Уладзiмiр Дубоўка
      Пялёсткi
      Апавяданнi-ўспамiны
      Пялёсткi
      У маладыя гады iшоў я неяк з дзяўчынай па Вялiкай Мiкiцкай вулiцы. Непадалёк ад кансерваторыi была антыкварная крама. Мы спынiлiся ля вiтрыны, бо абмiнуць яе было нельга: не вiтрына, а сапраўдная выстаўка старадаўнiх рэчаў розных эпох i народаў. Побач з кiтайскiмi бажкамi французская парцэляна, побач з брусельскiмi карункамi найдзiўнейшыя ядвабныя iндыйскiя тканiны. А яшчэ ж вырабы са срэбра, золата, дамаскай сталi... У цэнтры гэнае цiкавае i багатае вiтрыны стаяў адзiн сцiплы малюнак, якi ўсiм сваiм выглядам паўтараў спрадвечную iсцiну: марната марнаты i ўсялякая марната... На гэным малюнку мастак намаляваў асеннi сад, а на пярэднiм плане - клумбу кветак, злева частку тэрасы дома. Кветкi на клумбе адцвiталi, абсыпалi на дол пялёсткi. На некаторых кветках пялёсткi яшчэ зiхацелi ў сонечным праменнi, на iншых iх не засталося зусiм. Перад клумбаю стаяла двое людзей у гадах - Ён i Яна. На Iм шынель без пагонаў, на Ёй старамоднае, на погляд сучаснiкаў, палiто. На галаве - капялюшык з вуалеткай. Яны, так адчувалася, маўчалi, але гэтае маўчанне было такое красамоўнае! Памаўчалi i мы. Першы загаварыў я.
      - Прыйдзе час... Будзем i мы з табою стаяць увосень свайго жыцця перад такiм кветнiкам i моўчкi пазiраць на пялёсткi...
      - Ой, не! - адказала мне дзяўчына. - Я не дажыву да такога часу. Ды, шчыра кажучы, не хацелася б быць удзельнiцаю падобнага сумнага роздуму...
      Мы пайшлi далей сваiм шляхам.
      Сустракалi мы вёсны, сустракалi мы восенi i зiмы. Сустракалi iх пад субтрапiчнымi пальмамi, там, дзе кiпарысы, жылi мы i ў сiбiрскай тайзе, там, дзе машкара i ўсялякi гнюс, там, дзе лютыя маразы, светунябачныя завеi.
      А кветкi раслi i красавалi ўсюды i скрозь. А пялесткi з тых кветак абляталi на дол кожную восень. I багата iх было, тых восеней, нямала было i пялёсткаў.
      Сёлетняй восенню, шпацыруючы ў старадаўнiм парку паблiзу Масквы, мы з жонкаю спынiлiся ля адной клумбы, на якой былi ўсялякiя кветкi, але ўсе на адцвiтаннi. Пялёсткi ад iх ляжалi на клумбе, на сцяжынцы.
      Нiбыта выблiск маланкi асвятлiў мне той далёкi дзень, калi я з Ёй разглядваў малюнак у вiтрыне антыкварнай крамы. Я запытаўся:
      - Табе нiчога не нагадвае гэтая клумба?
      - Не пытайся лепш!
      - I Вялiкая Мiкiцкая, i вiтрына, i малюнак?!.
      - Я проста дзiўлюся, каб не сказаць жахаюся, з такога падабенства, адказала Яна. - Думалася, што нiколi мы не дачакаем гэтага часу, аж вось!.. Дачакалiся... Стаiм i разглядваем пялёсткi свайго жыцця...
      Пялёсткi свайго жыцця!.. Адзiн. мудры англiчанiн сказаў аднойчы: "У кожным сэрцы ёсць гразь, каменне i кветкi". У адным больш, пэўна, камення, у другiм больш гразi. У трэцiм - больш кветак. Але ж i гэтыя кветкi таксама ведаюць свае вёсны i свае восенi, свае красаваннi i свае адцвiтаннi. Колькi пялёсткаў з iх ападае на каменне, у гразь, марнуецца i знiкае там на векi вечныя. А на iх жа занатоўвалiся радасць i гора, жаданнi i надзеi, летуценнi дзяцiнства i мары сталасцi.
      Калi ўзяць хоць невялiчкую частачку iх, падняць з таго камення, адмыць, можа, нават гарачай слязой ад усяе тванi, броснi, паказаць свайму добраму сябру: зiрнi, што станецца з пялёсткамi нашага жыцця, калi кветкi сiлкуюцца толькi ад шчырасцi, ад чыстага сумлення. Яны i пасля адцвiтання красуюць i зiхацяць, як жывыя...
      Дык хай жа i станецца так!
      Як мяне, маленькага, тапiць мелiся
      Славутаму прароку Майсею нi па матчынай, нi па бацькавай лiнii я раднёй не быў. Але, згадваючы першыя днi свайго жыцця, мушу згадаць i прарока. Справа ў тым, што ў бiблii пiсана, нiбыта маленькага Майсея, зусiм немаўлятку, паклалi былi ў нейкi абсмолены кош i пусцiлi па вадзе. Добрыя людзi былi ва ўсе часы i ва ўсiх народаў. Яны перахапiлi той кош, вынялi з яго немаўлятку i назвалi яго Майсеем, што ў перакладзе са старой жыдоўскай мовы i азначае - "выцягнены з вады". Пасля, праз колькi гадоў, атрымаўшы веды, пазнаўшы добра жыццё, Майсей даў чалавецтву запаветы боскiя, якiя людзi вывучалi на памяць з малых гадоў, але якiх увогуле нiколi не прытрымлiвалiся. Асаблiва часта парушалi людзi запавет пра хлуслiвыя свядоцтвы. Але я хачу сказаць не пра гэта.
      Нарадзiўшыся на белы свет, як казала мацi мая, я цiхенька ляжаў у калысцы каля самага яе ложка. Яна ж думала: "Трэба жыта жаць. Што рабiць з малым? Пасля даўмелася:- Прыйдзецца браць у поле. Пакладу яго ў бабку, пад снапы. Там i халадок будзе, i ад мяне блiзка, i паветра чыстае..."
      У гэты момант расчынiлiся дзверы i ў хату закацiлася колькi хлопчыкаў: мой старэйшы брат Ваня, два фельчаравы сыны i трое братоў - дзецi вясковага крамнiка. Прывалаклi яны вялiзныя начоўкi, узяўшы iх аднекуль, бо не нашы. Мацi, паводле яе слоў, спачатку расчулiлася:
      - Ах, якiя добрыя хлопчыкi! Гэта вы прыцягнулi начоўкi, каб было ў чым купаць нашага маленькага? Дзякую вам, але ў нас ёсць адмысловая балейка...
      - Не, - адказаў старэйшы з iх хлопчык, - мы ў гэтых начоўках павязём яго на млын...
      - На якi млын? - здзiвiлася мацi. - Навошта?
      - А каб ён тут не плакаў, мы яго ўтопiм.
      З гэтымi словамi яны падышлi да калыскi i началi падымаць мне, каб пакласцi ў начоўкi. Пабачыўшы гэта, мацi ўскочыла, схапiла ручнiк ды пачала iх пытляваць тым ручнiком. Такi пачастунак iм не спадабаўся, яны пакiнулi свае начоўкi i паўцякалi. Выкiнуўшы начоўкi, мацi легла зноў на ложак i доўга не магла супакоiцца.
      - Тапiць! - паўтарала яна. - Тапiць!..
      Што магло б быць, каб мацi, скажам, спала, уявiць сабе не цяжка. Пушчаны на ваду, я, зразумела, не стаў бы новым Майсеем, а пайшоў бы на дно ў самым пачатку свайго вандравання... Не дайшоў бы я i да гутарак з богам...
      Хоць будучыя мае сябры не здолелi ажыццявiць сваёй задумкi, але яны напрарочылi мне такую вандроўную долю: у сталым веку хвалi насiлi мяне на сабе праз усю краiну. Цi шчаслiвая яна, гэта мая доля, цi нешчаслiвая, я i сам, паклаўшы руку на сэрца, кажу: не ведаю!..
      Прышываны нос
      Мянушкi ў нас давалi малым i старым дужа проста i хутка. Сказаў чалавек дзiўнае на вуха слова - яно i прылiпала да яго адразу. Якое цiкавае здарэнне зноў гатова мянушка. Так жа i мне, зусiм малому, браты i суседскiя хлопцы падкiнулi падарунак - пачалi зваць Прышываным носам. А чаму? Праз нешчаслiвы выпадак.
      Мацi павесiла на тапарышча сякеры мяшэчак з адагрэтым тварагом для сырка, а сама пайшла даваць скацiне есцi. Сякера ляжала на лаве, на якой быў i я. Гуляючы, я дапоўз да сякеры i закрануў яе сваiмi малымi рукамi. Сякера звалiлася, а за ёй i я. Падаючы, яна сваiм носам секанула па маiм. Палiлася кроў.
      Ад такой нечаканкi i болю я пачаў моцна плакаць. Пачуўшы, мацi прыбегла ў хату, схапiла мяне на рукi i адразу да мясцовага доктара - адзiнага нашага медыцынскага працаўнiка, былога вайсковага фельчара. На маё шчасце, жыў ён праз дарогу ад нас i быў якраз дома. Не думаючы доўга, ён адразу прышыў мой нос з адсечанага боку на месца.
      Прышыў так удала, што, калi праз колькi дзён, даставаў нiтку, выявiлася, толькi маленькi рубчык застаўся нiбыта лiшнi. Фельчар i пажартаваў тады, як мацi апавядала:
      - Гэта дробязь! Калi хлопец у далейшым будзе жыць добра, сходзiць да сапраўдных дактароў, i яны адрэжуць лiшняе. А не - i так пражыве.
      Дык вось жа: ад таго часу i мянушка ў мяне з'явiлася была на некалькi гадоў...
      Мой самы першы твор
      Была нядзеля. Нiякай рабочай стукатнi. Можа б, я доўга спаў на печы, але нейкi прыемны пах пачаў ласкатаць мой нос. Выявiлася, мама пякла грэцкiя блiны. Добра распазнаўшы гэта, я ўмольна папрасiў:
      - Мамачка! Дай блiнка!
      - Ды што ты, сынок! Трэба ўстаць, памыцца, пацеры змовiць, тады i блiны можна есцi.
      - Я не ведаю пацераў!
      - А без iх нiчога не будзе. Прыдумай.
      Я пасядзеў, пасядзеў. "Трэба малiцца! Блiны, вiдаць, смачныя!"
      I тут мая маленькая фантазiя ўзнялася на стварэнне першага ў жыццi твора, ды яшчэ якога - верлiбрам!*
      * Верлiбр - нерыфмаваны верш.
      ...Ты - наш бог.
      Твая i хата.
      Твая i печ.
      Але ж мама - наша.
      Мама ўчыняла блiны.
      Мама пячэ блiны.
      - Мамачка! Змовiў! Давай блiн!
      Маму, як яна пасля апавядала, расчулiла ў маёй малiтве тое, што я вышэй бога паставiў яе працу.
      Так я атрымаў першы ганарар у жыццi, не меўшы i чатырох гадоў ад нараджэння. Ганарар быў круглы, як сонейка, гарачы, як матчына ласка, спажыўны, як родная зямля.
      Сапсаваны падарунак
      Мы ўсёй сям'ёй паехалi капаць бульбу на самае далёкае поле.
      Верасень быў няроўны: то прыпячэ сонца, то падзьме сiбернiк, як у нас звалi паўночна-ўсходнi вецер.
      Бацька разворваў плужком барозны. Мацi i ўсе больш-менш дарослыя дзецi бралi бульбу ў кошыкi, паспявалi акуратна прайсцi баразну, пакуль бацька толькi пачынаў другую.
      Спрабаваў памагаць i я, але нiякай карысцi ад гэтай дапамогi не было. Каб не крыўдзiць малога, мацi прапанавала:
      - Ты, Уладзiк, пахадзi па ўзлессi. Можа, ягадка якая засталася, можа, што-небудзь цiкавае пабачыш. Нам тады i раскажаш...
      А было мне, "расказчыку", пяць гадоў. Ды на гэты самы дзень прыпала на маю долю свята. Жыў у нас тыднi са два кравец. Каму шыў новае, каму латаў цi перашываў старое. А для мяне, сабраўшы неяк розныя клiны i абрэзкi саматканага шарачка, ён пашыў новае пальцечка. Ды якое! У iм былi дзве кiшэнi, яно было зроблена адмыслова на мяне i для мяне! Да гэтага часу я ўсё даношваў братнiя каптанiкi ды розныя марынарачкi, куртачкi. Ад радасцi я, як той казаў, не тоўпiўся ў сваiм новым пальцечку. Мне здавалася, што нават сарокi, якiя стракаталi на дрэвах, адна адной крычалi: "Гляньце, гляньце, што за ён!" Пад гэты строкат, як пад гукi ўрачыстага маршу, я пашпацыраваў па ўзлессi. Цiкавага было там багата. Адных чырвоных ды пазлацiстых лiстоў колькi! Але раптам - грыб, казляк. За iм - другi, там-трэцi. Спачатку я наважыўся ўзяць iх i адразу аддаць матцы. Пасля затрымаўся. "Не! Я iх пакладу ў кiшэнi, нiкому нiчога не скажу, а калi прыедзем дадому-дастану: во што я знайшоў! На цэлую вячэру".
      Так i зрабiў. Напакаваў кiшэнi казлякамi. А кiшэнi, праўду кажучы, былi ёмiстыя: кравец кужалю не пашкадаваў. Гэта ж не шарачок выцалёўваць!
      Тым часам нашы выбралi бульбу. Частку ўсыпалi ў загадзя падрыхтаваныя ямы, а рэшту - пассыпалi ў мяшкi i склалi iх на воз. Усе iшлi пехатой, аднаго мяне пасадзiлi на бульбу. Прыгрэўшыся ля мяшкоў, я заснуў.
      Калi мы прыехлаi двору, мяне, соннага, занеслi ў хату i, не распранаючы, паклалi на печ. А самi занялiся парадкаваць бульбу ды гатаваць вячэру. Вячэраць у нас садзiлiся ўсёй сям'ёй: дарослыя i дзецi. Пабудзiлi, паклiкалi i мяне.
      Прахапiўшыся, я адразу палез у кiшэнi, каб даць маме свой здабытак.
      Толькi прамовiў словы: "Мамачка! Што я знайшоў!", як мае рукi трапiлi ў нейкi кiсель. Ажно гэтыя казлякi на гарачай печы папяклiся, ператварылiся ў сапраўдны клей.
      Як я закрычаў, загаласiў - аж зайшоўся ад плачу. Бацькi напалохалiся: я ўзняў рукi ўгору, з iх цячэ нейкая брыда.
      Колькi часу прайшло, пакуль дабралiся толку! Тады ж пачалося другое гора: забрудзiў новае пальцечка.
      Але мяне суцешылi тым, што дакляравалi сёння ж пальцечка вымыць. Мне растлумачылi, яно стане яшчэ прыгажэйшае...
      Так я ў самыя малыя свае гады даведаўся, што трэба насцярожана аглядаць i радасць, цi не схаваны ў ёй, часам, слёзы...
      Мой першы працоўны дзень
      Мне споўнiлася шэсць гадоў. Праўда, пары месяцаў не хапала, але я быў рослы хлопчык, i нiхто не сумняваўся, калi я казаў, што мне шэсць поўных. Гэтая мая пахвальба, мабыць, дапамагла таму, што мне надумалi даць пэўную работу на ўсс лета. Не цяжкую, без пылу i дыму, але... ад усходу сонейка i да сонейкавага захаду. Работа гэтая - пасвiць гусi. Iх у нас быў статак немалы: тры гускi, гусак ды пятнаццаць гусянят. Схадзiў я з мамай напярэдаднi на выган. Расказала мне яна, як iх трэба пасвiць, каб яны добра наядалiся, як трэба пiльнаваць, каб iх нiхто не крыўдзiў - нi дзецi, нi якiя бобiкi цi рудзiкi.
      - Заўтра, - мне сказана было, - як толькi сонейка пачне ўставаць, ты таксама ўстанеш i пагонiш гусi на пашу. Так сонейка i будзе даглядаць цябе цалюткi дзянёк. А калi яно пойдзе за небакрай, на адпачынак, дык i ты з гусямi двору...
      Падрыхтавалi мне торбачку, а ў ёй луста хлеба ды невялiчкi сырок.
      - Калi захочаш пiць пасля палудня - нап'ешся з ракi.
