вы былi так доўга?
      Мы адказвалi:
      - У рыбу хадзiлi...
      - А дзе вашая рыба?
      - Ды кепска бралася...
      Здагадаўся яшчэ аб усiм стары кухар Кароль. Бываючы ў нас, ён некалькi разоў паўтараў:
      - Цяпер старую цяцеру Марцэлю кiем не загонiш ў той калiдор. Прыходзь хто хочаш i чытай супакойна кнiгi.
      Гэта ён нiбыта заахвочваў нас паўтарыць свой вiзiт. Але мы больш не хадзiлi ў палац. Самi мы напалохалiся не горш за Марцэлю...
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
      Цяпер, бачачы, як людзi з кватэр выкiдаюць у смецце або аддаюць у макулатуру добрыя кнiгi, часопiсы, бо яны сапраўды замiнаюць, я аж сумаваць пачынаю. Мне ўспамiнаецца адразу маё першае знаёмства з кнiгай, павага да якой засталася на ўсё жыццё.
      Пажар
      Два з паловай палi нашай вёскi апаясвала рака. Паплавы на абодвух берагах гэтае ракi належалi нам. За паплавамi на левым баку ракi - панскi лес. Для нашай вёскi была вялiкая выгода, а пану гэта дужа не падабалася, бо i сенажацi на левым баку добрыя i праз тыя сенажацi нашым людзям было латвей гаспадарыць у лесе.
      Вось аднойчы панскi адмiнiстратар знайшоў нейкiя старадаўнiя паперы, якiмi пачаў даводзiць, што ўвесь поплаў на левым беразе ракi з'яўляецца ўласнасцю князя, а нам належыць багнiстае балота Залатуха, якое знаходзiцца на адлегласцi трох вёрст ад нашай вясковай зямлi, у сярэдзiне панскага лесу.
      Пра гэта ўсё абвясцiлi нашай грамадзе вясной 1905 года i папярэдзiлi, каб мы нават не думалi касiць паплавы.
      Нашы вясковыя гаспадары страшэнна абурылiся, сабралi грошай i паслалi сваiх прадстаўнiкоў у Вiльню да адваката.
      Адвакат азнаёмiўся ўважна з усёй справай i сказаў iм так:
      - Браточкi! Праўда - ваша. Тым не менш, я даю вам раду скарыцца, узяць тую гнiлую Залатуху, якую вам даюць, i адступiцца ад паплавоў...
      Прадстаўнiкi абурылiся:
      - Як так? Мы будзем судзiцца! Закон вышэй князя!
      - Браточкi, - зноў кажа адвакат, - увесь царскi закон стане за князя. Хто такi ваш князь? У нядаўнiм - царскi мiнiстр унутраных спраў. Калi вам прысудзiць адзiн суд, нават два, - князь падасць скаргу ў сенат, а там вырашаць справу абавязкова на князеву карысць. У гэтым я перакананы. Што ж будзе ў вас? Прасудзiце грошы i змушаны будзеце ўзяць тое ж самае балота. Што да мяне - дык я ўзяўся б весцi вашую справу без нiякай платы, без грошай, каб была хоць маленькая надзея на поспех...
      Вярнуўшыся ў вёску, пасланцы так слова ў слова i сказалi. А тым часам надышла пара i сена касiць. Адкляпалi косы ды i выйшлi ўсе нашыя людзi на левы бок ракi. А паны панаймалi ў суседнiх вёсках касцоў, далi iм на грыўню больш, чым звычайна, i таксама паслалi на той жа поплаў.
      Нашы косяць, а тыя, нанятыя, стаяць i глядзяць. Панскiя прыганятыя конна гайсаюць, галасуюць:
      - Што вы стаiцё? Жанеце iх адсюль! Мы вас навошта наймалi?
      Адзiн з нанятых i адказаў:
      - Вы нас наймалi свае лугi касiць, а прывялi нас на сялянскiя. Дык мы i паможам сваiм братам касiць, каб час не марнаваўся...
      Пасталi побач з нашымi людзьмi ды, як той казаў, адным махам увесь вялiзны поплаў i скасiлi. А надвор'е было добрае! Сена сохла хутка. На другi дзень па абедзе i стажкi склалi. На трэцi дзень пазапрагалi конi i выехалi вазiць сена ў свае пунi.
