Уладзiмiр Дубоўка
      Пялёсткi
      Апавяданнi-ўспамiны
      Пялёсткi
      У маладыя гады iшоў я неяк з дзяўчынай па Вялiкай Мiкiцкай вулiцы. Непадалёк ад кансерваторыi была антыкварная крама. Мы спынiлiся ля вiтрыны, бо абмiнуць яе было нельга: не вiтрына, а сапраўдная выстаўка старадаўнiх рэчаў розных эпох i народаў. Побач з кiтайскiмi бажкамi французская парцэляна, побач з брусельскiмi карункамi найдзiўнейшыя ядвабныя iндыйскiя тканiны. А яшчэ ж вырабы са срэбра, золата, дамаскай сталi... У цэнтры гэнае цiкавае i багатае вiтрыны стаяў адзiн сцiплы малюнак, якi ўсiм сваiм выглядам паўтараў спрадвечную iсцiну: марната марнаты i ўсялякая марната... На гэным малюнку мастак намаляваў асеннi сад, а на пярэднiм плане - клумбу кветак, злева частку тэрасы дома. Кветкi на клумбе адцвiталi, абсыпалi на дол пялёсткi. На некаторых кветках пялёсткi яшчэ зiхацелi ў сонечным праменнi, на iншых iх не засталося зусiм. Перад клумбаю стаяла двое людзей у гадах - Ён i Яна. На Iм шынель без пагонаў, на Ёй старамоднае, на погляд сучаснiкаў, палiто. На галаве - капялюшык з вуалеткай. Яны, так адчувалася, маўчалi, але гэтае маўчанне было такое красамоўнае! Памаўчалi i мы. Першы загаварыў я.
      - Прыйдзе час... Будзем i мы з табою стаяць увосень свайго жыцця перад такiм кветнiкам i моўчкi пазiраць на пялёсткi...
      - Ой, не! - адказала мне дзяўчына. - Я не дажыву да такога часу. Ды, шчыра кажучы, не хацелася б быць удзельнiцаю падобнага сумнага роздуму...
      Мы пайшлi далей сваiм шляхам.
      Сустракалi мы вёсны, сустракалi мы восенi i зiмы. Сустракалi iх пад субтрапiчнымi пальмамi, там, дзе кiпарысы, жылi мы i ў сiбiрскай тайзе, там, дзе машкара i ўсялякi гнюс, там, дзе лютыя маразы, светунябачныя завеi.
      А кветкi раслi i красавалi ўсюды i скрозь. А пялесткi з тых кветак абляталi на дол кожную восень. I багата iх было, тых восеней, нямала было i пялёсткаў.
      Сёлетняй восенню, шпацыруючы ў старадаўнiм парку паблiзу Масквы, мы з жонкаю спынiлiся ля адной клумбы, на якой былi ўсялякiя кветкi, але ўсе на адцвiтаннi. Пялёсткi ад iх ляжалi на клумбе, на сцяжынцы.
      Нiбыта выблiск маланкi асвятлiў мне той далёкi дзень, калi я з Ёй разглядваў малюнак у вiтрыне антыкварнай крамы. Я запытаўся:
      - Табе нiчога не нагадвае гэтая клумба?
      - Не пытайся лепш!
      - I Вялiкая Мiкiцкая, i вiтрына, i малюнак?!.
      - Я проста дзiўлюся, каб не сказаць жахаюся, з такога падабенства, адказала Яна. - Думалася, што нiколi мы не дачакаем гэтага часу, аж вось!.. Дачакалiся... Стаiм i разглядваем пялёсткi свайго жыцця...
      Пялёсткi свайго жыцця!.. Адзiн. мудры англiчанiн сказаў аднойчы: "У кожным сэрцы ёсць гразь, каменне i кветкi". У адным больш, пэўна, камення, у другiм больш гразi. У трэцiм - больш кветак. Але ж i гэтыя кветкi таксама ведаюць свае вёсны i свае восенi, свае красаваннi i свае адцвiтаннi. Колькi пялёсткаў з iх ападае на каменне, у гразь, марнуецца i знiкае там на векi вечныя. А на iх жа занатоўвалiся радасць i гора, жаданнi i надзеi, летуценнi дзяцiнства i мары сталасцi.
      Калi ўзяць хоць невялiчкую частачку iх, падняць з таго камення, адмыць, можа, нават гарачай слязой ад усяе тванi, броснi, паказаць свайму добраму сябру: зiрнi, што станецца з пялёсткамi нашага жыцця, калi кветкi сiлкуюцца толькi ад шчырасцi, ад чыстага сумлення. Яны i пасля адцвiтання красуюць i зiхацяць, як жывыя...
      Дык хай жа i станецца так!
      Як мяне, маленькага, тапiць мелiся
      Славутаму прароку Майсею нi па матчынай, нi па бацькавай лiнii я раднёй не быў. Але, згадваючы першыя днi свайго жыцця, мушу згадаць i прарока. Справа ў тым, што ў бiблii пiсана, нiбыта маленькага Майсея, зусiм немаўлятку, паклалi былi ў нейкi абсмолены кош i пусцiлi па вадзе. Добрыя людзi былi ва ўсе часы i ва ўсiх народаў. Яны перахапiлi той кош, вынялi з яго немаўлятку i назвалi яго Майсеем, што ў перакладзе са старой жыдоўскай мовы i азначае - "выцягнены з вады". Пасля, праз колькi гадоў, атрымаўшы веды, пазнаўшы добра жыццё, Майсей даў чалавецтву запаветы боскiя, якiя людзi вывучалi на памяць з малых гадоў, але якiх увогуле нiколi не прытрымлiвалiся. Асаблiва часта парушалi людзi запавет пра хлуслiвыя свядоцтвы. Але я хачу сказаць не пра гэта.