      Добра я спаў. Разаспаўся надта. А тут мяне пад бачок:
      - Сынок! Уставай! Сонейка пачынае ўзыходзiць...
      - Мамачка! Яшчэ крыху пасплю...
      - Сынок! Чуеш, гускi цябе шукаюць, клiчуць: "Га-га-га, а дзе наш пастушок?" Уставай. Трэба ж i паснедаць...
      Устаў я. Ногi мае аж запляталiся, калi я iшоў да мыцельнiка. Папырскаў там вады на твар. Пасля - паснедаў. Торбачку цераз плячо. Дубчык у руку i - на панадворак. А гусi ўсе чакаюць ля брамы i гагочуць, гагочуць...
      Адчынiлi браму - яны адразу налева, на выган. Гусак наперадзе, гускi з бакоў i ззаду, а гусяняткi ўсярэдзiне, пад надзейнай аховай.
      Гускi толькi гагакаюць на кожны шолах, на кожны стук.
      Выбралiся мы на выган. Там яны ўсе да травы. Нездарма ж i пра людзей гавораць, калi iх да чаго вельмi цягне: "Прыпаў да гаворкi, як гусi да травы..."
      Я тым часам бадай зусiм ачуняў. Пачаў разглядаць, дзе што робiцца, як конiкi свiргочуць i скачуць з травiнкi на травiнку, як божая кароўка клапатлiва аглядае нейкую зёлку, як плiсачка круцiць сваiм хвосцiкам, а сама нiбыта паклоны адбiвае... Колькi ўсяго цiкавага!
      Пачакаўшы, паехалi людзi з суседнiх вёсак нашай дарогай у мястэчка. Едучы, яны злазiлi з вазоў, адчынялi вароты, за якiмi была ярына. Праехаўшы, зачынялi вароты i тады толькi садзiлiся на воз. Але адзiн нейкi нявывалака, праехаўшы, за сабой вароты не зачынiў, паленаваўся. Сеў сабе i паехаў сваёй дарогай. Магчыма, ён разважаў так, што пастушок зачынiць вароты. А пастушок гэты i не здагадаўся.
      Наш гусак, пабачыўшы адчыненыя вароты, адразу да iх i падаў сiгнал: "Го-го-го!", гэта значыць - "за мной усiм родам!". Так увесь род гусiны i падаўся праз вароты ў ярыну. А там, ля самага плота, Жаўняроў авёс. Ды такi авёс - цёмна-зялёны, як трысцё.
      Прыпаўшы да таго аўса, мае гускi зусiм замоўклi. Яны елi, елi. Клалiся на авёс, адпачывалi. Пасля зноў уставалi, зноў елi.
      Раптам з'явiлася старая Жаўнярыха. Яна толькi выгукнула:
      - А божухна, а лiтасцiвы!
      Пасля схапiла нейкую парканiну i пачала латашыць маiх гусак. А мне ж дадзены наказ - баранiць гусей i ад людзей i ад бобiкаў. Я са сваiм пруточкам да яе ды ў голас:
      - Што вы робiце! Гэта мае гусi!
      - Ах, твае? Гэта твае гусi? Дык на ж i табе!
      Тут парканiна загуляла па маiх баках. Ужо ж яна мяне так перыла, так пляжыла, што жывога месца на мне не засталося. Гусi тым часам самi выбеглi ўсе на выган. Пайшоў i я за iмi, слязьмi аблiваючыся. Старая тая зачынiла вароты i падалася да гасподы, праклiнаючы i маiх гусей i мяне самога...
      Дабыўшы з гускамi да сонейкавага захаду, пагнаў я iх двору.
      Тата запытаўся ў мяне:
      - Усiх гусак дапiльнаваў? Не згубiў нi аднае?
      - Ды не! Усе тут.
      - А чаму ж ты нейкi сумны, ды нейкiя пiсягi ў цябе на руках...
      - Мяне старая Жаўнярыха набiла. Кiем бiла.
      Бацька зжахнуўся.
      - Як так? Завошта?
      Я расказаў пра ўсё, як яно было. Бацька пайшоў i пасварыўся на старую.
      - Хiба так можна рабiць? Ты ж магла акалечыць хлопца. Усё роўна ж мне трэба будзе аддаць табе снапы за тое, што мае гусi выелi.
      А мне сказаў:
      - Сынок! Сцеражыся! У людзей зямлi мала. Нiвы малыя. Калi iх выпасвiць гусьмi, коньмi, авечкамi, дык што ж людзi нажнуць, што ж яны намалоцяць, з чаго ж яны хлеб будуць есцi?!. Вароты павiнен зачыняць той, хто iх першы пабачыць расчыненымi, каб пазбегнуць шкоды...
      Зачыняў пасля. Зачыняю i цяпер, калi дзе бачу адчыненыя...
      Як бацька вучыў агонь распальваць
      Цяпер агонь распалiць можа кожны блазан, якi навучыўся самастойна штаны сабе зашпiляць.
      Iдзеш калi па вулiцы i бачыш, як такi герой стаiць i страляе запалкамi, пстрыкаючы iх па адной з пушачкi. Бывае, што i пажар напстрыкае каторы.
      Але ж быў такi час, калi агню не было ў людзей. Першыя вынаходцы агню былi не менш ушанаваны сваiмi сучаснiкамi, чымсьцi ў нашыя днi адкрывальнiкi атамных таямнiц. Нядаўна ў Iнданезii знайшлi ў джунглях невялiчкае iзаляванае племя людзей, жыццё якога стаiць на ўзроўнi каменнага веку. Агонь яны i сёння здабываюць, тручы кавалкi сухога дрэва. Падобнае ж племя нядаўна выявiлi i ў нетрах басейна ракi Амазонкi. Ды што там Амазонка!
      Нябожчык наш вучоны Сербаў расказваў мне ў дваццатыя гады, што ў часе свайго падарожжа ў глыбiнi Палесся ён знайшоў адну палескую вёску, у якой жылi сапраўдныя вогнепаклоннiкi.
      Напярэдаднi Купалля ў гэтай вёсцы гасiлi, залiвалi ўсе агнi ва ўсiх хатах. Не пакiдалi аднаго нават вугольчыка або iскрынкi. Печы бялiлi нанова крэйдай. Пасля ўсе жыхары, дарослыя i малыя, апраналiся ў святочныя, белыя вопраткi i, спяваючы адпаведныя рытуальныя песнi, iшлi працэсiямi ў свой лес, на лясную паляну. Там старэйшына гэтай вёскi ссякаў ясень i пачынаў, прыстасаваўшы кавалак яго як корбу, церцi аб сухое дрэва, пакуль не загараўся агонь. Калi з'яўляўся новы агонь, людзi раскладвалi вялiкi касцёр. Дзяўчаты i маладзiцы вадзiлi ля яго карагоды, мужчыны i хлопцы спявалi i танцавалi. Усе песнi былi не абы-якiя, а прыстасаваныя да гэтага ўрачыстага моманту. Пасля, зноў жа са спевамi, неслi агонь у вёску, а гаспадары кожнае хаты прыпальвалi ад яго лучынкi i заносiлi ў свае печы. Ад таго дня яны не зводзiлi гэты агонь цэлы год, аж да новага свята.
      У нашай мясцовасцi я такога свята не ведаў. Але ў часе свайго дзяцiнства я бадай-што не бачыў, каб хто распальваў агонь запалкамi. Усе мелi пры сабе скалку, крэмень, крэсiва i цэру. Перад самай першай вайной цэру замянiў крамны кнот. У параўнаннi з першым спосабам здабывання агню, - трэнне дрэва аб дрэва, - другi спосаб быў, мабыць, цэлай падзеяй у жыццi многiх народаў, чаму i пратрымаўся амаль да самай рэвалюцыi.
      Усе "агнявыя" прылады дарослыя людзi насiлi ў адмысловых скураных капшуках, магалейках, на паясах, з левага боку. А магалейкi выраблялi з барановых машонак, каб яны не прапускалi нi дажджу, нi снегу, не мелi нiякiх швоў. Падлеткам насiць агнявыя прылады забаранялася. I вось, - якi вялiкi гонар! - я атрымаў ад бацькi магалейку тады, калi мне было восем гадоў. Ды не без дай прычыны, а з-за вялiкай патрэбы.
      Здарылася так, што вясковы выган для скацiны стаў вельмi кепскi. Вось бацька ўзяў як бы ў арэнду пасеку ля возера Доўжа. Самi гаспадары жылi стала мiлi за тры, i паша iхняя нiяк не выкарыстоўвалася. У першы дзень, калi мне бацька паказаў дарогу, - вярсты тры лесам, - да гэтае пасекi, ён i навучыў мяне агонь распальваць.
      - Даю табе, сынок, усе гэтыя агнявыя прылады. Агонь - святая справа. Ён дае нам жыццё, але ж можа i адабраць жыццё. Агонь памагае нам паляпшаць жыццё, але можа ў адно вокамгненне знiшчыць усе набыткi на тло. Нiякiх жартаў з агнём быць не можа i не павiнна. Нi абражаць яго, нi сварыцца на яго, нi закiдваць якiм брудам нельга, бо ён спомсцiцца так, што ты i не рады будзеш. Галоднаму ён дапаможа згатаваць страву, халоднага абагрэе, у цёмную ноч дасць нам святло. Але толькi тады, калi будзе сапраўдная патрэба, можна ўдарыць крэсiвам аб скалку. Агонь раскладзi так, каб ён не дастаў да дрэў, каб не пабег па лесе. Спачатку кладзi крыху падпалу, а як угарыцца - падкладвай больш. Калi згатуеш страву або абагрэешся, засып яго зямлёй, пяском. Хто гэтага не зробiць, той нiколi другому чалавеку не паспагадае, не паможа яму з няшчасця выбавiцца. А ты заўсёды так рабi, дзе б нi быў, хоць i цяпер, малы, хоць у далейшым, дарослы. Бо я прыйду i пагляджу, як ты выконваеш мой наказ... А цяпер назбiрай сухiх сучкоў i ядлоўцу, раскладзi сам першы агонь...
      Я назбiраў апалу i падпалу, склаў маленькi ламок i пачаў высякаць першы ў сваiм жыццi агонь. Сэрца маё аж заходзiлася ад радасцi i гордасцi. Ад хвалявання я больш трапляў па пальцах, чымсьцi па скалцы. Але ўсё ж праз некалькi хвiлiн iскрынка трапiла на цэру. Я раздзьмуў яе i паднёс да сухога ядлоўцу. Ядловец адразу пыхнуў. Шыза-сiнi дымок ахапiў мой твар. Гаркава-салодкi смак яго я ўяўляю i цяпер i адрозню яго лёгка ад усялякага iншага...
      ...Распальваў я агнi толькi ў тыя ранiцы, калi сапраўды было зiмна. Разы са два-тры за лета прыходзiў мой тата, абыходзiў усе мясцiны, дзе я пасвiў каровы, праглядаў i нешматлiкiя вогнiшчы. Пасля ўсяго казаў:
      - Добра, сынок!
      У далейшым жыццi я нiколi i нiдзе не пакiнуў непагашанага агню. Так ужо ў звычку зайшло.
      Быў такi выпадак. Жыў я на Далёкiм Усходзе. Траляваў з тайгi бярвенне на тартак. Аднойчы паехаў разам з адным алтайцам. Заехалi ў тайгу. Паклiкаў ён мяне:
      - Давай падымемся на сопку!
      - Ды мой конь не самавiты!
      - Дарма! Затое там возьмем сушынак, адразу норму споўнiм.
      Паехалi. Узняўшыся, пэўна, на кiламетр да неба, адшукалi i сушынкi. Бяры, грузi ды да долу. Але тут раптам узняўся буран. Ды якi! Аж сопка здрыгалася. Мы адразу конi падвялi да выварацi, прывязалi iх да каранёў. Так, нiбыта ў закутак, яны i сталi. А самi за вывараць селi, склалi галовы i пачалi раiцца.
      - Ну, добра, калi гадзiну якую пакруцiць. А калi на ўсю ноч? Што тады?
      Думай не думай, а трэба чакаць. Мой напарнiк сабраў па кiшэнях нейкiя рэшткi махоркi, зляпiў дзве цыгаркi i кажа:
      - Давай запалкi!
      - Няма!
      - I ў мяне няма. Але чакай - зараз агонь будзе.
      Выдраў ён з ватнiка крыху ваты, скруцiў яе ў маленькi валiк, сякерай адшчапiў ад пня сухую трэсачку i пачаў гэтай трэсачкай качаць валiк па пнi. Я накрыў яму галаву крысом бушлата, каб не заносiла снегам. Раптам ён спынiўся, хапiў валiк, дзьмухнуў на яго i пацягнуў канцы ў розныя бакi. Адразу пыхнуў агонь. Мы падпалiлi трэсачкi, распалiлi пад вывараццю невялiчкi агонь i, зразумела, прыпалiлi свае цыгаркi.
      Пакуль курылi, грэлiся, жартавалi - буран зацiх, спынiўся. Спынiўся ён так жа раптоўна, як i пачаўся. Мы адразу ж увязалi вазы - фiнскiя санi.
      - Ну, паехалi! - кажа мой напарнiк.
      - Пачакай. Трэба агонь пагасiць.
      - Ды што ты, мiлы! Вецер i снег усё загасяць.
      - Хай яно i так, але я калiсьцi дакляраваў свайму бацьку, што нiколi i нi пры якiх акалiчнасцях не пакiну нiдзе нават маленькага агеньчыка. Справа нядоўгая.
      Агонь пагасiў...
      Навучыўшыся здабыць - навучыся i спажыць
      Я пачаў жалiцца, прыгнаўшы каровы двору, што ў мяне нехта з'еў мой абед. На другi, на трэцi дзень - таксама. Мацi здзiвiлася.
      - Можа, да цябе якiя сябры прыходзiлi?
      - Ды не, нiкога не было.
      Пачала мяне мацi распытваць, дзе я трымаю свой абед. Я сказаў, што, прыгнаўшы каровы на пашу, кладу торбачку пад дубочкам, у кустах.
      - Э-ге, - кажа мацi, - паспрабуй павесiць на дубку, а сам адыдзiся ды панаглядай цiхенька.
      Назаўтра я так i зрабiў. Толькi сеў у ядлоўчыку, павесiўшы сваю торбачку з лустаю на дубовы сучок, як наша маладая карова кiнула адразу шчыпаць траву ды бегма да дубочка. Крыху яна не дацягнулася губамi да торбы, тады ўзнялася на дыбкi i скiнула маю торбачку на зямлю. Прыбег я, а яна зубамi i торбачку паспела развязаць, толькi-толькi маю лусту не з'ела.
      Я на яе сварыцца, а яна адышлася да сваёй маткi, пасецца побач ды толькi адным вокам за мной наглядае, цi не пайду я куды ад яе далей, цi не дастанецца ёй смачная луста.
      - Ах ты, - кажу да яе, - нягоднiца!
      А яна як бы ў адказ мне i зарыкала. Чую, нiбыта вымаўляе яна:
      - А хiба я табе малачка не даю? А ты i пачаставаць мяне лустачкай не хочаш...
      Пасля пачаў я ёй па маленькiм кавалачку хлеба даваць, калi сам палуднаваў, але торбачку вешаў так, што яна больш не дастала нi разу. Калi пра гэта ўсё я расказаў сваёй мацi, яна толькi пасмяялася.
      - Усё ў жыццi так. Для цябе навука. Навучыўшыся здабыць - навучыся i спажыць...
      Чорнае i белае
      Споўнiлася мне восем гадоў. Кавалер, як бачыце, ладны. Пачаў, зразумела, на дзяўчынак паглядаць. А была ў нас адна, яе звалi Мiлачка. Вучылася яна ў Вiльнi, у жаночым епархiяльным вучылiшчы. А прыгожая, прыгажэй ад яе няма больш на свеце. I вельмi добрая характарам. Яна не ганарылася нi бацькавым станам, нi тым, што сама вучыцца ў вялiкiм горадзе, нi тым, што я вясковы хлопчык i пастушок, апрануты кепска.
      Пабачыўшы, што я ганю каровы дадому, яна заўсёды гукала мяне з саду, дзе бавiлася з маёй сястрой Тасяй.
      - Уладзiк, хадзi сюды, на гiгантах пабегаем.
      А гiганцкiя крокi, пастаўленыя ў iхнiм садзе, мелi чатыры вяроўкi. Дзве дзяўчынкi, я трэцi, падабраўшы дзве вяроўкi, бегаем, падлётваем хто ведае ў якую вышыню. Смяёмся. Страшнавата, але затое весела.