      Калi глянулi, аж цэлы эскадрон царскiх карнiкаў прыкацiў. Акружылi нашых вяскоўцаў, сагналi iх у адзiн круг ды бiзунамi, ды бiзунамi. А ў бiзуны дрот паўвiваны, а на канцах - свiнец зашыты. Так секлi, так лупцавалi, што крывавыя пырскi ляцелi. Енк, гвалт такi ўзняўся, што не тое каб левы бок ракi, але i правы гатовы былi аддаць князю.
      Нацешыўшыся да сыцi, далi загад класцi сена на вазы i везцi яго ў панскiя пунi.
      Да самага цямна вазiлi. Усё сена адвезлi. Панскi адмiнiстратар аб'ехаў увесь поплаў, прымусiў падгрэбсцi, дзе былi пазаставалiся маленькiя кiдкi якiя. Тады толькi адпусцiлi нашых вяскоўцаў дадому. Так i выйшла, што дарма скасiлi, дарма пасушылi i таксама дарма адвезлi пану ў пуню...
      Эскадрон карнiкаў паехаў з вясёлай песняй у маёнтак. Там такiм "ваякам" выкацiлi бочкi гарэлкi, - бровар у князя свой! - а на закуску i кiлбасы, i вяндлiна... Адным словам, баль такi закацiлi, што некаторыя ўпiлiся страшэнна. Песнi, гойканне да паўночы былi чутны.
      I вось апаўночы ўзняўся ў маёнтку пажар. Вялiзны пажар. Занялося адразу ў дваццацi месцах. Гарэлi аборы, стайнi, вазоўнi, гумны, свiрны, пунi. За вярсту ветрам адносiла дошкi з агнём.
      Ад вялiкага маёнтка, можна сказаць - гарадка, застаўся быў адзiн палац ды некалькi камянiц. А ўсе драўляныя будынкi пагарэлi. Паабпякалiся многiя карнiкi, у некаторых пагарэла вопратка. Ад'язджалi яны з маёнтка накшталт напалеонаўскага войска з Масквы: хто ў цывiльнай вопратцы, хто з падвязанымi скiвiцамi...
      Пасля наехалi жандары, следчыя, рабiлi допыты, шукалi падпальшчыкаў. Але людзi ў адзiн голас адказвалi: карнiкi напiлiся, параскладвалi ўсюды агнi, пяклi на ражэньчыках сала, самi яны i падпалiлi... Так скончыўся баль. Прыйшлося ўсе будынкi будаваць нанова. А нам, сялянам, дасталася ўсё ж Залатуха замест нашых векавечных паплавоў...
      Янук Бiюцкi
      Вёску, адкуль ён быў родам, звалi Бiюцi. Ягонае iмя - Янук. Усе звалi яго - Янук Бiюцкi. Нiводзiн чалавек у вочы не назваў чалавека дрэнна. А за вочы казалi:
      - Гэта ж тады Янук Дурны быў у нас.
      Той Янук, як я пачаў яго памятаць, - сярэдняга росту, не старога веку, так гадоў пад сорак. Апрануты быў у тую вопратку, якую людзi давалi, у кожным разе - у чыстую кашулю, чыстыя белыя нагавiцы. З твару ён, я сказаў бы, нават прыгожы, але нейкi тузганы. Увесь час ягоны твар быў у руху, кожная зморшчынка нiбы краталася, тузгалася. Але асаблiва цiкавыя ў яго былi рукi. Усе людзi звярталi ўвагу на гэтыя рукi. Гэта былi не сялянскiя, а нейкiя панскiя рукi. Iншыя нават сцвярджалi, што ён бачыць гэтымi рукамi.
      - Вы звярнiце ўвагу, - казалi яны, як ён аглядае дрэва. Возьме два паленцы. Памацае адно, памацае другое. Адно адразу адкiне прэч. Другое пушчае ў работу: бярэ ножык, пачынае выразаць.
      I сапраўды праходзiць невялiкi час - на стол стаўляе каня або кароўку, або якога звярка, або птушку. Залежна ад таго, што ён вымацаў пальцамi пры аглядзе. Просяць дзецi зрабiць птушачку, а ён, памацаўшы дрэва, - робiць конiка. Чаму? А таму, што ён угледзеў сваiмi пальцамi менавiта конiка i вызвалiў яго з таго палону.