      Нарадзiўшыся на белы свет, як казала мацi мая, я цiхенька ляжаў у калысцы каля самага яе ложка. Яна ж думала: "Трэба жыта жаць. Што рабiць з малым? Пасля даўмелася:- Прыйдзецца браць у поле. Пакладу яго ў бабку, пад снапы. Там i халадок будзе, i ад мяне блiзка, i паветра чыстае..."
      У гэты момант расчынiлiся дзверы i ў хату закацiлася колькi хлопчыкаў: мой старэйшы брат Ваня, два фельчаравы сыны i трое братоў - дзецi вясковага крамнiка. Прывалаклi яны вялiзныя начоўкi, узяўшы iх аднекуль, бо не нашы. Мацi, паводле яе слоў, спачатку расчулiлася:
      - Ах, якiя добрыя хлопчыкi! Гэта вы прыцягнулi начоўкi, каб было ў чым купаць нашага маленькага? Дзякую вам, але ў нас ёсць адмысловая балейка...
      - Не, - адказаў старэйшы з iх хлопчык, - мы ў гэтых начоўках павязём яго на млын...
      - На якi млын? - здзiвiлася мацi. - Навошта?
      - А каб ён тут не плакаў, мы яго ўтопiм.
      З гэтымi словамi яны падышлi да калыскi i началi падымаць мне, каб пакласцi ў начоўкi. Пабачыўшы гэта, мацi ўскочыла, схапiла ручнiк ды пачала iх пытляваць тым ручнiком. Такi пачастунак iм не спадабаўся, яны пакiнулi свае начоўкi i паўцякалi. Выкiнуўшы начоўкi, мацi легла зноў на ложак i доўга не магла супакоiцца.
      - Тапiць! - паўтарала яна. - Тапiць!..
      Што магло б быць, каб мацi, скажам, спала, уявiць сабе не цяжка. Пушчаны на ваду, я, зразумела, не стаў бы новым Майсеем, а пайшоў бы на дно ў самым пачатку свайго вандравання... Не дайшоў бы я i да гутарак з богам...
      Хоць будучыя мае сябры не здолелi ажыццявiць сваёй задумкi, але яны напрарочылi мне такую вандроўную долю: у сталым веку хвалi насiлi мяне на сабе праз усю краiну. Цi шчаслiвая яна, гэта мая доля, цi нешчаслiвая, я i сам, паклаўшы руку на сэрца, кажу: не ведаю!..
      Прышываны нос
      Мянушкi ў нас давалi малым i старым дужа проста i хутка. Сказаў чалавек дзiўнае на вуха слова - яно i прылiпала да яго адразу. Якое цiкавае здарэнне зноў гатова мянушка. Так жа i мне, зусiм малому, браты i суседскiя хлопцы падкiнулi падарунак - пачалi зваць Прышываным носам. А чаму? Праз нешчаслiвы выпадак.
      Мацi павесiла на тапарышча сякеры мяшэчак з адагрэтым тварагом для сырка, а сама пайшла даваць скацiне есцi. Сякера ляжала на лаве, на якой быў i я. Гуляючы, я дапоўз да сякеры i закрануў яе сваiмi малымi рукамi. Сякера звалiлася, а за ёй i я. Падаючы, яна сваiм носам секанула па маiм. Палiлася кроў.
      Ад такой нечаканкi i болю я пачаў моцна плакаць. Пачуўшы, мацi прыбегла ў хату, схапiла мяне на рукi i адразу да мясцовага доктара - адзiнага нашага медыцынскага працаўнiка, былога вайсковага фельчара. На маё шчасце, жыў ён праз дарогу ад нас i быў якраз дома. Не думаючы доўга, ён адразу прышыў мой нос з адсечанага боку на месца.
      Прышыў так удала, што, калi праз колькi дзён, даставаў нiтку, выявiлася, толькi маленькi рубчык застаўся нiбыта лiшнi. Фельчар i пажартаваў тады, як мацi апавядала:
      - Гэта дробязь! Калi хлопец у далейшым будзе жыць добра, сходзiць да сапраўдных дактароў, i яны адрэжуць лiшняе. А не - i так пражыве.
      Дык вось жа: ад таго часу i мянушка ў мяне з'явiлася была на некалькi гадоў...
      Мой самы першы твор
      Была нядзеля. Нiякай рабочай стукатнi. Можа б, я доўга спаў на печы, але нейкi прыемны пах пачаў ласкатаць мой нос. Выявiлася, мама пякла грэцкiя блiны. Добра распазнаўшы гэта, я ўмольна папрасiў:
      - Мамачка! Дай блiнка!
      - Ды што ты, сынок! Трэба ўстаць, памыцца, пацеры змовiць, тады i блiны можна есцi.