      Вось я падлётваў на гэтых дзвюх вяроўках, разгойдваючы дзяўчынак. Раптам пачуўся трэск i я адчуў, што вяроўкi зашморгалi па маёй уласнай скуры. Саскочыўшы, я памацаў рукою i выявiў, што мае штонiкi лопнулi ад самага паяска i да нiзу. А мы ў тыя гады нiякiх трусiкаў не ведалi i не насiлi. Выходзiць, што я з такога гiганцкага размаху павiнен зусiм здрабнелым спосабам, са штанамi пад пахай, з'явiцца дадому.
      Мая юная паненка пашкадавала мяне.
      - Не бядуй, Уладзiк! Я зараз зарапарую твае майткi, - так па-далiкатнаму звалi ў нас штонiкi. Яна збегала дамоў, прынесла нiткi, iголку i на мне злiквiдавала прарыў.
      Я вельмi шчыра i пачцiва падзякаваў сваёй юнай даме за такую дапамогу, але бегаць больш не схацеў, тым больш, што клiкалi вячэраць.
      Павячэраўшы, я прайшоў нечага па хаце. Раптам мацi пытаецца:
      - Уладзiк! Што за дзiва-дзiўнае? У цябе штонiкi ззаду зафастрыгаваны белымi нiткамi. Як гэта здарылася?
      Ажно мая слаўная паненка зашыла мае чорныя штонiкi белымi нiткамi.
      Усе пачалi смяяцца.
      Гэты выпадак запомнiўся мне на ўсё жыццё. I ўжо дарослы, куды б я з дому нi адлучаўся, браў з сабой пакрысе чорных i белых нiтак ды iголку, каб не клiкаць нiкога на дапамогу ў такой справе i не зашываць чорнае белым цi наадварот.
      Капа пернiкаў за тры капейкi
      Каля нашае царквы быў фэст. Наз'язджалiся людзi з усяго свету, як у нас казалi. А свет гэты ўвесь меў у радыусе дзесяць - дванаццаць вёрст. Дзяўчаты i хлопцы хадзiлi праз плошчу прыбраныя ў святочныя строi. З блiжнiх мястэчак папрыязджалi бойкiя мяшчанкi з пернiкамi i мучнымi цукеркамi. Моладзi хапала i ля гэтых вазоў, бо тут iшла латарэя, цягнулi нумаркi. Аддаўшы тры капейкi, можна было выцягнуць шчаслiвы нумарок на капу пернiкаў адразу, а iншым разам i нiчога не выцягнуць. Я пра такую механiку яшчэ нiколi не чуў. Мама дала мне тры капейкi, каб я схадзiў i купiў тры пернiкi: сабе, сястры i брату. Калi я падышоў да воза i паказаў менавiта тры капейкi, шастак, як у нас тады казалi, дарослыя хлопцы надумалiся пажартаваць з мяне, малога.
      - Што табе тры пернiкi! Кiдай свой шастак i цягнi нумарок! Адразу ўвесь воз будзе твой.
      Я так i зрабiў: укiнуў грошы, пацягнуў нумарок.
      I што б вы думалi: выцягнуў шчаслiвы нумар, сапраўды капу пернiкаў.
      Хлопцы аж пазайздросцiлi.
      - Ты падумай, колькi шастакоў пракiдаў - нiчога няма. А гэты малы - з аднаго разу ўвесь кон i забраў...
      Але што рабiць далей? Я ж не данясу дамоў такi выйгрыш. Тыя ж хлопцы знялi з мяне кашульку, спакавалi ў яе пернiкi i памаглi дадому паднесцi.
      Мацi мая напужалася. Падумала, што я абрабаваў тую гандлярку.
      Павiнен прызнацца, што гэта быў мой адзiны выйгрыш за ўсё жыццё. У далейшым я выйграваў толькi тое, што зарабляў сваёй уласнай працай, якая не заўсёды бывала лёгкая.
      Дзядуля размаўляе з бацянамi
      Скончылася зiма. Снегу бадай не засталося. Толькi дзе ў равах, у нiзiнах, пад дрэвамi. Сонейка прыгравала так, што ад зямлi аж пара iшла. На бярозах, на многiх iншых дрэвах пачалi трэскацца пупышкi, i з'яўлялiся светла-зялёныя, кволыя лiсточкi. На стрэхах i ў застрэшшах заўзята цвiркалi i цiўкалi вераб'i, нiбыта вiтаючы вясну. Вiталi яе i мы, усе малыя дзецi. Гэта ж не жартыпраседзець колькi часу ў хатах, толькi ў адлiгi выбягаючы на панадворак, ды i то - крадком.
      I раптам - дзiва, навiна: бацяны прыляцелi! А жылi яны на дзядулевай сядзiбе, на старым клёне. На верхавiну клёна было зацягнена старое кола. На iм i змайстравалi сваю сядзiбу бацяны.
      Дзед быў на гумнiшчы. Збегалi да яго.
      - Дзядуля, бацяны прыляцелi!
      Дзядуля бачыў iх неаднойчы, але ж трэба даць радасць малым, аддзякаваць iм за тое, што прынеслi добрую навiну.
      - Прыляцелi? Добра, дзеткi. Зараз iду.
      Падышоўшы да клёна, дзядуля выгукнуў:
      - Дзень добры, боця!
      Бацян нахiлiў галоўку з дрэва i заляскаў дзюбкай:
      - Та-та-та-та...
      - Дзе ж ты лётаў? Што ж ты бачыў?
      Бацян зноў у адказ:
      - Та-та-та...
      - Жывi шчаслiва ў нас. Нiхто цябе не скрыўдзiць. А калi што якое - адразу скажы мне. Я таму дам кару добрую...
      Бацян паўтарае сваё:
      - Та-та-та-та...
      Мы ўсе да сваiх матак.
      - Мамачка! Дзядуля з бацяном размаўляў. А боця яму пра ўсё апавядаў: як ён лятаў, куды, што дзе бачыў...
      Размаўляў цi не размаўляў, але нейкае паразуменне мiж iмi было. Трэба сказаць, што адзiн бацян аднойчы закульгаў, недзе ў вялiкiм падарожжы пашкодзiў ножку. Колькi часу жыў ён у дзеда. А пасля - ведалi дакладна: сем гадоў прылятаў ён, кульгавы, на сваё гняздо.
      Пасля загiнуў недзе. Пачаў прылятаць новы жыхар гэтага гнязда.
      Як зайцы на ямiшчы гулялi
      Нашы каровы на пасецы пасвiлiся добра. Набiралiся-наядалiся яны спажыўнай травы ўсялякай, ад чаго давалi нашай вялiкай сям'i малако i масла. Масла было такое духмянае i прыгожае з выгляду, што кабеты суседскiя, пабачыўшы яго, казалi маёй маме:
      - Не хочаш праўду сказаць, ты яго шафранам падфарбоўваеш.
      Але, зразумела, нiчым гэтага масла мая мама не падфарбоўвала. I колер, i смак, i духмянасць давалi яму травы, мурог...
      Мая задача была яшчэ прасцейшая: толькi не перашкаджаць каровам у сваёй справе адбору травы ды на палудзень перагнаць да возера. Там яны пiлi, заходзячы ў ваду, пасля, уклаўшыся ў халадку, пад дрэвамi, адпачывалi, жавалi жвачку...
      Пакуль не надышоў гэты паўднёвы час, я займаўся сваiмi назiраннямi, размаўляў з птушкамi, якiя падляталi да мяне зусiм блiзка, ледзь на плячо не садзiлiся. Некаторыя нават спявалi кароткiя песенькi. На доўгiя ў iх часу не хапала. Усе яны спяшалiся аднесцi ежу ў гняздо сваiм птушаняткам, якiя ўжо апярылiся i сталi падлёткамi, патрабавалi ежы ўдвая больш, чымсьцi раней. Некалькi разоў я паднiмаў такiх падлёткаў з зямлi i саджаў назад у iхнiя гнёзды, з якiх яны павывальвалiся, спрабуючы свае крыльцы.
      Назiраў я за рознымi кветкамi, як яны паступова ператваралiся ў плады, ягады. Набiраў пакрысе ў торбачку i добрых грыбоў, каб хапiла падсмажыць i падвесялiць вячэру ўсёй нашай сям'i. Плёў часам кошычкi для хатняга ўжытку... Але багата часу праводзiў, слухаючы музыку, спевы, гоман бору.
      Аднойчы так я суцiшыўся, захапiўся гэтым нiбыта знаёмым i заўсёды новым гоманам бору i раптам чую, што ў гэтай музыцы з'яўляюцца нейкiя нязвыклыя для майго вуха гукi. Так, пэўна, уяўляю я цяпер, дырыжор аркестра чуе на рэпетыцыi якi-небудзь рып не ў час адчыненых дзвярэй або чый-небудзь прыглушаны кашаль.
      Дык вось i я, хоць быў толькi сцiплым слухачом канцэрта, якi давала генiяльная мастачка - прырода, пачуў нейкiя нязвыклыя, дысанансавыя гукi: "пто"... "'пто"... "пто"... i затым "оп"! I так разоў дзесяць запар.
      Я цiхенька ўзняўся i, цiкаючыся, пачаў наблiжацца да сасонак, за якiмi былi ямiшчы, - напалову засыпаныя леташнiя ямы, дзе зiмой трымалi бульбу. Расхiнуўшы сасновыя лапкi, бачу больш дзесятка зайцоў, вялiкiх i малых, якiя, стаўшы на дзiрванок перад гэтымi ямамi, разбягаюцца, нiбыта паводле нейкай каманды, а затым скачуць праз ямы: раз, два, тры. У гэтым спаборнiцтве некаторыя, асаблiва меншыя, увальвалiся ў якую адну яму. Вось бегучы яны i давалi гукi: "пто", "пто", "пто"... Я нават добра не зразумеў, цi гэта яны лапкамi так тупалi па пяску, цi прыгаварвалi, каб паддаць сабе iмпэту. Глядзеў я, глядзеў, а пасля, калi яны падрыхтавалiся да чарговага перабегу, выйшаў раптоўна ды сказаў:
      - Пачакайце, я з вамi...
      Куды там! Нават не мог заўважыць: цi яны расталi, цi паразбягалiся так хутка.
      Больш яны сюды не прыходзiлi, а можа, прыходзiлi, калi мяне не было.
      Дома, пры вячэры, я расказаў пра гэтую гульню. Бацька i растлумачыў, што адзiны зайцаў паратунак - ногi. Вось звяры i практыкуюцца, каб у iх ногi былi моцныя.
      "Канец свету"
      Перад рэвалюцыяй, гадоў шэсцьдзесят - семдзесят таму назад, у нас, у Беларусi, было мала школ, не было зусiм бiблiятэк у вёсках, не было тады наогул нiдзе на свеце радыё, тэлебачання. Людзi даведвалiся пра апошнiя навiны i пра тое, дзе што на свеце дзеецца ад розных падарожных людзей, ад вандроўнiкаў. Часам гэта былi самыя звычайныя ашуканцы, якiя iшлi ад вёскi да вёскi i памаленьку пашыралi ў народзе ўсялякiя былi i небылiцы. Усюды iх прымалi, частавалi i прагна слухалi розную несусветную лухту. Прыблiзна ў 1906 годзе такiя падарожныя людзi, як згаварыўшыся, на пытанне: "Што чуваць?" адказвалi адно:
      - Дужа кепскае чуваць. Будзе скора канец свету. Будзе анёл боскi па небе лётаць, трубiць у трубу, выклiкаць на страшны суд усiх жывых i нябожчыкаў. Паадкрываюцца магiлы, усе жывыя i ўмерлыя стануць перад тым судом...
      Нястрымная людская фантазiя дадавала на месцах усялякiя новыя падрабязнасцi да гэтых апавяданняў, i так па драбочку вырысавалася вялiкая, жудасная карцiна, у якой прадугледжаны быў нават колер неба.
      Хто меў у запасе якую сякую капейку, пачаў прапiваць яе.
      - Навошта тыя грошы, канец свету...
      Хто павiнен быў узараць якую лагчынку, спасылаўся таксама на канец свету. Адным словам - разлад быў немалы.
      Здарылася так, што - тады самалётаў яшчэ не было, - з Ковенскай крэпасцi вайсковыя ўлады пусцiлi паветраны шар, аэрастат. Пад гэтым шарам быў падчэплены вялiкi кош, а ў iм сядзела трое вайскоўцаў. Была ў iх труба, каб даваць сiгнал у выпадку патрэбы, быў канат, каб людзi з зямлi маглi прыцягнуць шар да зямлi, калi з каша выкiнуць канец. Паколькi i газет у нас нiхто не выпiсваў, пра такую падзею нашы вяскоўцы нiчога не ведалi i не чулi.
      Паветраная плынь панесла гэны шар на поўдзень ад Коўна. Несла, гнала яго i падагнала да нашых мясцiн. Тым часам у тым шары нешта сапсавалася, i з яго памалу пачаў выходзiць газ, якiм ён трымаўся на вышынi. Заўважыўшы гэта, аэранаўты вырашылi, што iм трэба ў прыдатным месцы апусцiцца на зямлю, каб ратаваць жыццё. Нашы Агароднiкi iм зверху, з неба, спадабалiся. Вайскоўцы выкiнулi з каша канец каната i пачалi трубiць у трубу, каб звярнуць увагу людзей на канат, каб людзi прыцягнулi iхнi шар да зямлi.
      Але людзi страшэнна напалохалiся. Пачуўшы трубныя гукi, згадаўшы апавяданнi розных бадзяг-вандроўнiкаў, яны падумалi, што сапраўды пачаўся канец свету, што гэта "анёл боскi" лётае над iмi i заклiкае на страшны суд.
      Нiхто да таго каната блiзка не падышоў, усе кiнулiся ў хаты, пабралi абразы, павыносiлi на панадворак, укленчылi i, як хто ўмеў, пачалi малiцца. Жуда была страшэнная. Мне здавалася, што аж зямля пада мной калышацца, вагаецца. Каровы рыкалi, сабакi гаўкалi, куры ўзляталi на платы i стрэхi з гучным кудахтаннем. Здавалася, што i сонца свецiць слабей i зусiм не грэе...
      Адзiн наш жыхар, Мацей Юц, замест абраза схапiў качаргу. З ёй i стаяў, укленчыўшы, на панадворку.
      Тым часам паветраны шар адагнала ад нашай вёскi ў канец поля, пад Манькавiчы. А было ж там урочышча, якое звалi Гарэлым балотам. Чаму Гарэлым? Бо калiсьцi хлопцы, пасвячы конi, упалiлi торф на тым балотцы. Гарэла яно гады, пэўна, два, зiмой i летам. Калi торф выгараў, увесь верх, разам з лесам, абрушыўся ў тую выгарыну. Толькi верхавiны дрэў засталiся на ўзроўнi зямлi. Таму i пайшла ў нас назва - Гарэлае балота.
      Пакруцiўшыся над гэтым урочышчам, канец каната зачапiўся за нейкую верхавiну, пасля чаго шар павольна апусцiўся на дол.
      Павылазiўшы са свайго каша, аэранаўты забралi свае прылады, трубу i прыйшлi пехатой у нашу вёску, каб адпачыць i падсiлкавацца. Прыйшоўшы ў вёску, яны i пабачылi, якое там адбываецца багамолле. Тут адзiн "анёл боскi" i пачаў лаяцца, ды так, як да таго ў нас нiхто нiколi не лаяўся. Пры тым ён усё пытаўся:
      - Чаму вы за канат не цягнулi?
      Тады толькi ўсе зразумелi, што гэта нiякiя не анёлы, калi так добра ўмеюць сварыцца. Сталi ўсе па адным уставаць, заносiць у хаты абразы. Так пачаўся, так i скончыўся "страшны суд" у нашай вёсцы. Але не канчаўся ён доўга для таго дзядзькi Мацея, якi жыў у канцы вёскi. Вясковыя дуронiкi, пабачыўшы здаля дзядзьку Мацея, кленчылi на зямлю, узяўшы ў рукi якiя кiйкi. Гэта нагадвала тое, як Мацей калiсьцi стаяў, укленчыўшы, з качаргой у руках.
      Бацькi ды наогул старэйшыя людзi-суседзi за такiя камедыi не хвалiлi дуронiкаў, а давалi або пугай пад лыткi, або жыгучкай у штаны. Сапраўды, чаго ж там выскаляцца са старога: не адзiн ён тады настрашыўся. Уся грамада страху мела больш, чымсьцi трэба...