      Для многiх-многiх дзяцей у нашай мясцовасцi гэны Янук быў найлепшы друг. Усе мы мелi цацкi з ягоных рук, ды якiя мастацкiя...
      Згадваючы сёння таго Янука Бiюцкага, я скажу:
      - Не, не дурань ён быў. Быў ён выдатны майстар-мастак, толькi ўзяў на сябе непасiльны цяжар: вызвалiць хараство з-пад грубай абалонкi. I надарваўся ад такога непасiльнага цяжару.
      Вялiкi мастак так i сышоў са свету, не сказаўшы таго, што мог сказаць сваiмi творамi...
      Знакамiты пакупнiк
      Быў у нас поп, айцец Мiхаiл Мiркавiч. Ды не звычайны: за свае заслугi перад "верай, царом i айчынай" атрымаў ён узнагароду - архiрэйскую мiтру, галаўны ўбор, якi надзяваецца ў часе царкоўнай службы. Узнагарода была залатая i аздоблена каштоўнымi каменьчыкамi-самацветамi. Ад яе iшло такое зiхаценне, такi бляск, што аж дзiўна было глядзець. Гэтая мiтра давала гонару ўсёй нашай царкве, усёй парафii, гэта значыць раёну. Што там абразы святых! Усе яны неяк прымерклi, стускнелi. Глядзець на мiтру прыходзiлi людзi з суседнiх прыходаў. А манькаўцы казалi iм:
      - Што ваш поп! Лысы пень нейкi! А наш - мiтрай накрыты!
      Больш дасцiпныя меркавалi, праўда, цiшэй, што мiтра айцу Мiхаiлу дасталася не за так, не за прыгожыя вочы. Казалi, што нiбыта тады, калi пераварачвалi вунiятаў на праваслаўных, забаранялi ў царквах малiцца па-беларуску, дык айцец Мiхаiл самы першы пайшоў на паклон да царскага архiрэя ды яшчэ iншых памагаў паварочваць на чарнасотнiцкi шлях. А цi не самае галоўнае, дапамог многiм упартым папам-вунiятам пераехаць у Сiбiр...
      На якой бы мове нi малiўся айцец Мiхаiл, але стрыг ён сваiх боскiх авечак плённа. Па смерцi ён, даўнi ўдавец, пакiнуў сваiм замужнiм дочкам па пятнаццаць тысяч золатам у банку. А яшчэ ж засталася маёмасць. Адной рагатай жывёлы - трыццаць галоў, ды шафы, сталы, ды розная гаспадарчая драбяза... Усю ягоную маёмасць прадавалi з аўкцыёна. Таксама набралi грошай багата. Ды яшчэ я, добра не разабраўшыся, восем капеек уторкнуў на тым аўкцыёне для абагачэння паповых спадчыннiкаў. Трэба сказаць, што гэтыя грошы я выпрасiў у сваёй мамы, пад свае будучыя (!) заработкi, - было мне тады восем гадоў. А паткнуўся я на той аўкцыён не выпадкова, не бяздумна. Дачуўся быў я, што будуць прадаваць там i ўсе кнiгi з паповай бiблiятэкi. Мне думалася, што яна ў яго была не горшая, чымсьцi ў самога князя, якую мы нядаўна аглядалi.
      Пачаўся аўкцыён. Паколькi пра яго было абвешчана з царкоўных амбонаў ва ўсiх блiжнiх царквах, народу сабралася немаведама колькi. Бралi, куплялi нават такiя прадметы папоўскага ўжытку, якiя нiколi не былi i не будуць патрэбны селянiну. Дайшла справа i да кнiг. Царкоўныя кнiгi, псалтыры ўсялякiя, "жыцiя святых" былi ўсе цаною не менш, чым паўрубля. Да iх я не патыкаўся. Але вось абвясцiлi:
      - Каталог кнiг Вiленскай публiчнай бiблiятэкi. Цана-сорак капеек. Пераплёт - скураны...
      Зiрнуў я. Кнiга тоўстая, вялiзная. А нiхто не дае нiякай цаны. Аўкцыянiст пытаецца зноў:
      - Цана - сорак капеек. Хто больш?
      Я, набраўшыся духу, выйшаў наперад i заявiў:
      - Пяць капеек!
      Пабачыўшы такога купца i пачуўшы такую цану, усе дружна засмяялiся.