      - Я не ведаю пацераў!
      - А без iх нiчога не будзе. Прыдумай.
      Я пасядзеў, пасядзеў. "Трэба малiцца! Блiны, вiдаць, смачныя!"
      I тут мая маленькая фантазiя ўзнялася на стварэнне першага ў жыццi твора, ды яшчэ якога - верлiбрам!*
      * Верлiбр - нерыфмаваны верш.
      ...Ты - наш бог.
      Твая i хата.
      Твая i печ.
      Але ж мама - наша.
      Мама ўчыняла блiны.
      Мама пячэ блiны.
      - Мамачка! Змовiў! Давай блiн!
      Маму, як яна пасля апавядала, расчулiла ў маёй малiтве тое, што я вышэй бога паставiў яе працу.
      Так я атрымаў першы ганарар у жыццi, не меўшы i чатырох гадоў ад нараджэння. Ганарар быў круглы, як сонейка, гарачы, як матчына ласка, спажыўны, як родная зямля.
      Сапсаваны падарунак
      Мы ўсёй сям'ёй паехалi капаць бульбу на самае далёкае поле.
      Верасень быў няроўны: то прыпячэ сонца, то падзьме сiбернiк, як у нас звалi паўночна-ўсходнi вецер.
      Бацька разворваў плужком барозны. Мацi i ўсе больш-менш дарослыя дзецi бралi бульбу ў кошыкi, паспявалi акуратна прайсцi баразну, пакуль бацька толькi пачынаў другую.
      Спрабаваў памагаць i я, але нiякай карысцi ад гэтай дапамогi не было. Каб не крыўдзiць малога, мацi прапанавала:
      - Ты, Уладзiк, пахадзi па ўзлессi. Можа, ягадка якая засталася, можа, што-небудзь цiкавае пабачыш. Нам тады i раскажаш...
      А было мне, "расказчыку", пяць гадоў. Ды на гэты самы дзень прыпала на маю долю свята. Жыў у нас тыднi са два кравец. Каму шыў новае, каму латаў цi перашываў старое. А для мяне, сабраўшы неяк розныя клiны i абрэзкi саматканага шарачка, ён пашыў новае пальцечка. Ды якое! У iм былi дзве кiшэнi, яно было зроблена адмыслова на мяне i для мяне! Да гэтага часу я ўсё даношваў братнiя каптанiкi ды розныя марынарачкi, куртачкi. Ад радасцi я, як той казаў, не тоўпiўся ў сваiм новым пальцечку. Мне здавалася, што нават сарокi, якiя стракаталi на дрэвах, адна адной крычалi: "Гляньце, гляньце, што за ён!" Пад гэты строкат, як пад гукi ўрачыстага маршу, я пашпацыраваў па ўзлессi. Цiкавага было там багата. Адных чырвоных ды пазлацiстых лiстоў колькi! Але раптам - грыб, казляк. За iм - другi, там-трэцi. Спачатку я наважыўся ўзяць iх i адразу аддаць матцы. Пасля затрымаўся. "Не! Я iх пакладу ў кiшэнi, нiкому нiчога не скажу, а калi прыедзем дадому-дастану: во што я знайшоў! На цэлую вячэру".
      Так i зрабiў. Напакаваў кiшэнi казлякамi. А кiшэнi, праўду кажучы, былi ёмiстыя: кравец кужалю не пашкадаваў. Гэта ж не шарачок выцалёўваць!
      Тым часам нашы выбралi бульбу. Частку ўсыпалi ў загадзя падрыхтаваныя ямы, а рэшту - пассыпалi ў мяшкi i склалi iх на воз. Усе iшлi пехатой, аднаго мяне пасадзiлi на бульбу. Прыгрэўшыся ля мяшкоў, я заснуў.
      Калi мы прыехлаi двору, мяне, соннага, занеслi ў хату i, не распранаючы, паклалi на печ. А самi занялiся парадкаваць бульбу ды гатаваць вячэру. Вячэраць у нас садзiлiся ўсёй сям'ёй: дарослыя i дзецi. Пабудзiлi, паклiкалi i мяне.
      Прахапiўшыся, я адразу палез у кiшэнi, каб даць маме свой здабытак.
      Толькi прамовiў словы: "Мамачка! Што я знайшоў!", як мае рукi трапiлi ў нейкi кiсель. Ажно гэтыя казлякi на гарачай печы папяклiся, ператварылiся ў сапраўдны клей.
      Як я закрычаў, загаласiў - аж зайшоўся ад плачу. Бацькi напалохалiся: я ўзняў рукi ўгору, з iх цячэ нейкая брыда.
      Колькi часу прайшло, пакуль дабралiся толку! Тады ж пачалося другое гора: забрудзiў новае пальцечка.
      Але мяне суцешылi тым, што дакляравалi сёння ж пальцечка вымыць. Мне растлумачылi, яно стане яшчэ прыгажэйшае...
      Так я ў самыя малыя свае гады даведаўся, што трэба насцярожана аглядаць i радасць, цi не схаваны ў ёй, часам, слёзы...