      Незапрошаныя вiзiцёры
      Сучасныя юныя чытачы i, праўду кажучы, многiя дарослыя людзi, не ведаюць, не ўяўляюць сабе, як цяжка было ў перадрэвалюцыйным часе знайсцi якую добрую кнiжку для чытання. Вясковыя дзецi бачылi фактычна толькi адны школьныя падручнiкi, ды i тых было небагата: кнiга для чытання, задачнiк i "закон боскi". Бiблiятэк для рабочых i сялян, асаблiва ў сельскай мясцовасцi, не было нiдзе нiводнай. Паны мелi ўласныя вялiкiя i багатыя бiблiятэкi ў сваiх палацах, але туды простых людзей нiхто не дапускаў. Ды i большая частка кнiг у панскiх бiблiятэках была на замежных, не зразумелых нашаму народу мовах. Адзiныя даступныя кнiжкi, якiя прадавалiся па капейцы за штуку на ўсiх кiрмашах i фэстах, гэта казкi пра Баву Каралевiча, Еруслана Лазаравiча i падобныя да iх. Толькi напярэдаднi рэвалюцыi пачалi з'яўляцца iншыя танныя выданнi, галоўным чынам, маленькiя апавяданнi Льва Талстога.
      Нас, дзяцей, цiкавiлi кнiгi ўсялякiя. Нам дужа хацелася даведацца, якiя краiны ёсць на свеце, якiя там людзi i як жывуць. Аб тым, што ў тых краiнах жывуць не так, як у нас, мы добра ведалi ад сваiх землякоў, якiя ездзiлi на заработкi ў Амерыку i ў iншыя краiны. А потым мы сяды-тады бывалi ў князеўскай аранжарэi - велiзарнай i багатай пабудове, дзе бачылi, напрыклад, пальмы, метраў па пяць-шэсць вышынёй, бачылi пярцовае дрэва, бачылi незлiчоную колькасць розных кветак трапiчных краiн, з дзiвоснымi формамi, колерамi i пахам. А садоўнiк, чалавек вельмi культурны i добры, расказваў нам пакрысе пра кожную з тых краiн...
      I вось даведалiся мы аднойчы ад княгiнiнага кухара Караля, што ў палацы ёсць вялiкi пакой-кабiнет нябожчыка-князя, а ў iм усе сцены застаўлены вялiзнымi шафамi, а ў тых шафах - кнiгi, кнiгi, кнiгi... Папера ў тых кнiгах, як скура, вырабленая. Аздоблены яны i золатам, i срэбрам, i ўсiмi колерамi, якiя толькi ёсць на зямлi i на небе... Сама княгiня iх, бадай, не чытае. А больш нiкому не дазволена браць кнiгi ў рукi. Толькi адна глухая пакаёўка, панi Марцэля, якая i пры князю там усё даглядала, зрэдку заходзiць у той пакой i выцiрае пыл са сталоў i з палiц. А яшчэ стаяць там зробленыя з каменя, з мармуру, статуi тых людзей, якiя пiсалi кнiгi для князеўскай бiблiятэкi. Яны i вартуюць цяпер гэтыя кнiгi, праганяюць усiх, хто не ўмее з iмi абыходзiцца... I гэта не ўсё. Пасярэдзiне таго пакоя - высокае крэсла на кольцах, у якiм князя вазiлi да стала, па пакоях, бо ў апошнiя гады свайго жыцця хадзiць ён не мог... Людзi цiхенька казалi, што гэта лёс князя пакараў за тое, што, быўшы царскiм мiнiстрам унутраных спраў, ён вельмi многа нявiнных душ загубiў, пазаганяў на катаргу або i на шыбенiцу паслаў...
      Паслухаўшы такiя апавяданнi старога Караля, - вясёлага дзеда з доўгiмi сiвымi бакенбардамi, мы не маглi нi спаць, нi есцi, так нам захацелася пабываць у той цудоўнай бiблiятэцы i самiм паглядзець на дзiвосныя кнiгi. Адно нас толькi бянтэжыла i непакоiла - наяўнасць каменных вартаўнiкоў. Як iх улiтаваць i схiлiць на свой бок?
      Але хто ж гэта "мы"? Мы, невялiчкая кампанiя дзяцей, якiя жылi ў маленькiм сяле Манькавiчах: два фельчаравы сыны, два мае браты i тры сыны мясцовага крамнiка Моўшы.
      Пакрысе склалi мы поўны аператыўны план свайго паходу. Самае галоўнае каб трапiць у палац у часе адпачынку, калi сама княгiня адпачывала на канапе i нiкому з чалядзiнцаў не дазволена было хадзiць праз пакоi.
      Падабраўшыся да самага палаца, мы пазалазiлi на высокi балкон-тэрасу, фактычна - на другi паверх. Спрыяла гэтаму тое, што ўвесь балкон быў апавiты дзiкiм вiнаградам. З гэтай тэрасы мы трапiлi адразу ў вялiзную залу, у хараство, не бачанае намi. На столi, на сценах былi вырабленыя з белага каменя кветкi, лiсце, постацi людзей, i малых i дарослых, i мужчын i жанчын, але, бадай, зусiм распранутых. Толькi на некаторых былi нiбы лёгкiя нажутачкi, а то i проста як бы хусцiначкi. Гэта нас дужа здзiвiла. Мы паспрабавалi нават растлумачыць такую акалiчнасць: мабыць, горача ў iх, вось яны i параспраналiся. Уразiла нас яшчэ падлога. Чулi мы даўно, што паркет у палацы нацiраюць пчалiным воскам. Але ж адно слухаць, а другое бачыць: мы проста падалi на гэтай падлозе, як зiмой на возеры, да таго яна была слiзкая. Апрача ўсяго, мы, як у люстэрку, адлюстроўвалiся тут... Але ж далей, далей! Мы прыйшлi не на княгiнiнай падлозе коўзацца, а кнiгi чытаць.
      З гэтай залы было некалькi дзвярэй. На наша шчасце, мы адчынiлi дзверы не насупраць балкона, - бо якраз трапiлi б у той пакой, дзе адпачывала княгiня, а на правую руку i выйшлi ў доўгi калiдор. У гэтым калiдоры было, пэўна, дзесяцера дзвярэй у розныя пакоi. Мы, iдучы калiдорам, адчынялi па чарзе дзверы ў кожны пакой, але не заходзiлi ў iх, бо для нас там не было нiчога цiкавага: сталы, ложкi, карцiны... I вось, нарэшце, прачынiлi мы дзверы ў якi шосты або сёмы пакой.
      Божухна! Праўду, шчырую праўду казаў нам сiвы Кароль! Шафы, шафы, шафы i ўсе са шклянымi дзверцамi, ды ад падлогi да самай столi... Нават памiж вокан знадворнай сцяны шафы, шафы... I ва ўсiх жа шафах - кнiгi, кнiгi, кнiгi... Мала таго, на некаторай адлегласцi ад шафаў вялiкiя стосы кнiг проста на падлозе. Гэта, мабыць, тыя, для якiх не знайшлося месца ў шафах. А на высокiх упрыгожаных слупках-тумбачках каменныя вартаўнiкi - сталыя людзi, з мудрымi, высокiмi лбамi... Пакланiлiся мы iм - маўчаць. Падышлi да шафаў, азiрнулiся на iх - не чапаюць нас, не кратаюцца.
      - Чаго ж нам баяцца iх! - рассудзiў старэйшы брат. - Яны пiсалi свае кнiгi для людзей. Мы iх не псуём. Чаго ж iм гневацца на нас?
      I мы ўсе кiнулiся да кнiг. Бралi адну, гарталi, разглядвалi малюнкi, на якiх былi нiколi не бачаныя намi краявiды, людзi, убраннi, бралi другую, трэцюю...
      Мы проста сп'янелi ад гэтых кнiг, ад усяго багацця, ад усяго хараства, пра якое, зразумела, раней не маглi i ў сне саснiць...
      Некаторыя старонкi былi незразумелыя для нас, некаторыя - зразумелыя нават без тлумачэнняў. Мы захапiлiся гэтымi кнiгамi i зусiм забылiся на тое, што ў палацы, што мы прайшлi сюды недазволеным шляхам, што нас за гэта могуць пакараць вельмi жорстка. Хто стаяў, хто сядзеў на падлозе, выцягнуўшы ногi i паклаўшы на iх кнiгу. А я ўзяў такую тоўстую i цяжкую кнiгу, што не мог яе трымаць нiяк. Доўга не думаючы, паклаў яе на стол, сам падагнаў князеўскае крэсла, сеў у яго i пачаў лёгка i свабодна гартаць старонку за старонкай. Сустрэўшы вялiкую рэпрадукцыю, я разгарнуў яе перад сабою на ўсю шырыню.
      У гэты момант глухая пакаёўка, панi Марцэля, iшла нечага калiдорам. Яна пабачыла непарадак: няшчыльна прычыненыя дзверы ў князеўскi кабiнет. Падышла да iх i бачыць, - так яна апавядала пасля:
      - Сядзiць у крэсле сваiм нябожчык-князь i гартае старонкi ў кнiзе, чытае яе.
      Пакаёўка крыкнула немым голасам i самлела. У палацы, у дальнiх пакоях, пачаўся стукат-грукат. Гэта - iшла дапамога. Нам не было чаго чакаць далей. Мы выскачылi ў калiдор, аж чуем - у зале ўжо ходзяць людзi, наблiжаюцца да нас.
      Дзе ж нам ратавацца? Замiтусiўшыся ў калiдоры, мы пабачылi ў самым канцы яго жалезную вiнтавую лесвiцу, якая вяла на гарышча палаца. Узбеглi мы па гэтай лесвiцы так хутка, што проста дзiва. Там зачынiлi за сабою жалезныя дзверцы i пачалi думу думаць: што рабiць? Унiзе - грукат, стукат i беганiна не спынялiся доўга. Чулi мы i словы:
      - Доктара! Паклiчце доктара!
      Глянем у акенца - высока, нi саскочыць, нi злезцi нельга, немагчыма. Так i сядзелi мы да самага цямна. Тады толькi павылазiлi са свайго сховiшча, на пальчыках прайшлi зноў калiдорам, праз залу i, урэшце, дыхнулi свежым паветрам: саскочылi з балкона на зямлю...
      Трэба сказаць, што доктар, - бацька двух нашых сяброў, - паклiканы на дапамогу да хворай, вельмi хутка зразумеў, якiя тут зданi вандравалi. Зазiрнуўшы ў князеў кабiнет, ён пабачыў на пыльнай падлозе сляды дзiцячых ног.
      Дома наша мама таксама ўстрывожана пыталася:
      - Дзе ж вы былi так доўга?
      Мы адказвалi:
      - У рыбу хадзiлi...
      - А дзе вашая рыба?
      - Ды кепска бралася...
      Здагадаўся яшчэ аб усiм стары кухар Кароль. Бываючы ў нас, ён некалькi разоў паўтараў:
      - Цяпер старую цяцеру Марцэлю кiем не загонiш ў той калiдор. Прыходзь хто хочаш i чытай супакойна кнiгi.
      Гэта ён нiбыта заахвочваў нас паўтарыць свой вiзiт. Але мы больш не хадзiлi ў палац. Самi мы напалохалiся не горш за Марцэлю...
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
      Цяпер, бачачы, як людзi з кватэр выкiдаюць у смецце або аддаюць у макулатуру добрыя кнiгi, часопiсы, бо яны сапраўды замiнаюць, я аж сумаваць пачынаю. Мне ўспамiнаецца адразу маё першае знаёмства з кнiгай, павага да якой засталася на ўсё жыццё.
      Пажар
      Два з паловай палi нашай вёскi апаясвала рака. Паплавы на абодвух берагах гэтае ракi належалi нам. За паплавамi на левым баку ракi - панскi лес. Для нашай вёскi была вялiкая выгода, а пану гэта дужа не падабалася, бо i сенажацi на левым баку добрыя i праз тыя сенажацi нашым людзям было латвей гаспадарыць у лесе.
      Вось аднойчы панскi адмiнiстратар знайшоў нейкiя старадаўнiя паперы, якiмi пачаў даводзiць, што ўвесь поплаў на левым беразе ракi з'яўляецца ўласнасцю князя, а нам належыць багнiстае балота Залатуха, якое знаходзiцца на адлегласцi трох вёрст ад нашай вясковай зямлi, у сярэдзiне панскага лесу.
      Пра гэта ўсё абвясцiлi нашай грамадзе вясной 1905 года i папярэдзiлi, каб мы нават не думалi касiць паплавы.
      Нашы вясковыя гаспадары страшэнна абурылiся, сабралi грошай i паслалi сваiх прадстаўнiкоў у Вiльню да адваката.
      Адвакат азнаёмiўся ўважна з усёй справай i сказаў iм так:
      - Браточкi! Праўда - ваша. Тым не менш, я даю вам раду скарыцца, узяць тую гнiлую Залатуху, якую вам даюць, i адступiцца ад паплавоў...
      Прадстаўнiкi абурылiся:
      - Як так? Мы будзем судзiцца! Закон вышэй князя!
      - Браточкi, - зноў кажа адвакат, - увесь царскi закон стане за князя. Хто такi ваш князь? У нядаўнiм - царскi мiнiстр унутраных спраў. Калi вам прысудзiць адзiн суд, нават два, - князь падасць скаргу ў сенат, а там вырашаць справу абавязкова на князеву карысць. У гэтым я перакананы. Што ж будзе ў вас? Прасудзiце грошы i змушаны будзеце ўзяць тое ж самае балота. Што да мяне - дык я ўзяўся б весцi вашую справу без нiякай платы, без грошай, каб была хоць маленькая надзея на поспех...
      Вярнуўшыся ў вёску, пасланцы так слова ў слова i сказалi. А тым часам надышла пара i сена касiць. Адкляпалi косы ды i выйшлi ўсе нашыя людзi на левы бок ракi. А паны панаймалi ў суседнiх вёсках касцоў, далi iм на грыўню больш, чым звычайна, i таксама паслалi на той жа поплаў.
      Нашы косяць, а тыя, нанятыя, стаяць i глядзяць. Панскiя прыганятыя конна гайсаюць, галасуюць:
      - Што вы стаiцё? Жанеце iх адсюль! Мы вас навошта наймалi?
      Адзiн з нанятых i адказаў:
      - Вы нас наймалi свае лугi касiць, а прывялi нас на сялянскiя. Дык мы i паможам сваiм братам касiць, каб час не марнаваўся...
      Пасталi побач з нашымi людзьмi ды, як той казаў, адным махам увесь вялiзны поплаў i скасiлi. А надвор'е было добрае! Сена сохла хутка. На другi дзень па абедзе i стажкi склалi. На трэцi дзень пазапрагалi конi i выехалi вазiць сена ў свае пунi.
      Калi глянулi, аж цэлы эскадрон царскiх карнiкаў прыкацiў. Акружылi нашых вяскоўцаў, сагналi iх у адзiн круг ды бiзунамi, ды бiзунамi. А ў бiзуны дрот паўвiваны, а на канцах - свiнец зашыты. Так секлi, так лупцавалi, што крывавыя пырскi ляцелi. Енк, гвалт такi ўзняўся, што не тое каб левы бок ракi, але i правы гатовы былi аддаць князю.
      Нацешыўшыся да сыцi, далi загад класцi сена на вазы i везцi яго ў панскiя пунi.
      Да самага цямна вазiлi. Усё сена адвезлi. Панскi адмiнiстратар аб'ехаў увесь поплаў, прымусiў падгрэбсцi, дзе былi пазаставалiся маленькiя кiдкi якiя. Тады толькi адпусцiлi нашых вяскоўцаў дадому. Так i выйшла, што дарма скасiлi, дарма пасушылi i таксама дарма адвезлi пану ў пуню...
      Эскадрон карнiкаў паехаў з вясёлай песняй у маёнтак. Там такiм "ваякам" выкацiлi бочкi гарэлкi, - бровар у князя свой! - а на закуску i кiлбасы, i вяндлiна... Адным словам, баль такi закацiлi, што некаторыя ўпiлiся страшэнна. Песнi, гойканне да паўночы былi чутны.
      I вось апаўночы ўзняўся ў маёнтку пажар. Вялiзны пажар. Занялося адразу ў дваццацi месцах. Гарэлi аборы, стайнi, вазоўнi, гумны, свiрны, пунi. За вярсту ветрам адносiла дошкi з агнём.