      Аўкцыянiст спачатку крыху збянтэжыўся, але, маючы багатую практыку, адразу знайшоўся i падтрымаў камерцыю:
      - ...Каталог кнiг... Цана - пяць капеек... Хто больш? Няма нiкога? Хлопчык! Давай грошы, забiрай гэтую каштоўную кнiгу. Калi ты прачытаеш палову тых кнiг, пра якiя ў ёй напiсана, будзеш паважаны чалавек. Калi ты прачытаеш усе - ты загiнеш. Адзiн розум добра, з двума - трапiш туды, адкуль назад не вяртаюцца...
      Я тады не разумеў усiх ягоных прыказак, забраў кнiгу i заплацiў пяць капеек. Але аўкцыянiст пабачыў, што ў мяне ёсць яшчэ тры капейкi. Гэта памагло яму ў далейшым насмяшыць увесь народ.
      Падымаючы так па адной розныя рэчы, да вечару распрадаў ён бадай усё. Двое рабочых i былая ахмiстрыня нябожчыка - Марыля - ледзьве паспявалi падцягваць, падносiць рэчы або падводзiць жывёлу да прылаўка. Але вось раптам на стол-прылавак паставiлi нейкую зялёную скрынку, больш падобную на шпакоўнiцу. Толькi што пры боку не было дзiркi для птушак ды вечка пад'ёмнае, на навесках. Прысутныя са здзiўленнем пазiралi на гэтую прыладу. Аўкцыянiст таксама, вiдаць, крыху збянтэжыўся i нагнуўся да ахмiстрынi, пэўна што, пытаўся:
      - Навошта такая скрынка была айцу Мiхаiлу?
      Калi тая адказала, ён адразу павесялеў i пачаў гульню.
      - А вось зусiм незаменны ў кожнай гаспадарцы прадмет, якi павiнен займаць самае пачэснае месца...
      Усе здзiўлена натаропiлiся.
      - Зроблены з самага найлепшага дрэва найлепшымi майстрамi, адпалiтураваны, пафарбаваны на самым найлепшым пакосце пад натуральнае сасновае дрэва...
      Усе зарагаталi.
      - Скрынка для таго, каб насiць на рыбалку земляных чарвей, а ў выпадку патрэбы - маёвых хрушчоў...
      Рогат узнiмаўся вышэй.
      - Цана! - Ён адшукаў вачыма мяне i крыкнуў:- Цана - тры капейкi. Хто больш?
      Праз агульны смех даносiлiся галасы:
      - Аддай гэтаму хлопчыку дарма!
      - Не маю права! Хлопчык! Давай тры капейкi...
      Я, не кажучы нi слова, аддаў свае апошнiя тры капейкi, забраў гэтую скрынку i кнiгу i падаўся дахаты. Больш у мяне капiталаў не было, купляць не было на што.
      Кнiга стаяла ў нас да самай вайны. Я яе чытаў некалькi разоў. У памяцi засталося багата назваў старадаўнiх кнiг i рукапiсаў. Калi я паступiў у Нова-Вiлейскую настаўнiцкую семiнарыю, мы ўсiм класам былi на экскурсii ў Вiльнi. Наведалiся i ў Публiчную бiблiятэку. Нам паказвалi некаторыя старыя выданнi. Кiраўнiк музея страшэнна здзiвiўся, калi я пачаў пытацца:
      - Цi можна паглядзець такiя i такiя рукапiсы? А цi ёсць яшчэ ў вас такiя i такiя кнiгi?
      - Як ты, хлопча, дачуўся пра iх?
      - Дужа проста: я чытаў каталог вашай бiблiятэкi...
      У далейшым жыццi я цiкавiўся заўсёды старадаўнiмi кнiгамi i рукапiсамi. Так мой выпадковы набытак прынёс мне пэўную карысць...
      Як старадаўнiя рымскiя пiсьменнiкi гасцявалi ў нашых Агароднiках
      Старадаўнiя рымскiя пiсьменнiкi Гарацый, Вергiлiй, Авiдзiй i Апулей прыехалi аднойчы ў нашы Агароднiкi, асялiлiся ў хаце майго прадзеда i жылi там аж да першай iмперыялiстычнай вайны. У часе вайны яны пакiнулi нашу сядзiбу i больш у ёй не бывалi. А як гэта ўсё адбылося, мы зараз даведаемся дакладна.