      Мой першы працоўны дзень
      Мне споўнiлася шэсць гадоў. Праўда, пары месяцаў не хапала, але я быў рослы хлопчык, i нiхто не сумняваўся, калi я казаў, што мне шэсць поўных. Гэтая мая пахвальба, мабыць, дапамагла таму, што мне надумалi даць пэўную работу на ўсс лета. Не цяжкую, без пылу i дыму, але... ад усходу сонейка i да сонейкавага захаду. Работа гэтая - пасвiць гусi. Iх у нас быў статак немалы: тры гускi, гусак ды пятнаццаць гусянят. Схадзiў я з мамай напярэдаднi на выган. Расказала мне яна, як iх трэба пасвiць, каб яны добра наядалiся, як трэба пiльнаваць, каб iх нiхто не крыўдзiў - нi дзецi, нi якiя бобiкi цi рудзiкi.
      - Заўтра, - мне сказана было, - як толькi сонейка пачне ўставаць, ты таксама ўстанеш i пагонiш гусi на пашу. Так сонейка i будзе даглядаць цябе цалюткi дзянёк. А калi яно пойдзе за небакрай, на адпачынак, дык i ты з гусямi двору...
      Падрыхтавалi мне торбачку, а ў ёй луста хлеба ды невялiчкi сырок.
      - Калi захочаш пiць пасля палудня - нап'ешся з ракi.
      Добра я спаў. Разаспаўся надта. А тут мяне пад бачок:
      - Сынок! Уставай! Сонейка пачынае ўзыходзiць...
      - Мамачка! Яшчэ крыху пасплю...
      - Сынок! Чуеш, гускi цябе шукаюць, клiчуць: "Га-га-га, а дзе наш пастушок?" Уставай. Трэба ж i паснедаць...
      Устаў я. Ногi мае аж запляталiся, калi я iшоў да мыцельнiка. Папырскаў там вады на твар. Пасля - паснедаў. Торбачку цераз плячо. Дубчык у руку i - на панадворак. А гусi ўсе чакаюць ля брамы i гагочуць, гагочуць...
      Адчынiлi браму - яны адразу налева, на выган. Гусак наперадзе, гускi з бакоў i ззаду, а гусяняткi ўсярэдзiне, пад надзейнай аховай.
      Гускi толькi гагакаюць на кожны шолах, на кожны стук.
      Выбралiся мы на выган. Там яны ўсе да травы. Нездарма ж i пра людзей гавораць, калi iх да чаго вельмi цягне: "Прыпаў да гаворкi, як гусi да травы..."
      Я тым часам бадай зусiм ачуняў. Пачаў разглядаць, дзе што робiцца, як конiкi свiргочуць i скачуць з травiнкi на травiнку, як божая кароўка клапатлiва аглядае нейкую зёлку, як плiсачка круцiць сваiм хвосцiкам, а сама нiбыта паклоны адбiвае... Колькi ўсяго цiкавага!
      Пачакаўшы, паехалi людзi з суседнiх вёсак нашай дарогай у мястэчка. Едучы, яны злазiлi з вазоў, адчынялi вароты, за якiмi была ярына. Праехаўшы, зачынялi вароты i тады толькi садзiлiся на воз. Але адзiн нейкi нявывалака, праехаўшы, за сабой вароты не зачынiў, паленаваўся. Сеў сабе i паехаў сваёй дарогай. Магчыма, ён разважаў так, што пастушок зачынiць вароты. А пастушок гэты i не здагадаўся.
      Наш гусак, пабачыўшы адчыненыя вароты, адразу да iх i падаў сiгнал: "Го-го-го!", гэта значыць - "за мной усiм родам!". Так увесь род гусiны i падаўся праз вароты ў ярыну. А там, ля самага плота, Жаўняроў авёс. Ды такi авёс - цёмна-зялёны, як трысцё.
      Прыпаўшы да таго аўса, мае гускi зусiм замоўклi. Яны елi, елi. Клалiся на авёс, адпачывалi. Пасля зноў уставалi, зноў елi.
      Раптам з'явiлася старая Жаўнярыха. Яна толькi выгукнула:
      - А божухна, а лiтасцiвы!
      Пасля схапiла нейкую парканiну i пачала латашыць маiх гусак. А мне ж дадзены наказ - баранiць гусей i ад людзей i ад бобiкаў. Я са сваiм пруточкам да яе ды ў голас:
      - Што вы робiце! Гэта мае гусi!
      - Ах, твае? Гэта твае гусi? Дык на ж i табе!
      Тут парканiна загуляла па маiх баках. Ужо ж яна мяне так перыла, так пляжыла, што жывога месца на мне не засталося. Гусi тым часам самi выбеглi ўсе на выган. Пайшоў i я за iмi, слязьмi аблiваючыся. Старая тая зачынiла вароты i падалася да гасподы, праклiнаючы i маiх гусей i мяне самога...
      Дабыўшы з гускамi да сонейкавага захаду, пагнаў я iх двору.
      Тата запытаўся ў мяне:
      - Усiх гусак дапiльнаваў? Не згубiў нi аднае?
      - Ды не! Усе тут.
      - А чаму ж ты нейкi сумны, ды нейкiя пiсягi ў цябе на руках...
      - Мяне старая Жаўнярыха набiла. Кiем бiла.
      Бацька зжахнуўся.
      - Як так? Завошта?
      Я расказаў пра ўсё, як яно было. Бацька пайшоў i пасварыўся на старую.