      Ад вялiкага маёнтка, можна сказаць - гарадка, застаўся быў адзiн палац ды некалькi камянiц. А ўсе драўляныя будынкi пагарэлi. Паабпякалiся многiя карнiкi, у некаторых пагарэла вопратка. Ад'язджалi яны з маёнтка накшталт напалеонаўскага войска з Масквы: хто ў цывiльнай вопратцы, хто з падвязанымi скiвiцамi...
      Пасля наехалi жандары, следчыя, рабiлi допыты, шукалi падпальшчыкаў. Але людзi ў адзiн голас адказвалi: карнiкi напiлiся, параскладвалi ўсюды агнi, пяклi на ражэньчыках сала, самi яны i падпалiлi... Так скончыўся баль. Прыйшлося ўсе будынкi будаваць нанова. А нам, сялянам, дасталася ўсё ж Залатуха замест нашых векавечных паплавоў...
      Янук Бiюцкi
      Вёску, адкуль ён быў родам, звалi Бiюцi. Ягонае iмя - Янук. Усе звалi яго - Янук Бiюцкi. Нiводзiн чалавек у вочы не назваў чалавека дрэнна. А за вочы казалi:
      - Гэта ж тады Янук Дурны быў у нас.
      Той Янук, як я пачаў яго памятаць, - сярэдняга росту, не старога веку, так гадоў пад сорак. Апрануты быў у тую вопратку, якую людзi давалi, у кожным разе - у чыстую кашулю, чыстыя белыя нагавiцы. З твару ён, я сказаў бы, нават прыгожы, але нейкi тузганы. Увесь час ягоны твар быў у руху, кожная зморшчынка нiбы краталася, тузгалася. Але асаблiва цiкавыя ў яго былi рукi. Усе людзi звярталi ўвагу на гэтыя рукi. Гэта былi не сялянскiя, а нейкiя панскiя рукi. Iншыя нават сцвярджалi, што ён бачыць гэтымi рукамi.
      - Вы звярнiце ўвагу, - казалi яны, як ён аглядае дрэва. Возьме два паленцы. Памацае адно, памацае другое. Адно адразу адкiне прэч. Другое пушчае ў работу: бярэ ножык, пачынае выразаць.
      I сапраўды праходзiць невялiкi час - на стол стаўляе каня або кароўку, або якога звярка, або птушку. Залежна ад таго, што ён вымацаў пальцамi пры аглядзе. Просяць дзецi зрабiць птушачку, а ён, памацаўшы дрэва, - робiць конiка. Чаму? А таму, што ён угледзеў сваiмi пальцамi менавiта конiка i вызвалiў яго з таго палону.
      Для многiх-многiх дзяцей у нашай мясцовасцi гэны Янук быў найлепшы друг. Усе мы мелi цацкi з ягоных рук, ды якiя мастацкiя...
      Згадваючы сёння таго Янука Бiюцкага, я скажу:
      - Не, не дурань ён быў. Быў ён выдатны майстар-мастак, толькi ўзяў на сябе непасiльны цяжар: вызвалiць хараство з-пад грубай абалонкi. I надарваўся ад такога непасiльнага цяжару.
      Вялiкi мастак так i сышоў са свету, не сказаўшы таго, што мог сказаць сваiмi творамi...
      Знакамiты пакупнiк
      Быў у нас поп, айцец Мiхаiл Мiркавiч. Ды не звычайны: за свае заслугi перад "верай, царом i айчынай" атрымаў ён узнагароду - архiрэйскую мiтру, галаўны ўбор, якi надзяваецца ў часе царкоўнай службы. Узнагарода была залатая i аздоблена каштоўнымi каменьчыкамi-самацветамi. Ад яе iшло такое зiхаценне, такi бляск, што аж дзiўна было глядзець. Гэтая мiтра давала гонару ўсёй нашай царкве, усёй парафii, гэта значыць раёну. Што там абразы святых! Усе яны неяк прымерклi, стускнелi. Глядзець на мiтру прыходзiлi людзi з суседнiх прыходаў. А манькаўцы казалi iм:
      - Што ваш поп! Лысы пень нейкi! А наш - мiтрай накрыты!
      Больш дасцiпныя меркавалi, праўда, цiшэй, што мiтра айцу Мiхаiлу дасталася не за так, не за прыгожыя вочы. Казалi, што нiбыта тады, калi пераварачвалi вунiятаў на праваслаўных, забаранялi ў царквах малiцца па-беларуску, дык айцец Мiхаiл самы першы пайшоў на паклон да царскага архiрэя ды яшчэ iншых памагаў паварочваць на чарнасотнiцкi шлях. А цi не самае галоўнае, дапамог многiм упартым папам-вунiятам пераехаць у Сiбiр...
      На якой бы мове нi малiўся айцец Мiхаiл, але стрыг ён сваiх боскiх авечак плённа. Па смерцi ён, даўнi ўдавец, пакiнуў сваiм замужнiм дочкам па пятнаццаць тысяч золатам у банку. А яшчэ ж засталася маёмасць. Адной рагатай жывёлы - трыццаць галоў, ды шафы, сталы, ды розная гаспадарчая драбяза... Усю ягоную маёмасць прадавалi з аўкцыёна. Таксама набралi грошай багата. Ды яшчэ я, добра не разабраўшыся, восем капеек уторкнуў на тым аўкцыёне для абагачэння паповых спадчыннiкаў. Трэба сказаць, што гэтыя грошы я выпрасiў у сваёй мамы, пад свае будучыя (!) заработкi, - было мне тады восем гадоў. А паткнуўся я на той аўкцыён не выпадкова, не бяздумна. Дачуўся быў я, што будуць прадаваць там i ўсе кнiгi з паповай бiблiятэкi. Мне думалася, што яна ў яго была не горшая, чымсьцi ў самога князя, якую мы нядаўна аглядалi.
      Пачаўся аўкцыён. Паколькi пра яго было абвешчана з царкоўных амбонаў ва ўсiх блiжнiх царквах, народу сабралася немаведама колькi. Бралi, куплялi нават такiя прадметы папоўскага ўжытку, якiя нiколi не былi i не будуць патрэбны селянiну. Дайшла справа i да кнiг. Царкоўныя кнiгi, псалтыры ўсялякiя, "жыцiя святых" былi ўсе цаною не менш, чым паўрубля. Да iх я не патыкаўся. Але вось абвясцiлi:
      - Каталог кнiг Вiленскай публiчнай бiблiятэкi. Цана-сорак капеек. Пераплёт - скураны...
      Зiрнуў я. Кнiга тоўстая, вялiзная. А нiхто не дае нiякай цаны. Аўкцыянiст пытаецца зноў:
      - Цана - сорак капеек. Хто больш?
      Я, набраўшыся духу, выйшаў наперад i заявiў:
      - Пяць капеек!
      Пабачыўшы такога купца i пачуўшы такую цану, усе дружна засмяялiся.
      Аўкцыянiст спачатку крыху збянтэжыўся, але, маючы багатую практыку, адразу знайшоўся i падтрымаў камерцыю:
      - ...Каталог кнiг... Цана - пяць капеек... Хто больш? Няма нiкога? Хлопчык! Давай грошы, забiрай гэтую каштоўную кнiгу. Калi ты прачытаеш палову тых кнiг, пра якiя ў ёй напiсана, будзеш паважаны чалавек. Калi ты прачытаеш усе - ты загiнеш. Адзiн розум добра, з двума - трапiш туды, адкуль назад не вяртаюцца...
      Я тады не разумеў усiх ягоных прыказак, забраў кнiгу i заплацiў пяць капеек. Але аўкцыянiст пабачыў, што ў мяне ёсць яшчэ тры капейкi. Гэта памагло яму ў далейшым насмяшыць увесь народ.
      Падымаючы так па адной розныя рэчы, да вечару распрадаў ён бадай усё. Двое рабочых i былая ахмiстрыня нябожчыка - Марыля - ледзьве паспявалi падцягваць, падносiць рэчы або падводзiць жывёлу да прылаўка. Але вось раптам на стол-прылавак паставiлi нейкую зялёную скрынку, больш падобную на шпакоўнiцу. Толькi што пры боку не было дзiркi для птушак ды вечка пад'ёмнае, на навесках. Прысутныя са здзiўленнем пазiралi на гэтую прыладу. Аўкцыянiст таксама, вiдаць, крыху збянтэжыўся i нагнуўся да ахмiстрынi, пэўна што, пытаўся:
      - Навошта такая скрынка была айцу Мiхаiлу?
      Калi тая адказала, ён адразу павесялеў i пачаў гульню.
      - А вось зусiм незаменны ў кожнай гаспадарцы прадмет, якi павiнен займаць самае пачэснае месца...
      Усе здзiўлена натаропiлiся.
      - Зроблены з самага найлепшага дрэва найлепшымi майстрамi, адпалiтураваны, пафарбаваны на самым найлепшым пакосце пад натуральнае сасновае дрэва...
      Усе зарагаталi.
      - Скрынка для таго, каб насiць на рыбалку земляных чарвей, а ў выпадку патрэбы - маёвых хрушчоў...
      Рогат узнiмаўся вышэй.
      - Цана! - Ён адшукаў вачыма мяне i крыкнуў:- Цана - тры капейкi. Хто больш?
      Праз агульны смех даносiлiся галасы:
      - Аддай гэтаму хлопчыку дарма!
      - Не маю права! Хлопчык! Давай тры капейкi...
      Я, не кажучы нi слова, аддаў свае апошнiя тры капейкi, забраў гэтую скрынку i кнiгу i падаўся дахаты. Больш у мяне капiталаў не было, купляць не было на што.
      Кнiга стаяла ў нас да самай вайны. Я яе чытаў некалькi разоў. У памяцi засталося багата назваў старадаўнiх кнiг i рукапiсаў. Калi я паступiў у Нова-Вiлейскую настаўнiцкую семiнарыю, мы ўсiм класам былi на экскурсii ў Вiльнi. Наведалiся i ў Публiчную бiблiятэку. Нам паказвалi некаторыя старыя выданнi. Кiраўнiк музея страшэнна здзiвiўся, калi я пачаў пытацца:
      - Цi можна паглядзець такiя i такiя рукапiсы? А цi ёсць яшчэ ў вас такiя i такiя кнiгi?
      - Як ты, хлопча, дачуўся пра iх?
      - Дужа проста: я чытаў каталог вашай бiблiятэкi...
      У далейшым жыццi я цiкавiўся заўсёды старадаўнiмi кнiгамi i рукапiсамi. Так мой выпадковы набытак прынёс мне пэўную карысць...
      Як старадаўнiя рымскiя пiсьменнiкi гасцявалi ў нашых Агароднiках
      Старадаўнiя рымскiя пiсьменнiкi Гарацый, Вергiлiй, Авiдзiй i Апулей прыехалi аднойчы ў нашы Агароднiкi, асялiлiся ў хаце майго прадзеда i жылi там аж да першай iмперыялiстычнай вайны. У часе вайны яны пакiнулi нашу сядзiбу i больш у ёй не бывалi. А як гэта ўсё адбылося, мы зараз даведаемся дакладна.
      Пачалося ўсё даўно, у першай палове дзевятнаццатага стагоддзя. Гэта значыць, больш чым за сто гадоў да нашага часу.
      Аднойчы жнiвеньскiм адвячоркам мой прадзед Якуб, тады яшчэ зусiм не стары чалавек, сядзеў на лавачцы перад сваёй хатаю. Была субота. Усе тэрмiновыя работы зроблены. Прадзед чакаў, калi ягоны сын Тодар прапалiць лазню. Жанчыны падрыхтавалi бялiзну i ўсё, што патрабуецца для гэтага абраду. Раптам на вулiцы з'явiўся незнаёмы чалавек. Не падобны ён быў да селянiна, не падобны i да якога местачкоўца - нi з постацi, нi з вопраткi. Прыгледзеўшыся добра, падарожны падышоў блiжэй, - Якуб прызнаў яго: гэта быў вяльможны пан Юстын Палiвода, адзiн з самых багатых абшарнiкаў нашае акругi. Ён нiколi, хiба ў дзяцiнстве, не ездзiў на парцы коней. Самае меншае - чацвярык стаеннiкаў запрагалi ў ягоную карэту. Фарэйтары, гайдукi... Адным словам, урачыстая працэсiя, вясельны поезд нейкi, а не тое, каб выезд якi. Зусiм зразумела, што нiколi такi поезд не наведваўся на вясковыя дарогi. Толькi трактам або бойным гасцiнцам праносiўся гэты пан са сваiмi паязджанамi.
      А цяпер - абшморганы, збянтэжаны, iдзе ён пехатой праз такую несамавiтую вёсачку, як Агароднiкi. Якуб здзiвiўся. Ды як жа загаварыць з iм? Панам назваць - можа, ён цяпер i не пан, суседам - каб не прыняў за кпiну якую. Урэшце дадумаўся Якуб.
      - Чалавеча добры! Адпачнi крыху, пасядзi.
      - Дзякую. Трэба iсцi.
      - Вечарэе. Куды так далёка iсцi трэба?
      Пан Палiвода падышоў з нiякаватым выглядам, сеў побач Якуба.
      Пасядзелi. Пагаварылi пра надвор'е, дажджы, пра збожжа. А тут i сын Тодар прыйшоў клiкаць бацьку ў лазню. Павiтаўся з падарожным. Здзiвiўся, бо таксама нiбыта пазнаў яго. Запрасiлi ў лазню i падарожнага.
      - Як я пайду! У мяне i пераменкi няма.
      - От вялiкi клопат! Зараз нашы кабеты падрыхтуюць. Iдзi, Тодар, скажы iм! - звярнуўся да сына Якуб.
      Сабралiся. Пайшлi. Памылiся. Было ўсё - i пара i бярозавыя венiкi. Сам Якуб вязаў для сябе ядлаўцовыя венiкi. "Лепш пара да цела прыстае, нi адзiн драбочак не прападае". А распараныя ў кiпетнi, - яны зусiм не колкiя...
      Па ўсiм мыццi - свежая бялiзна, iльняная, адмытая лугам, выбiтая пранiкам у пральнi, выкачаная бярозавай качалкай ды перасушаная з сухiм чаборам. Ад яго, як ад найлепшых духоў, водар прыемны ледзь не тыдзень трымаецца.
      Прыйшоўшы ў хату, павячэралi, як мае быць. Падарожнаму паслалi на лаве, на покуце.
      На другi дзень госць, устаўшы i памыўшыся, пачаў адразу збiрацца iсцi.
      Гаспадар яму кажа:
      - Хiба так можна? Сёння нядзеля. Жанкi блiны ўчынялi. Паснедаем, а там пабачым.
      Паснедалi.
      - Цяпер трэба крыху адпачыць. Ды i абед неўзабаве будзе. А там - вячэра, а там трэба спаць класцiся...
      Так жыў пан Юстын у сялянскай хаце дзень, два, тры.
      На чацвёртым днi ён зусiм занепакоiўся.
      - Я буду ваш хлеб дарма есцi? Каб я хоць што-небудзь умеў рабiць па гаспадарцы... Нiчога не ўмею! Вось жа ў гэтым увесь мой смутак.
      Якуб кажа:
      - А божухна мiлы! Хату папiльнуеш, пакуль мы ў полi будзем - вось i работа твая. А калi адвячоркам пагаворым пра тое-сёе, дык i зусiм добра, нам весялей...
      Нiбыта супакоiўся пан Юстын. Прайшлi аж тры тыднi. На чацвёртым зноў узняўся:
      - Пайду ды пайду!
      А за гэты час Якуб бадай дакладна даведаўся пра лёс пана Юстына. У кожным разе, гаспадар добра ведаў, што iсцi таму няма куды. Вось жа ён i ўгаворваў госця пажыць яшчэ колькi часу.
      I тут госць не вытрымаў. Ён успёрся на край стала ды... заплакаў. Заплакаў самым сапраўдным чынам. Слёзы, як той казаў, што тыя журавiны, кацiлiся па ягоным аблiччы.
      Якуб занепакоiўся.
      - Можа, хто цябе ў нас абразiў? Можа, хто чым скрыўдзiў?