      Пачалося ўсё даўно, у першай палове дзевятнаццатага стагоддзя. Гэта значыць, больш чым за сто гадоў да нашага часу.
      Аднойчы жнiвеньскiм адвячоркам мой прадзед Якуб, тады яшчэ зусiм не стары чалавек, сядзеў на лавачцы перад сваёй хатаю. Была субота. Усе тэрмiновыя работы зроблены. Прадзед чакаў, калi ягоны сын Тодар прапалiць лазню. Жанчыны падрыхтавалi бялiзну i ўсё, што патрабуецца для гэтага абраду. Раптам на вулiцы з'явiўся незнаёмы чалавек. Не падобны ён быў да селянiна, не падобны i да якога местачкоўца - нi з постацi, нi з вопраткi. Прыгледзеўшыся добра, падарожны падышоў блiжэй, - Якуб прызнаў яго: гэта быў вяльможны пан Юстын Палiвода, адзiн з самых багатых абшарнiкаў нашае акругi. Ён нiколi, хiба ў дзяцiнстве, не ездзiў на парцы коней. Самае меншае - чацвярык стаеннiкаў запрагалi ў ягоную карэту. Фарэйтары, гайдукi... Адным словам, урачыстая працэсiя, вясельны поезд нейкi, а не тое, каб выезд якi. Зусiм зразумела, што нiколi такi поезд не наведваўся на вясковыя дарогi. Толькi трактам або бойным гасцiнцам праносiўся гэты пан са сваiмi паязджанамi.
      А цяпер - абшморганы, збянтэжаны, iдзе ён пехатой праз такую несамавiтую вёсачку, як Агароднiкi. Якуб здзiвiўся. Ды як жа загаварыць з iм? Панам назваць - можа, ён цяпер i не пан, суседам - каб не прыняў за кпiну якую. Урэшце дадумаўся Якуб.
      - Чалавеча добры! Адпачнi крыху, пасядзi.
      - Дзякую. Трэба iсцi.
      - Вечарэе. Куды так далёка iсцi трэба?
      Пан Палiвода падышоў з нiякаватым выглядам, сеў побач Якуба.
      Пасядзелi. Пагаварылi пра надвор'е, дажджы, пра збожжа. А тут i сын Тодар прыйшоў клiкаць бацьку ў лазню. Павiтаўся з падарожным. Здзiвiўся, бо таксама нiбыта пазнаў яго. Запрасiлi ў лазню i падарожнага.
      - Як я пайду! У мяне i пераменкi няма.
      - От вялiкi клопат! Зараз нашы кабеты падрыхтуюць. Iдзi, Тодар, скажы iм! - звярнуўся да сына Якуб.
      Сабралiся. Пайшлi. Памылiся. Было ўсё - i пара i бярозавыя венiкi. Сам Якуб вязаў для сябе ядлаўцовыя венiкi. "Лепш пара да цела прыстае, нi адзiн драбочак не прападае". А распараныя ў кiпетнi, - яны зусiм не колкiя...
      Па ўсiм мыццi - свежая бялiзна, iльняная, адмытая лугам, выбiтая пранiкам у пральнi, выкачаная бярозавай качалкай ды перасушаная з сухiм чаборам. Ад яго, як ад найлепшых духоў, водар прыемны ледзь не тыдзень трымаецца.
      Прыйшоўшы ў хату, павячэралi, як мае быць. Падарожнаму паслалi на лаве, на покуце.
      На другi дзень госць, устаўшы i памыўшыся, пачаў адразу збiрацца iсцi.
      Гаспадар яму кажа:
      - Хiба так можна? Сёння нядзеля. Жанкi блiны ўчынялi. Паснедаем, а там пабачым.
      Паснедалi.
      - Цяпер трэба крыху адпачыць. Ды i абед неўзабаве будзе. А там - вячэра, а там трэба спаць класцiся...
      Так жыў пан Юстын у сялянскай хаце дзень, два, тры.
      На чацвёртым днi ён зусiм занепакоiўся.
      - Я буду ваш хлеб дарма есцi? Каб я хоць што-небудзь умеў рабiць па гаспадарцы... Нiчога не ўмею! Вось жа ў гэтым увесь мой смутак.