      - Хiба так можна рабiць? Ты ж магла акалечыць хлопца. Усё роўна ж мне трэба будзе аддаць табе снапы за тое, што мае гусi выелi.
      А мне сказаў:
      - Сынок! Сцеражыся! У людзей зямлi мала. Нiвы малыя. Калi iх выпасвiць гусьмi, коньмi, авечкамi, дык што ж людзi нажнуць, што ж яны намалоцяць, з чаго ж яны хлеб будуць есцi?!. Вароты павiнен зачыняць той, хто iх першы пабачыць расчыненымi, каб пазбегнуць шкоды...
      Зачыняў пасля. Зачыняю i цяпер, калi дзе бачу адчыненыя...
      Як бацька вучыў агонь распальваць
      Цяпер агонь распалiць можа кожны блазан, якi навучыўся самастойна штаны сабе зашпiляць.
      Iдзеш калi па вулiцы i бачыш, як такi герой стаiць i страляе запалкамi, пстрыкаючы iх па адной з пушачкi. Бывае, што i пажар напстрыкае каторы.
      Але ж быў такi час, калi агню не было ў людзей. Першыя вынаходцы агню былi не менш ушанаваны сваiмi сучаснiкамi, чымсьцi ў нашыя днi адкрывальнiкi атамных таямнiц. Нядаўна ў Iнданезii знайшлi ў джунглях невялiчкае iзаляванае племя людзей, жыццё якога стаiць на ўзроўнi каменнага веку. Агонь яны i сёння здабываюць, тручы кавалкi сухога дрэва. Падобнае ж племя нядаўна выявiлi i ў нетрах басейна ракi Амазонкi. Ды што там Амазонка!
      Нябожчык наш вучоны Сербаў расказваў мне ў дваццатыя гады, што ў часе свайго падарожжа ў глыбiнi Палесся ён знайшоў адну палескую вёску, у якой жылi сапраўдныя вогнепаклоннiкi.
      Напярэдаднi Купалля ў гэтай вёсцы гасiлi, залiвалi ўсе агнi ва ўсiх хатах. Не пакiдалi аднаго нават вугольчыка або iскрынкi. Печы бялiлi нанова крэйдай. Пасля ўсе жыхары, дарослыя i малыя, апраналiся ў святочныя, белыя вопраткi i, спяваючы адпаведныя рытуальныя песнi, iшлi працэсiямi ў свой лес, на лясную паляну. Там старэйшына гэтай вёскi ссякаў ясень i пачынаў, прыстасаваўшы кавалак яго як корбу, церцi аб сухое дрэва, пакуль не загараўся агонь. Калi з'яўляўся новы агонь, людзi раскладвалi вялiкi касцёр. Дзяўчаты i маладзiцы вадзiлi ля яго карагоды, мужчыны i хлопцы спявалi i танцавалi. Усе песнi былi не абы-якiя, а прыстасаваныя да гэтага ўрачыстага моманту. Пасля, зноў жа са спевамi, неслi агонь у вёску, а гаспадары кожнае хаты прыпальвалi ад яго лучынкi i заносiлi ў свае печы. Ад таго дня яны не зводзiлi гэты агонь цэлы год, аж да новага свята.
      У нашай мясцовасцi я такога свята не ведаў. Але ў часе свайго дзяцiнства я бадай-што не бачыў, каб хто распальваў агонь запалкамi. Усе мелi пры сабе скалку, крэмень, крэсiва i цэру. Перад самай першай вайной цэру замянiў крамны кнот. У параўнаннi з першым спосабам здабывання агню, - трэнне дрэва аб дрэва, - другi спосаб быў, мабыць, цэлай падзеяй у жыццi многiх народаў, чаму i пратрымаўся амаль да самай рэвалюцыi.
      Усе "агнявыя" прылады дарослыя людзi насiлi ў адмысловых скураных капшуках, магалейках, на паясах, з левага боку. А магалейкi выраблялi з барановых машонак, каб яны не прапускалi нi дажджу, нi снегу, не мелi нiякiх швоў. Падлеткам насiць агнявыя прылады забаранялася. I вось, - якi вялiкi гонар! - я атрымаў ад бацькi магалейку тады, калi мне было восем гадоў. Ды не без дай прычыны, а з-за вялiкай патрэбы.
      Здарылася так, што вясковы выган для скацiны стаў вельмi кепскi. Вось бацька ўзяў як бы ў арэнду пасеку ля возера Доўжа. Самi гаспадары жылi стала мiлi за тры, i паша iхняя нiяк не выкарыстоўвалася. У першы дзень, калi мне бацька паказаў дарогу, - вярсты тры лесам, - да гэтае пасекi, ён i навучыў мяне агонь распальваць.