      - Ды не, - кажа пан Юстын. - У мяне iншыя абразы, iншыя крыўды... Вы ж, пэўна, ведаеце, быў я вялiкi магнат, меў я незлiчонае багацце. Не адзiн маёнтак меў я, не адзiн палац. I былi ў мяне накрыты сталы для гасцей, што ўдзень, што ўночы. Хто толькi з паноў меў жаданне - мог прыехаць да мяне, дняваць i начаваць, пiць ды есцi, што ягоная душа прымае... А яшчэ - у карты гуляць. Калi я прайграваў - сыпаў адразу золата. Калi мне прайгравалi - я не спаганяў доўгу. I так мае госцi дарагiя дапамаглi мне прапiць, праесцi ды ў карты прагуляць палову ўсяго майго багацця. Тады мая жонка падала скаргу ў шляхецкi суд. Гэты суд прысудзiў - тую палову багацця, якая засталася, аддаць жонцы i на дзяцей, а мяне пазбавiць жаднага права на маёмасць. Я пакрыўдзiўся i сышоў ад сваёй сям'i, бо якое б жыццё мне было цяпер пры ёй - нiбы нейкаму кутнiку! Але - дарма! - падумаў я. - У мяне ж было столькi надзейных сяброў, я ж iх паiў, кармiў, я iм з поўнай жменi золата сыпаў. Яны цяпер мяне да самай смерцi пратрымаюць, як свайго найлепшага дабрадзея. Цяпер ужо не чацверыком, а пехатою прыйшоў я да першага дружбака. Толькi ўзышоў на ганак, а ён лёкаю загадвае:
      - Адвядзi гэтага чалавека на кухню i скажы, каб там яго пакармiлi...
      Угневаўся я, пайшоў да другога дружбака. А той загадаў псоў з ланцугоў адвязаць ды выцкаваць мяне з панадворка...
      Заходзiў я яшчэ да двух - i там не лепш. I пайшоў я, куды мае вочы глядзяць, на зламанне шыi... I тут сустрэўся з табой, селянiнам... Вы мяне прынялi як роднага, а я вас, сялян, за ўсё сваё жыццё за людзей нiколi не лiчыў, я ж для вас на сiнi пазногаць нiчога добрага не зрабiў. Я нават слова добрага вам, сялянам, нiколi не сказаў... Дык колькi слёз трэба мне вылiць, каб змыць тую ўсю ганьбу маю...
      Паслухаўшы ўважна гэтую споведзь пана Юстына, Якуб сказаў яму:
      - Дык чаго ж табе, чалавеча, так непакоiцца i гараваць? Калi цябе зраклася сям'я i твае дружбакi, жывi ў нас. У нас, як сам бачыш, багацця вялiкага няма, абыходзiмся i без прысмакаў, але, тым часам, здаравейшы будзеш.
      - Я гарую па тым, што не магу аддзякаваць вам. Хiба што адным: я дужа добра ведаю лацiнскую мову. Я навучу твайго сына Тодара гэтай мове.
      - Вучы! Што чалавек нi навучыцца - за плячыма не трэба насiць, а карысць нейкая будзе...
      I вось папрасiў пан Юстын са свайго колiшняга маёнтка кнiгi. Аддалi. Пачаў Якубаў сын Тодар, у далейшым - мой дзед, вывучаць у вольныя хвiлiны латынь. Вывучыў яе так, што ў арыгiнале зусiм свабодна чытаў творы Авiдзiя, Гарацыя, Вергiлiя, Апулея. Вось тады i пасялiлiся гэтыя выдатныя рымскiя пiсьменнiкi ў нашых Агароднiках.
      Сваiм аднавяскоўцам час ад часу мой дзед Тодар ператлумачваў цэлыя раздзелы з прачытаных твораў. Асаблiва падабалiся нашым землякам Вергiлiевы "Георгiкi". Пакуль быў жывы пан Юстын, ён удзельнiчаў у тых чытаннях, а калi памёр - пахавалi яго на каталiцкiх могiлках. На крыж, апрача Езуса, прыбiлi дзве дошчачкi, маляваныя пад выгляд кнiг. На адной напiсалi "Vergilius", а на другой "Ovidius". Так са сваiмi самымi надзейнымi дружбакамi пайшоў стары Палiвода ў апошняе падарожжа...
      Смерць майго прадзеда Якуба
      Пражыўшы сто тры гады на свеце, прадзед мой Якуб раптоўна аслеп. Дактароў у нас тады не было, даць добрага зелля або зрабiць аперацыю - не было каму. Паклiкалi з суседняй вёскi нейкую бабульку-знахарку. Яна паглядзела, памацала ягоныя вейкi сваiмi заскарузлымi ад працы старымi пальцамi i запыталася:
      - Дык ты нiчога не бачыш, Якубе?
      - Нiчога.
      - I мяне не бачыш?
      - I цябе не бачу.
      - I сонейка яснага не бачыш?
      - Адчуваю, як яно свецiць, як грэе, а бачыць- нiчагутанькi не бачу...
      - Ты ж не стукнуў нiчым у вочы, яны ў цябе не выбалелi, нiякай хваробы звонку на iх няма. Значыцца, у iх набралася цёмная вада. Квiта. Нiякай зёлкай, нiякай замовай памагчы нельга.
      - Дзякую i на тым, на тваёй спагадзе i добрым слове.
      Пасля таго прадзед папрасiў свайго сына Тодара, каб ён прапалiў лазню. Хоць яе палiлi два днi таму назад, але сын, нi слова не сказаўшы бацьку, зрабiў усё паводле ягонага загаду. Папрасiў прадзед сына:
      - Звадзi ты мяне, сыночак мой адзiны, у лазню i памый ты мяне ў апошнi раз...
      Сын ледзь не самлеў.
      - Татачка родны, што ты такое кажаш? Аж слухаць страшна...
      - А ты не страшся, сынок. Я памру праз малы час. Жыць дармажэрцам я не буду, а працаваць больш - не магу...
      Сын зноў яму:
      - Тата, мiлы! Зямлi ў нас валока. Я ў цябе адзiн. Усё, што ў нас ёсць запрацавана тваiмi рукамi, усё - тваё. Нават каб ты яшчэ такое жыццё пражыў не працуючы, табе ўсяго хопiць. Апрача таго, ты ж можаш, - калi табе схочацца, выйсцi памаленьку з хаты i кiйком па плоце пастукаць, курэй папужаць, дык i то будзе работа не малая. Ды цi мала чаго ты здолееш рабiць. А самае галоўнае што ты будзеш мне добрыя парады даваць, а гэта - даражэй усякай работы...
      Заладзiў прадзед адно:
      - Гэта ўсё не тое, гэта ўсё не для мяне, не хачу дармажэрцам на свеце жыць...
      Памыўся ў лазнi, апрануў чыстую кужэльную кашулю, нагавiцы, лёг на свой ложак i не стаў нi пiць, нi есцi. Як яго прасiлi, як яго малiлi - кленчылi перад iм, не ўзяў нi кроплi вады, нi крошачкi хлеба. На шостыя суткi стары Якуб аддаў богу сваю душу. Але, як растлумачыў манькаўскi поп: "Бог душу старога Якуба не прыняў нi ў рай, нi ў пекла не накiраваў, бо, паводле царкоўнага закону, ён - самагубца". А з гэтае прычыны поп не дазволiў хаваць нашага прадзеда на манькаўскiх могiлках, пры царкве. Быў ён пахаваны ў канцы вёскi Агароднiкi, пры выездзе з вёскi завулкам на так званае Пралле, куды бабы насiлi i вазiлi праць бялiзну. Над ягонай магiлкай стаяў высокi дубовы крыж. На тым месцы былi калiсьцi Агароднiцкiя старыя могiлкi. Людзi казалi, што стары Якуб не мае сабе прытулку на тым свеце i ходзiць па зямлi, але, зразумела, нiкому нiякай крыўды не робiць па смерцi, як не рабiў яе нiкому i пры жыццi. Казалi яшчэ мне, што быў ён дужа мудры, ведаў назву кожнай зоркi на небе i мог вызначаць час, у якi трэба сеяць тое цi iншае збожжа...
      Як маленькi сабачка вялiкую справу зрабiў
      Мая мацi нарадзiлася ў маленькай вёсачцы Язы, памiж Варанцом i Шабанамi. У вёсачцы было ўсяго пяць-шэсць хатак, стаялi яны, як засценачкi, - наводдаль адна ад адной. Зямлi ва ўсiх гаспадароў было таксама мала. Але затое ўсе малазямельныя сяляне мелi па надзелу возера Доўжа. Гэта значыцца, толькi яны мелi права лавiць на той дзялянцы возера рыбу сеткамi. У дзеда, Янкi Гайдуковiча, пры доме быў яшчэ сад, былi пчолы. Адно да аднаго, а тут яшчэ лес панскi блiзка зусiм - вось i жылi не кепска. А сям'я не малая - пяць дачок ды сын. Толькi сын, вывучаны на ўсе апошнiя сродкi сям'i, памёр у Пецярбурзе, захварэўшы на сухоты. Старэйшая дачка была замужам. Астатнiя дзяўчаты - на выданнi. Усе яны былi дужа працавiтыя: i ткаць, i сеткi вязаць, i ў полi, i ў агародзе... I вось, як гэта вялося з пракон веку, напралi-наткалi дзяўчаты кожная сабе, у свой кубел, рознай iльняной тканiны на пасаг. Кублы стаялi ў невялiчкiм свiрне, у садочку, зусiм блiзенька ад хаты, але як бы праз вулачку, якой пад'язджалi да гумна, да хлява. Самае каштоўнае сямейнае дабро таксама трымалi ў свiрне.
      У той жа час быў у iх маленькi сабачка. Узялi яго шчанючком у нейкiм панскiм двары. Пакаёвага тыпу сабачка. Нi брэху з яго гучнага не было, нi ўкусiць, каб i трэба, нiкога не здолеў бы, але дужа разумны. Навучыўся ён, цi сам, цi дзяўчаты прывучылi, у выпадку якой небяспекi не гаўкаць, а станавiцца на прызбу i лапкамi ў абалонку барабанiць. Падыходзiць хто чужы - сабачка адразу i пачынае барабанiць лапкамi. У хаце ўжо ведаюць, што нехта чужы да брамы падышоў. Праўда, i есцi захацеўшы, таксама барабанiў. Аднойчы, увосень, калi ночы зiмныя, цёмныя, неяк перад ранiцай пачаў сабачка ў акно барабанiць. Бабуля прачнулася ды i кажа дзеду:
      - Янка, устань, нешта сабачка ў акно барабанiць.
      А той, угрэўшыся, не хоча ўставаць.
      - Ат, кажа, глупства. Замёрз, у хату просiцца.
      Праз пару хвiлiн будзiць зноў дзеда бабуля:
      - Янка, устань! Нiколi так не было. Ну проста безупынна барабанiць па абалонцы.
      З неахвотай, але дзед устаў, падышоў да акна i ледзьве не самлеў: "Людцы добрыя!" Стаяць у яго на панадворку дзве фурманкi, свiран адчынены, а нейкiя два чалавекi кублы са свiрна выносяць ды на фурманкi грузяць.
      А дзед з маладосцi - ляснiк. У яго была добрая стрэльба. Вiсела гэтая стрэльба над ложкам i набоi пры ёй гатовыя. Хапiў дзед стрэльбу ды праз фортку, не прыкладваючыся, i стрэлiў. А на гары, пад ранiцу, дык нiбыта з гарматы выбух атрымаўся. Тыя зладзеi добра такi напалохалiся i - наўцёкi, пакiнуўшы свае фурманкi. Ад такога грукату i ўся сям'я прачнулася ды ўголас, ды на панадворак. Конi тыя адразу адпрэглi, завялi ў хлеў, кублы пазаносiлi ў сенi, i нiхто заснуць не можа. Як развiднела, пайшлi конi глядзець. Аднаго каня дакладна пазналi, чый, з якой вёскi. Другi, - вiдаць, дальнi нейкi. I вось, калi добра дзень раскрыўся, з'яўляецца ў хату гаспадар пазнанага каня.
      - Даруй, кажа, Янка! Я невiнаваты, нячыстая сiла мяне змусiла...
      Падумаў, падумаў дзед - заявi, падай у суд, дык яшчэ больш звыдаткуеш, чым яны мелiся ўкрасцi. А калi iх засудзяць - дык хто з iхнiх сяброў прыйдзе ды падпалiць... Зацiснуўшы сваю крыўду, пасварыўся, пасварыўся ды аддаў i конi, i фурманкi.
      Вось вам i маленькi сабачка...
      Здарэнне з язоўскiм дзядулем
      Iдучы з сякерай лесам, дзядуля заўважыў, што нешта каляровае каля дупла мiльганула. Падышоўшы блiжэй, ён, не перакладаючы сякеры з правай рукi ў левую, засунуў у дупло менавiта левую руку.
      Чуе, што нехта або нешта нiбыта абцугамi сцiснула яму сярэднi палец i пачало грызцi. Напалохаўшыся, ён борзда пацягнуў руку к сабе, з дупла. За рукой пацягнулася i вялiкая птушка, у якой, толькi крыху пачакаўшы, ён распазнаў жаўну. А спярша яна здалася яму нейкiм пачварным, пякельным стварэннем. Дзядуля пачаў трэсцi рукой, каб птушка выпусцiла ягоны палец. А яна - нiяк. Мабыць, са страху i сама не можа разявiць дзюбу. Не падумаўшы, што ён робiць, дзед падбег да пня ды сякерай i даў па птушынай дзюбе. Адсек палову дзюбiка, а разам з iм i канец свайго сярэдняга пальца.
      Пра гэта ён нам нiколi не расказваў. Але аднойчы iшлi мы разам з iм лесам i адзiн з нас палез рукой у дупло, каб праверыць, што там ёсць. Тады дзядуля i паказаў нам левую руку:
      - Бачыце? Быў такi цiкаўны, як вы цяпер. Вось i палец пакалечыў. Не раiў бы i вам без дай прычыны лезцi са сваёй рукой туды, куды вас не просяць...
      Зразумела, розныя бываюць дуплы, i не ў кожным абавязкова сядзiць жаўна. Здараецца, што i на змяю натрапiш...
      З бацькам
      Бацька мой, калi б я ў яго пра што нi пытаўся, нiколi не адмаўляўся даць адказ. Магчыма, таму, што пытаннi мае былi простыя, нескладаныя.
      Асаблiва багата пытанняў я даваў яму, калi мы з iм бывалi ў лесе цi на балоце. Пытаўся я тут пра ўсё: пра жыццё звяркоў i птушак, пра паасобныя раслiны, пра тое, якую яны людзям прыносяць карысць. Сам ён, не чакаючы маiх пытанняў, паказваў шкодныя раслiны, папярэджваў не чапаць iх рукамi, не есцi нiколi. Нягледзячы на тое, што я параўнаўча быў малы, бацькавы тлумачэннi засталiся ў маёй памяцi да сённяшняга дня. Чытаючы ў пазнейшыя гады навуковыя, спецыяльныя творы, я знаходзiў, зразумела, непараўнана больш грунтоўныя тлумачэннi, але самы асноўны сэнс мне быў вядомы. Вось некалькi прыкладаў.
      Iдзём мы i бачым штабель сасновых бярвенняў. Па бярвеннi ходзяць местачковыя козы i абдзiраюць падкоркавы слой, кашульку белага колеру, ды са смакам ядуць яе. Я пытаюся, няўжо яны галодныя, што ядуць дрэва. Бацька мне тлумачыць, што ў галодныя гады людзi адмыслова нарыхтоўвалi гэты падкоркавы слой сасны, сушылi, таўклi або малолi i выпякалi з яго хлеб. I хлеб не такi ўжо кепскi i водар дужа прыемны. Пазней я прачытаў, што з гэтага матэрыялу ў заводскiм маштабе пачалi здабываць... ванiлiн. Вось адкуль той водар!
      Iдзём мы праз балота. Бачым - стрэлкалiст. Не паленаваўся бацька, дастаў пару раслiн, паказаў мне корань, а на iм - як невялiчкiя бульбiнкi, велiчынёй з лясны арэх.
      - Пакаштуй, - кажа бацька. - Гэтыя бульбiнкi можна есцi нават сырыя...
      Чытаю шмат пасля, што па-за межамi нашай краiны некаторыя народы да сённяшняга дня выкарыстоўваюць гэты караняплод у сваiм меню, сушаць яго, нарыхтоўваюць рознымi спосабамi для зiмы... I багата, багата каштоўных раслiн, дзiкарослых, паказваў мне мой бацька... Яго тлумачэннi не былi вынiкам якой-небудзь ягонай асабiстай мудрасцi. Яны былi вынiкам вопыту папярэднiх пакаленняў нашага народа, шматгадовых назiранняў, вынiкам дасягненняў, да якiх наш народ прыходзiў вобмацкам у цяжкiя перыяды свайго жыцця.
      Ай, чорт!
      Бацька са сваiм суседам хадзiў час ад часу ў рыбу. Лавiлi брэднем, так званым трайнiком. Трэцiм яны бралi мяне. Хоць гадоў мне не так многа, але ростам я быў роўны з суседам. Апрача таго, умеў добра плаваць. Калi брэдзень заводзiлi на глыбiню, я, стоячы за дзяда, мог лёгка праплысцi за сваiм колiкам i не ўпусцiць рыбу. У рыбу мы хадзiлi выключна звечара i да дванаццатай гадзiны ночы. Сусед быў перакананы, што а дванаццатай гадзiне ночы выходзiць з розных сховiшчаў уся нячыстая сiла: вадзянiкi, русалкi, ведзьмы, - i лепш з iмi не сустракацца.
      Пайшлi мы аднойчы ў князеўскую раку, што цячэ ад нашых Стажкоў цераз лугi, якiя называюцца Сутокi.
      Заходзiлi мы са сваёй прыладай цiха, лiшне не боўталiся, каб не палохаць рыбу. Лавiлася добра. Пудовыя торбы, якiя вiселi цераз плячо ў кожнага, былi напалову запоўненыя лiнямi, язямi, акунямi. А час наблiжаўся да поўначы. Сусед ужо разы са два нагадваў пра гэта. Бацька, жартуючы, адказваў, што сёння нячыстая сiла выйдзе на гадзiну пазней, бо так у iх гадзiннiк паставiў п'яны загармiстар, местачковы гадзiннiкавы майстар. Бацька прапанаваў абавязкова зайсцi ў затончык, увесь бераг над якiм быў закрыты алешнiкам.
      Цiхенька-цiхенька абышлi мы затончык, развёўшы крылы брэдня, i пачалi iх сцiскаць, падводзiць адно да аднаго. У гэты момант памiж крыламi ўзняўся такi лопат, такi гармiдар, затрубiлi нейкiя трубы, можна было напалохацца i вельмi смеламу чалавеку, якi нi ў якую нячыстую сiлу не верыць. Сусед жа напалохаўся страшэнна, што я i адчуў па крылу, якое пачало вiхляцца ва ўсе бакi. У гэты момант мне ў карму нешта стукнула. Я, не пускаючы свайго дзяда, мацнуў рукою i трапiў на нейкiя кiпцюры. Не думаючы доўга, выгукнуў:
      - Ай, чорт!
      Сусед адразу кiнуў сваё крыло, якое ледзь паспеў перахапiць тата, выскачыў з вады на бераг i адтуль падаў голас:
      - Няхай яна затоне такая рыба! Даўно трэба было канчаць!
      Тым часам я абмацваў рукою пад вадой сваю здабычу. Урэшце спавясцiў:
      - Не, гэта не чорт, а качка.
      Сусед тады бултых з берага ў ваду ды пытаецца:
      - Адна? А як жа мы будзем дзялiць?
      Я засмяяўся:
      - Нiяк! Вы ж адмовiлiся ад яе.
      Так i выйшла: рыбу мы падзялiлi на тры часткi, а качку я аднёс дадому.
      Была гэта не старая качка, а качанятка. Мама падрэзала яму крыльцы. Пасядзела качанятка колькi дзён у хаце. Пачало адразу свойшчыцца, звыкаць да людзей. Мацi стала выпускаць яго на панадворак да курэй, да гусей. Так яно i жыло ў нас да самай восенi. Сусед, праўда, некалькi разоў пытаўся, калi будзем дзялiць качку, але я адмаўляўся. А тут пачалi ляцець птушкi ў вырай: журавы, гусi, качкi... Калi паляцелi качкi, закрычалi з неба, наша Шэрачка, - так мы яе звалi, - спачатку пачала бегаць па дварышчы, тыкаючыся ў плот, у сцены, а пасля ўзнялася на крылле, бо яно адрасло за якi месяц, i падалася да чарады. Мы ўсе стаялi i глядзелi, як Шэрачка знайшла сваiх сябровак у бясконцым небе. Мама наша сказала:
      - Свеце мiлы! Як свой да свайго горнецца, як воля вабiць усiх... Здаецца, чаго ёй у нас не хапала, не крыўдзiў нiхто, але ж не - там лепей...
      Вясною, калi з выраю птушкi ляцелi, адна качка разы са два над нашай хатай пракружылася. Можа, хворая якая, а можа, i наша Шэрачка прызасталася прывiтаць нас. Хто ж цяпер скажа...
      Што расце на жабiнай скуры?
      У лiку дзвюх найлепшых школ дарэвалюцыйнай Вiленшчыны была Мядзельская. Дзякуючы шчаслiваму збегу сямейных акалiчнасцей, давялося i мне два гады вучыцца ў гэтай школе. Усе прадметы ў чацвёртым i пятым класах вывучалiся паводле гiмназiчных падручнiкаў. Асаблiва матэматыка i прыродазнаўчыя навукi. Усе вучнi iмкнулiся вучыцца як мага лепш, не заставацца ззаду ад сваiх сяброў. Кожны марыў аб тым, каб пасля гэтае школы пайсцi вучыцца далей. Ва ўсякiм разе ўсiм было добра вядома, што век непiсьменных скончыўся. Усюды, куды не паткнешся, перавагу аддавалi пiсьменным людзям. Адзiн iраз на год, звычайна вясной, прыязджаў у школу з Вiлейкi, з нашага павятовага горада, iнспектар. Такiмi iнспектарамi былi збольшага настаўнiкi гарадскога чатырохкласнага вучылiшча. Былi яны людзi добра адукаваныя, паканчалi настаўнiцкiя iнстытуты або ўнiверсiтэты. Насiлi настаўнiцкую форму: сiнiя сурдуты з пятлiцамi i залатымi гузiкамi. Для нас, вясковых дзяцей, якiя не бывалi далей свайго мястэчка, не бачылi нi чыгункi, нi, тым больш, аўтамашын, а начальства бачылi толькi на пошце - прыезды iнспектара былi вялiкай падзеяй. Усе хвалявалiся: у такiя прыезды строга правяралiся i нашы веды.
      Вясной 1914 года стала вядома ў нашай школе, што да нас едзе iнспектар i будзе дакладна праз два днi. Перад гэтым была праведзена вялiкая падрыхтоўка, а больш правiльна сказаць - праверка. Наш настаўнiк бегла сам экзаменаваў усiх вучняў i па ўсiх прадметах. Здавалася, што ведаем мы ўсю праграму на "выдатна". Настаўнiк нас папярэдзiў, каб мы не палохалiся, бо ў выпадку чаго сорамна будзе яму, настаўнiку. Школу прыбралi, аздобiлi зелянiнай. Урэшце iнспектар прыехаў. Быў гэта вельмi вясёлы, жвавы, малады яшчэ чалавек. Правяраў ён нас нават з меншай прыдзiрлiвасцю, чымсьцi наш настаўнiк. Спачатку мы крыху хвалявалiся, а пасля другога ўрока асвойталiся i адказвалi дужа добра i спакойна. Iнспектар не ўтрымаўся, каб не сказаць пра ўсё добрае ў нашай прысутнасцi. Такое бывае рэдка.
      - Дам я вам яшчэ адно-аднюсенькае пытанне, - звярнуўся iнспектар да нашага выпускнога класа. - Што расце на жабiнай скуры - воўна або пух?!
      Калi на кожнае папярэдняе пытанне ўзнiмалася дваццаць - трыццаць рук, дык на гэтае не ўзнялося нi аднае. Мы ўсе задумалiся: нiбыта на жабе, апрача слiзкае скуры, нiчога няма, нi воўны, нi пуху, але ж такi паважны чалавек пытаецца...
      - Дык што ж вы, гэткiя выдатнiкi, не ведаеце такой простай рэчы? запытаўся ён зноў.
      I тады падняў руку адзiн наш хлопец, Амброжы, заiкасты.
      - Скажы!
      - П-п-п-пух! - выцiснуў ён пры абсалютнай цiшынi ў класе.
      Засмяялiся ўсе без выключэння. Бедны Амброжы пачырванеў, збянтэжыўся.
      - Сядай, хлопча. А цяпер хто дасць правiльны адказ: чым пакрыта жаба?
      Усе паднялi рукi. Адказ задаволiў iнспектара. А для нас, як пасля тлумачыў настаўнiк, гэта быў урок на ўсё жыццё: трэба добра вывучаць усе навукi, каб змагчы самастойна адрознiць праўду ад няпраўды.
      Не спакушай двойчы свой лёс
      Калi хто-небудзь з нашай сям'i хадзiў з мястэчка Мядзела ў старое Мядзела, дзе была пошта, мядзельскiя крамнiкi прасiлi ўзяць i за адным заходам аддаць на пошту iхнiя грошы, якiя яны пасылалi пад тавары. Грошы былi па тым часе вельмi немалыя: па дзве-тры сотнi рублёў. Мы не адмаўлялiся, бо цяжкага ў гэтым нiчога не было. Але вось здарылася такое.
      Мой самы старэйшы брат Ваня, якi з Вiльнi прыехаў на зiмовыя вакацыi, падвязаўшы канькi, накiраваўся на пошту. Па дарозе яго папрасiў адзiн крамнiк, каб ён узяў заадно i адправiў семсот рублёў. Брат узяў i - гайда праз возера. Грошы з торбачкай паклаў за пазуху. Прыкацiў на пошту, не адвязваючы канькоў, заходзiць, кладзе на бар'ер бланк пераводу. Палез па грошы - грошай няма. А грошы, на тыя цэны, - паўсотнi кароў дойных купiць можна. Нi слова не кажучы, выйшаў ён з пошты ды на каньках тым жа следам праз возера. А ехаў ён не па наезджанай дарозе, а па чыстым лёдзе. Праязджае палову дарогi - ляжыць торбачка, грошы ўсе цэлыя. Падняў ён яе ды, не кладучы нiкуды, у руках трымаючы, - на пошту i аддаў у належным парадку, пад квiтанцыю. Прывёз ён квiтанцыю старому Моўшу.
      - Дзякуй табе, Ваня, дзякуй!
      - Дзякаваць не варта, дзядзька Моўша, але больш нiколi чужых грошай браць не буду.
      Ды i расказаў яму пра ўсё здарэнне.
      Толькi ад аднаго расказа мама плакала наўзрыд. А ўсёй сям'ёй мы вырашылi так: "Дзякаваць лёсу, што ён пазбавiў нас ад такога гора. Але не трэба спакушаць свой лёс двойчы".
      Лыжка дзёгцю
      Памiраў мой найлепшы сябар Антось Слабковiч. Той самы Антось, з якiм я сядзеў на адной парце ў школе, з якiм плаваў па ўсёй Мястры i нават па Нарачы, з якiм я пералiчыў усе палi былога патаемнага моста памiж мястэчкам i востравам, з якiм абышоў усе баравiковыя палянкi ў прымядзельскiх барах i пушчах, з якiм нават хадзiў на таямнiчае, дзiвосна-прыгожае, але i страшнае Рудакоўскае возера, з якiм, а больш правiльна сказаць - у якога я прачытаў цэлы вялiкi чамадан антыўрадавых, рэвалюцыйных выданняў i пракламацый.
      Гэты мой задушэўны сябар Антось ляжаў у вялiкiм пакоi свайго дома, на высокiм тапчане. Тапчан быў засланы коўдрамi змрочных, цьмяных колераў. Толькi пад галавой, адцяняючы ўсю гэтую жалобу - снежна-белая падушка.
      У галовах у яго стаялi вялiзныя падсвечнiкi, прынесеныя з касцёла, а ў гэтых падсвечнiках гарэлi васковыя свечы-грамнiцы. Ягоная мацi, удава Эмiлiя Iванаўна, ляжала крыжам на падлозе перад абразом Вастрабрамскай маткi боскай i, толькi паводзячы, як пры сутарзе, рукамi i нагамi, давала знак, што яна яшчэ пакуль жывая сама, што ў яе схуднелым целе яшчэ трымаецца дух.
      Суседкi, паапранаўшыся як манашкi - дзве хусткi: чорная зверху, белая пад ёй, - стаялi i сядзелi каля сцен i ўпаўголаса, трымаючы перад сабой кантычкi, спявалi "Здровась, Марыя". Усё было зроблена для таго, каб выгнаць невядомую хваробу з гэтага наогул моцнага хлопца. А яна не выходзiла нiяк. Не памаглi тут i дактары, якiя нешта таямнiча сказалi адзiн аднаму, маўляў, "iнкогнiта", i пайшлi разам з хаты.
      Я, сцiпла стоячы збоку, выцiраў кулаком слёзы. Такое гора! Такая жудасная карцiна! Антосеў твар стаў белы, як крэйда найлепшых гатункаў. Толькi пад вачамi ў яго стаiлiся чорна-сiнiя паўкружжы. Рукамi ён iрваў на сабе кашулю, ляскаў зубамi, падкiдваў ногi аж да галавы, нiбыта збiраючыся перакулiцца праз галаву, як гэта мы рабiлi не раз. Пасля зноў, бы звалiўшыся з высокай званiцы, выпростваўся i цiха стагнаў. А людзi прыходзiлi i выходзiлi. Прыходзiлi выказаць сваё спачуванне матцы, хоць якiм добрым словам памагчы беднаму хлопцу.
      I вось адчынiлiся дзверы для чарговай вiзiтацыi. Прыйшла старая бабулька з сям'i, у якой было прозвiшча - Звяругi, але дзе былi ледзьве не самыя лепшыя людзi ва ўсiм мястэчку. Пастаяўшы пару хвiлiн каля Антося, яна раптам парушыла ўвесь урачысты ход развiтання з iм i голасна сказала:
      - Ды замоўкнiце вы са сваiмi лiтаннямi. Яны тут зусiм не патрэбны. У яго рабакi. Дайце яму бярозавага дзёгцю. Ад сэрца i адыдзе.
      Збянтэжаныя кабеты паспрабавалi не згадзiцца са старой.
      - Усе дактары сказалi, што ў яго страшная хвароба - "iнкогнiта", а ты са сваiм дзёгцем лезеш.
      - Кажу вам, што ў яго рабакi. Яны пад сэрца i пруць...
      Далi Антосю дзёгцю пад нос, не пашкадавалi i ў рот налiць. Паляжаўшы пару хвiлiн - як скочыў наш хворы, ды ў кухню...
      Смерць некуды збегла, нiхто яе i не бачыў. Павыносiлi падсвечнiкi, пагасiўшы i сабраўшы грамнiцы. Адсунулi да сцяны тапчан. А па абедзе мы з Антосем плылi праз Мястру ад Старога да Новага Мядзела...
      Кажуць, што адна лыжка дзёгцю псуе бочку мёду. Не ведаю, не каштаваў такога мёду. Але што адна лыжка дзёгцю падняла хворага з ложка - бачыў на ўласныя вочы. I жыў ён хто ведае колькi...
      Падпольная лiтаратура
      У Мядзеле ў 1913 годзе мне давялося ўпершыню пазнаёмiцца з вялiкай колькасцю падпольнай, рэвалюцыйнай лiтаратуры, якая збольшага была надрукавана ў 1905-1906 гадах, у часе першай расейскай рэвалюцыi. Гэта часопiсы, лiстоўкi-пракламацыi, адозвы, плакаты. Яны прыцягвалi ўвагу не толькi зместам сваiм, але i вонкавым выглядам. Многiя з iх былi надрукаваны чырвонай фарбай, многiя - сiняй.
      Як жа яны трапiлi ў Мядзела? Родны дзядзька Антося Слабковiча жыў у Пецярбурзе i працаваў там нейкiм дробным службоўцам у акруговым судзе, дзе разглядалiся справы заарыштаваных рэвалюцыянераў. Пасля судоў рэчавыя доказы крамольная лiтаратура - складвалiся ў архiў. Маючы доступ да архiва, гэты дзядзька паступова напакаваў палiтычнай лiтаратурай цэлы чамадан i прывёз яе ў Мядзела. Што яна была ўзята менавiта з архiва - сведчылi пячаткi. Яны стаялi на кожным выданнi.
      Якiмi меркаваннямi кiраваўся дзядзька пры гэтым, я не магу ўявiць сабе i сёння. Пакiнуў ён лiтаратуру на гарышчы дома. Антось узяў яе пад сваю руку. Мы з сябрам перабiралiся на чаўне на востраў на возеры Мястра, супраць Новага Мядзела, на Замак, як яго называлi тады. Там, лежачы ў зацiшку, разглядвалi i чыталi тыя выданнi. Самае вялiкае ўражанне на нас зрабiла карыкатура на цара Мiкалая II, якi ў вельмi смешным выглядзе сядзеў на троне. А на другiм выданнi была намалявана пiрамiда, на ёй - царская ўлада: жандармерыя, палiцыя, папы, манахi, розныя падпанкi i, нарэшце, на самым версе царскi трон i сам цар. Ды цi мала было такiх карыкатур!