      - Даю табе, сынок, усе гэтыя агнявыя прылады. Агонь - святая справа. Ён дае нам жыццё, але ж можа i адабраць жыццё. Агонь памагае нам паляпшаць жыццё, але можа ў адно вокамгненне знiшчыць усе набыткi на тло. Нiякiх жартаў з агнём быць не можа i не павiнна. Нi абражаць яго, нi сварыцца на яго, нi закiдваць якiм брудам нельга, бо ён спомсцiцца так, што ты i не рады будзеш. Галоднаму ён дапаможа згатаваць страву, халоднага абагрэе, у цёмную ноч дасць нам святло. Але толькi тады, калi будзе сапраўдная патрэба, можна ўдарыць крэсiвам аб скалку. Агонь раскладзi так, каб ён не дастаў да дрэў, каб не пабег па лесе. Спачатку кладзi крыху падпалу, а як угарыцца - падкладвай больш. Калi згатуеш страву або абагрэешся, засып яго зямлёй, пяском. Хто гэтага не зробiць, той нiколi другому чалавеку не паспагадае, не паможа яму з няшчасця выбавiцца. А ты заўсёды так рабi, дзе б нi быў, хоць i цяпер, малы, хоць у далейшым, дарослы. Бо я прыйду i пагляджу, як ты выконваеш мой наказ... А цяпер назбiрай сухiх сучкоў i ядлоўцу, раскладзi сам першы агонь...
      Я назбiраў апалу i падпалу, склаў маленькi ламок i пачаў высякаць першы ў сваiм жыццi агонь. Сэрца маё аж заходзiлася ад радасцi i гордасцi. Ад хвалявання я больш трапляў па пальцах, чымсьцi па скалцы. Але ўсё ж праз некалькi хвiлiн iскрынка трапiла на цэру. Я раздзьмуў яе i паднёс да сухога ядлоўцу. Ядловец адразу пыхнуў. Шыза-сiнi дымок ахапiў мой твар. Гаркава-салодкi смак яго я ўяўляю i цяпер i адрозню яго лёгка ад усялякага iншага...
      ...Распальваў я агнi толькi ў тыя ранiцы, калi сапраўды было зiмна. Разы са два-тры за лета прыходзiў мой тата, абыходзiў усе мясцiны, дзе я пасвiў каровы, праглядаў i нешматлiкiя вогнiшчы. Пасля ўсяго казаў:
      - Добра, сынок!
      У далейшым жыццi я нiколi i нiдзе не пакiнуў непагашанага агню. Так ужо ў звычку зайшло.
      Быў такi выпадак. Жыў я на Далёкiм Усходзе. Траляваў з тайгi бярвенне на тартак. Аднойчы паехаў разам з адным алтайцам. Заехалi ў тайгу. Паклiкаў ён мяне:
      - Давай падымемся на сопку!
      - Ды мой конь не самавiты!
      - Дарма! Затое там возьмем сушынак, адразу норму споўнiм.
      Паехалi. Узняўшыся, пэўна, на кiламетр да неба, адшукалi i сушынкi. Бяры, грузi ды да долу. Але тут раптам узняўся буран. Ды якi! Аж сопка здрыгалася. Мы адразу конi падвялi да выварацi, прывязалi iх да каранёў. Так, нiбыта ў закутак, яны i сталi. А самi за вывараць селi, склалi галовы i пачалi раiцца.
      - Ну, добра, калi гадзiну якую пакруцiць. А калi на ўсю ноч? Што тады?
      Думай не думай, а трэба чакаць. Мой напарнiк сабраў па кiшэнях нейкiя рэшткi махоркi, зляпiў дзве цыгаркi i кажа:
      - Давай запалкi!
      - Няма!
      - I ў мяне няма. Але чакай - зараз агонь будзе.
      Выдраў ён з ватнiка крыху ваты, скруцiў яе ў маленькi валiк, сякерай адшчапiў ад пня сухую трэсачку i пачаў гэтай трэсачкай качаць валiк па пнi. Я накрыў яму галаву крысом бушлата, каб не заносiла снегам. Раптам ён спынiўся, хапiў валiк, дзьмухнуў на яго i пацягнуў канцы ў розныя бакi. Адразу пыхнуў агонь. Мы падпалiлi трэсачкi, распалiлi пад вывараццю невялiчкi агонь i, зразумела, прыпалiлi свае цыгаркi.
      Пакуль курылi, грэлiся, жартавалi - буран зацiх, спынiўся. Спынiўся ён так жа раптоўна, як i пачаўся. Мы адразу ж увязалi вазы - фiнскiя санi.
      - Ну, паехалi! - кажа мой напарнiк.
      - Пачакай. Трэба агонь пагасiць.
      - Ды што ты, мiлы! Вецер i снег усё загасяць.
      - Хай яно i так, але я калiсьцi дакляраваў свайму бацьку, што нiколi i нi пры якiх акалiчнасцях не пакiну нiдзе нават маленькага агеньчыка. Справа нядоўгая.
      Агонь пагасiў...
      Навучыўшыся здабыць - навучыся i спажыць
      Я пачаў жалiцца, прыгнаўшы каровы двору, што ў мяне нехта з'еў мой абед. На другi, на трэцi дзень - таксама. Мацi здзiвiлася.
      - Можа, да цябе якiя сябры прыходзiлi?
      - Ды не, нiкога не было.
      Пачала мяне мацi распытваць, дзе я трымаю свой абед. Я сказаў, што, прыгнаўшы каровы на пашу, кладу торбачку пад дубочкам, у кустах.
      - Э-ге, - кажа мацi, - паспрабуй павесiць на дубку, а сам адыдзiся ды панаглядай цiхенька.
      Назаўтра я так i зрабiў. Толькi сеў у ядлоўчыку, павесiўшы сваю торбачку з лустаю на дубовы сучок, як наша маладая карова кiнула адразу шчыпаць траву ды бегма да дубочка. Крыху яна не дацягнулася губамi да торбы, тады ўзнялася на дыбкi i скiнула маю торбачку на зямлю. Прыбег я, а яна зубамi i торбачку паспела развязаць, толькi-толькi маю лусту не з'ела.
      Я на яе сварыцца, а яна адышлася да сваёй маткi, пасецца побач ды толькi адным вокам за мной наглядае, цi не пайду я куды ад яе далей, цi не дастанецца ёй смачная луста.
      - Ах ты, - кажу да яе, - нягоднiца!
      А яна як бы ў адказ мне i зарыкала. Чую, нiбыта вымаўляе яна:
      - А хiба я табе малачка не даю? А ты i пачаставаць мяне лустачкай не хочаш...
      Пасля пачаў я ёй па маленькiм кавалачку хлеба даваць, калi сам палуднаваў, але торбачку вешаў так, што яна больш не дастала нi разу. Калi пра гэта ўсё я расказаў сваёй мацi, яна толькi пасмяялася.
      - Усё ў жыццi так. Для цябе навука. Навучыўшыся здабыць - навучыся i спажыць...
      Чорнае i белае
      Споўнiлася мне восем гадоў. Кавалер, як бачыце, ладны. Пачаў, зразумела, на дзяўчынак паглядаць. А была ў нас адна, яе звалi Мiлачка. Вучылася яна ў Вiльнi, у жаночым епархiяльным вучылiшчы. А прыгожая, прыгажэй ад яе няма больш на свеце. I вельмi добрая характарам. Яна не ганарылася нi бацькавым станам, нi тым, што сама вучыцца ў вялiкiм горадзе, нi тым, што я вясковы хлопчык i пастушок, апрануты кепска.
      Пабачыўшы, што я ганю каровы дадому, яна заўсёды гукала мяне з саду, дзе бавiлася з маёй сястрой Тасяй.
      - Уладзiк, хадзi сюды, на гiгантах пабегаем.
      А гiганцкiя крокi, пастаўленыя ў iхнiм садзе, мелi чатыры вяроўкi. Дзве дзяўчынкi, я трэцi, падабраўшы дзве вяроўкi, бегаем, падлётваем хто ведае ў якую вышыню. Смяёмся. Страшнавата, але затое весела.
      Вось я падлётваў на гэтых дзвюх вяроўках, разгойдваючы дзяўчынак. Раптам пачуўся трэск i я адчуў, што вяроўкi зашморгалi па маёй уласнай скуры. Саскочыўшы, я памацаў рукою i выявiў, што мае штонiкi лопнулi ад самага паяска i да нiзу. А мы ў тыя гады нiякiх трусiкаў не ведалi i не насiлi. Выходзiць, што я з такога гiганцкага размаху павiнен зусiм здрабнелым спосабам, са штанамi пад пахай, з'явiцца дадому.
      Мая юная паненка пашкадавала мяне.
      - Не бядуй, Уладзiк! Я зараз зарапарую твае майткi, - так па-далiкатнаму звалi ў нас штонiкi. Яна збегала дамоў, прынесла нiткi, iголку i на мне злiквiдавала прарыў.
      Я вельмi шчыра i пачцiва падзякаваў сваёй юнай даме за такую дапамогу, але бегаць больш не схацеў, тым больш, што клiкалi вячэраць.
      Павячэраўшы, я прайшоў нечага па хаце. Раптам мацi пытаецца:
      - Уладзiк! Што за дзiва-дзiўнае? У цябе штонiкi ззаду зафастрыгаваны белымi нiткамi. Як гэта здарылася?
      Ажно мая слаўная паненка зашыла мае чорныя штонiкi белымi нiткамi.
      Усе пачалi смяяцца.
      Гэты выпадак запомнiўся мне на ўсё жыццё. I ўжо дарослы, куды б я з дому нi адлучаўся, браў з сабой пакрысе чорных i белых нiтак ды iголку, каб не клiкаць нiкога на дапамогу ў такой справе i не зашываць чорнае белым цi наадварот.
      Капа пернiкаў за тры капейкi
      Каля нашае царквы быў фэст. Наз'язджалiся людзi з усяго свету, як у нас казалi. А свет гэты ўвесь меў у радыусе дзесяць - дванаццаць вёрст. Дзяўчаты i хлопцы хадзiлi праз плошчу прыбраныя ў святочныя строi. З блiжнiх мястэчак папрыязджалi бойкiя мяшчанкi з пернiкамi i мучнымi цукеркамi. Моладзi хапала i ля гэтых вазоў, бо тут iшла латарэя, цягнулi нумаркi. Аддаўшы тры капейкi, можна было выцягнуць шчаслiвы нумарок на капу пернiкаў адразу, а iншым разам i нiчога не выцягнуць. Я пра такую механiку яшчэ нiколi не чуў. Мама дала мне тры капейкi, каб я схадзiў i купiў тры пернiкi: сабе, сястры i брату. Калi я падышоў да воза i паказаў менавiта тры капейкi, шастак, як у нас тады казалi, дарослыя хлопцы надумалiся пажартаваць з мяне, малога.
      - Што табе тры пернiкi! Кiдай свой шастак i цягнi нумарок! Адразу ўвесь воз будзе твой.
      Я так i зрабiў: укiнуў грошы, пацягнуў нумарок.
      I што б вы думалi: выцягнуў шчаслiвы нумар, сапраўды капу пернiкаў.
      Хлопцы аж пазайздросцiлi.
      - Ты падумай, колькi шастакоў пракiдаў - нiчога няма. А гэты малы - з аднаго разу ўвесь кон i забраў...
      Але што рабiць далей? Я ж не данясу дамоў такi выйгрыш. Тыя ж хлопцы знялi з мяне кашульку, спакавалi ў яе пернiкi i памаглi дадому паднесцi.
      Мацi мая напужалася. Падумала, што я абрабаваў тую гандлярку.
      Павiнен прызнацца, што гэта быў мой адзiны выйгрыш за ўсё жыццё. У далейшым я выйграваў толькi тое, што зарабляў сваёй уласнай працай, якая не заўсёды бывала лёгкая.
      Дзядуля размаўляе з бацянамi
      Скончылася зiма. Снегу бадай не засталося. Толькi дзе ў равах, у нiзiнах, пад дрэвамi. Сонейка прыгравала так, што ад зямлi аж пара iшла. На бярозах, на многiх iншых дрэвах пачалi трэскацца пупышкi, i з'яўлялiся светла-зялёныя, кволыя лiсточкi. На стрэхах i ў застрэшшах заўзята цвiркалi i цiўкалi вераб'i, нiбыта вiтаючы вясну. Вiталi яе i мы, усе малыя дзецi. Гэта ж не жартыпраседзець колькi часу ў хатах, толькi ў адлiгi выбягаючы на панадворак, ды i то - крадком.
      I раптам - дзiва, навiна: бацяны прыляцелi! А жылi яны на дзядулевай сядзiбе, на старым клёне. На верхавiну клёна было зацягнена старое кола. На iм i змайстравалi сваю сядзiбу бацяны.
      Дзед быў на гумнiшчы. Збегалi да яго.
      - Дзядуля, бацяны прыляцелi!
      Дзядуля бачыў iх неаднойчы, але ж трэба даць радасць малым, аддзякаваць iм за тое, што прынеслi добрую навiну.
      - Прыляцелi? Добра, дзеткi. Зараз iду.
      Падышоўшы да клёна, дзядуля выгукнуў:
      - Дзень добры, боця!
      Бацян нахiлiў галоўку з дрэва i заляскаў дзюбкай:
      - Та-та-та-та...
      - Дзе ж ты лётаў? Што ж ты бачыў?
      Бацян зноў у адказ:
      - Та-та-та...
      - Жывi шчаслiва ў нас. Нiхто цябе не скрыўдзiць. А калi што якое - адразу скажы мне. Я таму дам кару добрую...
      Бацян паўтарае сваё:
      - Та-та-та-та...
      Мы ўсе да сваiх матак.
      - Мамачка! Дзядуля з бацяном размаўляў. А боця яму пра ўсё апавядаў: як ён лятаў, куды, што дзе бачыў...
      Размаўляў цi не размаўляў, але нейкае паразуменне мiж iмi было. Трэба сказаць, што адзiн бацян аднойчы закульгаў, недзе ў вялiкiм падарожжы пашкодзiў ножку. Колькi часу жыў ён у дзеда. А пасля - ведалi дакладна: сем гадоў прылятаў ён, кульгавы, на сваё гняздо.
      Пасля загiнуў недзе. Пачаў прылятаць новы жыхар гэтага гнязда.
      Як зайцы на ямiшчы гулялi
      Нашы каровы на пасецы пасвiлiся добра. Набiралiся-наядалiся яны спажыўнай травы ўсялякай, ад чаго давалi нашай вялiкай сям'i малако i масла. Масла было такое духмянае i прыгожае з выгляду, што кабеты суседскiя, пабачыўшы яго, казалi маёй маме:
      - Не хочаш праўду сказаць, ты яго шафранам падфарбоўваеш.
      Але, зразумела, нiчым гэтага масла мая мама не падфарбоўвала. I колер, i смак, i духмянасць давалi яму травы, мурог...
      Мая задача была яшчэ прасцейшая: толькi не перашкаджаць каровам у сваёй справе адбору травы ды на палудзень перагнаць да возера. Там яны пiлi, заходзячы ў ваду, пасля, уклаўшыся ў халадку, пад дрэвамi, адпачывалi, жавалi жвачку...
      Пакуль не надышоў гэты паўднёвы час, я займаўся сваiмi назiраннямi, размаўляў з птушкамi, якiя падляталi да мяне зусiм блiзка, ледзь на плячо не садзiлiся. Некаторыя нават спявалi кароткiя песенькi. На доўгiя ў iх часу не хапала. Усе яны спяшалiся аднесцi ежу ў гняздо сваiм птушаняткам, якiя ўжо апярылiся i сталi падлёткамi, патрабавалi ежы ўдвая больш, чымсьцi раней. Некалькi разоў я паднiмаў такiх падлёткаў з зямлi i саджаў назад у iхнiя гнёзды, з якiх яны павывальвалiся, спрабуючы свае крыльцы.