      На многiх лiстоўках надрукавалi тэксты рэвалюцыйных вершаў i песень. Некаторыя з iх мы пазавучвалi на памяць. У адным вершы пра двухгаловага арла быў рэфрэн:
      Я нашел, друзья, нашел,
      Кто виновник бестолковый
      Наших бедствий, наших зол:
      Виноват во всем гербовый,
      Двуязычный, двухголовый,
      Всероссийский наш орел...
      Пазней, у студэнцкiя гады, я даведаўся, што гэты верш склаў вядомы паэт В.С.Курачкiн, славуты перакладчык твораў Беранжэ на расейскую мову...
      Антось быў старэйшы ад мяне гады на два i даваў мне свае тлумачэннi да многiх малюнкаў i тэксту, - напэўна яны не мелi кнiжнага бляску, але змест iх быў дужа жыццёвы...
      У далейшым Антось паказваў некаторыя часопiсы рыбакам з вёскi Качэргi, у якой быў ягоны родзiч. I вось, вiдаць, там знайшоўся нейкi даносчык, якi паiнфармаваў аднаго прадстаўнiка мясцовай улады. Той папярэдзiў нашых бацькоў:
      - Пiльнуйцеся! Вашыя дзецi "красныя" часопiсы цягаюць! Дазнаецца прыстаў будзе кепска!
      Пасля гэтага мы свой набытак - рэвалюцыйную лiтаратуру больш нiкому не паказвалi.
      Крамольная газета
      У апошняга расейскага цара Мiкалая II спыталiся неяк аднойчы, як ён ставiцца да розных нацыянальнасцяў.
      Цар адказаў так:
      - Падазрона да палякаў, грэблiва да беларусаў i з поўнай пагардаю да жыдоў.
      Такая ж была i царская "нацыянальная палiтыка". Пагарджаным двойчы i тройчы беларусам не дазвалялi друкаваць кнiгi i газеты на беларускай мове, не адчынялi для беларускага народа школ, у якiх дзецi маглi б вучыцца на сваёй роднай мове i, ужо канчаткова, нi ў якiм разе не дазвалялi чытаць на беларускай мове лекцыi ў вышэйшай школе. Тыя цары згiнулi, а мы, дзякуючы Кастрычнiцкай рэвалюцыi, маем цяпер усё: i кнiгi, i газеты, i школы, а беларуская мова прызнана роўнай з iншымi мовамi свету.
      Дык цяпер апавяданне пра тое, як было цяжка знайсцi або выпiсаць беларускую газету за старым часам, - такое апавяданне можа здацца нейкай даўно забытай казкай.
      Перш за ўсё беларускую газету было забаронена выпiсваць усiм людзям, якiя знаходзiлiся на дзяржаўнай службе. Выпiсаная i аплочаная газета даходзiла да падпiсчыкаў нерэгулярна, паасобныя нумары гублялi на пошце.
      Хоць першая наша беларуская газета друкавалася ў маiм губернскiм горадзе, у Вiльнi, але я пра яе iснаванне даведаўся праз Пецярбург. Прыязджаючы ў госцi, нашы землякi прывозiлi i давалi чытаць нам паасобныя нумары гэтае газеты.
      Газета ўсхвалявала мяне i расчулiла немаведама як. Толькi падумаць! На той мове, на якой размаўлялi дзяды, бабулi, бацькi, усе суседзi, надрукаваны артыкулы, апавяданнi, вершы. Як чароўную музыку ўспрымаў я гукi роднай мовы, як вялiкае свята быў для мяне той дзень, калi я ўпершыню пачытаў беларускую газету.
      Папрасiўшы ў таты грошы, я падпiсаўся адразу на тры месяцы. Газета пачала прыходзiць у Мядзела акуратна. Тады начальнiкам пошты працаваў стары бальшавiк Грыдзюшка, якi пасля рэвалюцыi быў народным камiсарам пошты i тэлеграфа ў Беларускай ССР. У яго ж, дарэчы, навучаўся тэлеграфнай справе i мой старэйшы брат. На гэтай пошце газета не прападала. Але небяспека з'явiлася з другога боку. Да майго бацькi прыйшоў аднойчы ўраднiк.
      - На твой адрас прыходзiць крамольная газета. Трэба такую справу спынiць.
      Бацька адразу нават не зразумеў, пра што iдзе гаворка.
      - Якая крамольная?!
      - Ды "Наша Нiва" з Вiльнi.
      - Якая ж яна крамольная, калi яе пошта возiць?
      - Я табе даю добрую параду: спынi гэтую справу...
      Але мы знайшлi спосаб даставаць рэгулярна газету. Наш сусед Бэрка ездзiў у Вiльню па тавары для мядзельскiх крамаў. Вось ён i прывозiў нам газету, i мы чыталi яе да самае вайны...
      Хто пытае, той не блудзiць
      Пайшлi мы аднойчы з Антосем Слабковiчам у грыбы за возера Баторын, у пушчу. Год быў грыбны, грыбоў хапала ўсюды, але там былi баравiкi надзвычайна прыгожыя, верасавiкi. Гэта значыць, што раслi яны ў пушчы каля верасовых дываноў, а то i на iх непасрэдна. Былi яны заўсёды мажныя, корань - бочачкай, галоўкi на iх не то што чорныя, а ледзь-ледзь цёмна-вiшнёвага колеру. З паляны на паляну, з другой - на трэцюю i прайшлi мы немалы край. Набралi паўнюткiя кошыкi, а кошыкi ў нас былi вялiкiя. Трэба iсцi дадому. Усё роўна з пушчы баравiкоў усiх не возьмеш нiяк. Выйшлi на дарогу, а ўваччу ў нас так баравiкi i мiльгацяць, так сваiмi галоўкамi i вабяць. I верасы, здаецца, полымем гараць, зiхацяць. Вось гэтае полымя нас, мабыць, крыху i асляпiла. Выйшаўшы на дарогу, пайшлi мы не ў той бок. Iшлi мы, iшлi, валаклi свае кошыкi. Ужо б i Баторын павiнен сваiмi хвалямi зашумець, а тут замест таго Баторына адкрылася зусiм iншая карцiна: на вялiкай нiбы паляне, а можа, пасецы, стаяць кладнiчкi, штабялькi пнёў смаляных, якiх мы нiколi не бачылi. За гэтымi кладнiчкамi нейкая пабудова, з якой праз комiн дым iдзе. А водар - жывы шкiпiнар, смала, дзёгаць...
      Антось жа старэйшы ад мяне, той хоць ведае, што гэта такое:
      - Смалакурня нейкая. Нават не скажу, дзе такая ёсць. Але калi дым iдзе, павiнен i смаляр быць.
      Аж вось ён, выходзiць з-за тых кладнiчак Iцак Папыцак. Мы яму "дзень добры" даём, ён нам адказвае i пытаецца:
      - Куды ж вы, хлопчыкi, iдзеце?
      - У Мядзела, - кажам у адказ.
      - У Мядзела?! - Тут жа ён павярнуўся да пабудовы i пачаў клiкаць. - Сорка, Сорка, кум а гэр!
      Выбягае жанчына, мабыць, жонка.
      - Зiрнi на iх, яны iдуць у Мядзела, - i паказвае рукой, у якi бок мы iдзём.
      Жонка павяртаецца да пабудовы i пачынае крычаць:
      - Рохка, Дворка, Додка, Арчык, - кум а гэр!
      Неўзабаве з'яўляюцца ўсе названыя асобы, крыху замурзаныя, але даволi сiмпатычныя, асаблiва, на мой густ, Дворка. Калi яны ўсе сталi каля маткi, яна iм пачала тлумачыць:
      - Зiрнiце на гэтых хлопцаў. Яны набралi па кошыку баравiкоў. I яны iдуць дадому, у Мядзела. Iдуць яны вунь у той бок...
      Усе малыя пачалi дружна смяяцца. Смяюцца дзецi, смяюцца бацькi. Нiчога не засталося нам больш рабiць, пачалi смяяцца i мы. Насмяяўшыся ўволю, бацька кажа нам:
      - Мядзела ў тым баку, адкуль вы да нас прыйшлi! Зразумелi цi не? Калi зразумелi, захацелi есцi - можаце ў нас папалуднаваць. Да захаду сонца вы паспееце дадому лёгенька.
      Так мы i зрабiлi. Выпiлi ў iх па кубачку малака, з'елi па лусце хлеба, падзякавалi i мелiся iсцi. Але Антось усё ж запытаўся:
      - Дзядзька! А чаму вы нам адразу не сказалi, што мы заблудзiлiся, а паклiкалi сваю гаспадыню, яна ж - усiх дзяцей?..
      - Эх ты! Ты гадзiны дзве пахадзiў па пушчы, i табе маркотна стала. А яны тут жывуць колькi часу, бачаць толькi, як вазы на Вiлейку iдуць. Цi ж такiя хлопцы цi дзяўчаты калi дарогi пытаюць? Для iх сустрэча з вамi маленькае свята i... навука, каб яны самi лепш дарогi пiльнавалiся.
      Спадабалiся нам i самi гаспадары, i дзяўчаткi асаблiва. Разы са два мы зноў траплялi на тую смалакурню "памылкова". А зiмой Рохка i Дворка прыехалi вучыцца ў нашу школу. Сустрэўшыся з iмi ў школе, мы неаднойчы смяялiся, успамiналi нашу першую з iмi сустрэчу...
      Лось на Кухтавай гары
      Вайна 1914 года наблiжалася да нас шпаркiмi крокамi. Нядаўна мы чулi пра Варшаву, пасля пра Гродню, а тут зямля задрыжала i застагнала i ў нас на Манькаўшчыне. Народ збянтэжаны. Улады нiякай не засталося. Некуды знiклi i папы, i ўраднiкi. Дзiва што! За Туянiхай баi. Гэта значыцца, за тры-чатыры кiламетры ад нашае вёскi. На фурманках з чырвонымi крыжыкамi вязуць параненых. Некаторыя iдуць-брыдуць пехатой. Адзiн iдзе, а вiнтовачны затвор прабiў яму шчаку i вiсiць так на твары. Мала таго, гэты самы паранены, узяўшыся за штык, валачэ за сабою вiнтоўку без таго затвора.
      - Дзядзечка! Табе ж цяжка! На лiха табе гэтая вiнтоўка?
      Праз скрываўлены рот чуецца хрып:
      - Нельга... Вiнтоўка - святая рэч... Трэба аддаць яе начальству...
      Праз усю ноч у нашай вёсцы людзi не спалi, хiба толькi малыя дзецi. Вёска наша - на ўзгорку, i з гэтага ўзгорка добра вiдаць, як заходнi небасхiл палымнее чырвонай, агнявой дугой. Хто на зямлi, хто на якой бэльцы, так i прадзяжурылi нашы аднавяскоўцы ўсю ноч.
      Што будзе? Што можа выратаваць людзей?
      Пачало днець. Стала неяк золка. Не нагрэлася паветра i ад першых пазлацiстых промняў, якiя пайшлi з усходняга неба на нашу засмучаную зямельку. Гэтыя промнi асвятлiлi i верх невялiчкае гары, якая стаяла перад нашай вёскай зусiм асобна i якую спрадвеку звалi ўсе Кухтавай гарой. А якi такi Кухта даў сваё прозвiшча гэтаму кавалку зямлi - нiхто з нашых людзей не чуў i не ведаў.
      Але на Кухтавай гары, зусiм побач вёскi, людзi пабачылi ў першым сонечным праменнi вялiкага, магутнага, прыгожага лася. Гэты лось выйшаў з занятай ворагам пушчы, прайшоў колькi мiль праз палеткi, пералескi i шукаў сабе паратунку на нашай зямлi. А яго, таго паратунку, i тут не было: адзiн наш аднавясковец вомiльгам злётаў дадому, прынёс стрэльбу, нацэлiўся на таго лася i меўся спусцiць куркi, але дзядуля адзiн схапiў ягоную стрэльбу за рулю ды вобземлю.
      - Ты што, нягоднiк, замыслiў? Лось iдзе ад ворагаў да сваiх людзей ратавацца. А якi ж ты для яго свой? Ты не лепшы ад таго ворага. Ты, можа, раней гэтага лася ў магiлу ляжаш. Пайшоў прэч адсюль!
      Забраў той стралец сваю стрэльбу i схаваўся за людзей. Тым часам сонца, як сiмвал святой надзеi, узнялося вышэй. Яно залiло сваiм святлом i нашу вёску i таго прыгожага магутнага лася. Стоячы на Кухтавай гары, ён паварочваў галаву на ўсе чатыры бакi свету. А людзi глядзелi i глядзелi на яго. Урэшце ён павярнуў галаву на Бубнава, памаленьку спусцiўся з Кухтавай гары i пайшоў у лес.
      Усе з палёгкай уздыхнулi ўслед.
      - Не кажы, што звер! Глядзi, якi правiльны кiрунак узяў. Цяпер пойдзе з лесу ў лес, а там - у вялiкую пушчу. Нiякi вораг яго не здагонiць...
      Найлепшымi пажаданнямi праводзiлi мае аднавяскоўцы ляснога земляка ў ягонае выгнанне...
      Акоп за токам
      Паснедаўшы, тата кажа маме:
      - Ты тут упраўляйся, як здумаеш, а мы з Уладзiкам пойдзем за токам акоп капаць. Нават лясны звер, лось, пайшоў ад вайны ратавацца. На зямлi няма ратунку, мабыць, i не будзе.
      Пабралi мы рыдлёўкi. Бацька хутка вызначыў пляцоўку: метраў пяць ушыркi, метраў сем даўжынёй.
      Капаем. Зямля за токам - суцэльны глей. Добра, што праходзiў дождж. Ды i к восенi час. Грунт стаў нейкi вохкi. А тут вайна падганяе. Не, не, ды здрыганецца зямля ад гарматных выбухаў. Агню, праўда, не вiдно, бо сонца ж свецiць. Капаем мы, капаем удвух. Абодва цягучыя. I выкапалi мы ўжо метры два ў глыбiню..
      Прыходзiць да нас сусед.
      - Мiкалайка, браток! Што ж ты гэта замыслiў? Навошта ж ты хлопца малога мардуеш? Няўжо ты думаеш ад вайны схавацца? Каму што суджана, той сваё i атрымае: хоць у акопе, хоць на печы.
      Бацьку надта абрыдла слухаць такое, ён i адказвае:
      - Суседзе! Не хочаш капаць самастойна, не хочаш памагчы мне, не капай i не памагай. Толькi глядзi, сюды ратавацца не прыходзь, бо ў нас месца мала будзе i для сваёй сям'i... Iдзi, браток, дадому i там чытай свае пацеры...
      А мы капаем i капаем. Нават у хату палуднаваць не хадзiлi. Мама прынесла сюды, к яме.
      Елi, запiвалi раўгеняй, квасам такiм, ды зноў капаць.
      I вось яшчэ за гадзiну якую да захаду сонца мы скончылi капаць. А былi ў таты назапашаны дылi сухiя. Нацягалi мы iх у два рады замест столi i страхi, саломай заслалi ды зверху - зямлёй... Зрабiлi акуратна i ўваход. А тым часам снарады пачалi рвацца на нашым полi. Першая ахвяра: адбiла палову хаты, пабiла печ i забiла самога гаспадара ў нашай вёсцы. Хутчэй перанеслi мы коўдры, падушкi, такi-сякi посуд, хлеб, муку, вядры са два вады, а пасля i малых перавялi ў гэты акоп. Запалiлi газоўку. Стала так, што i жыць неяк можна. Мама пачала малiцца перад iконай, якую прынесла з хаты.
      Раптам чуем стукат-грукат каля нашага сховiшча i нiбыта знаёмы голас:
      - А Мiкалайка, а браток! Няўжо ты пакiнеш мяне з малымi дзеткамi на пагiбель, няўжо не прымеш у сховiшча сваё?
      - Хто гэта? - пытаецца бацька. Нават не паверыў ён, што гэта той самы сусед Хведар, якi некалькi гадзiн таму назад з'едлiва кпiў з нашае работы, не кiнуў нi аднае рыдлёўкi зямлi на гэтым месцы...
      Што ж цяпер будзеш рабiць?
      - Залазьце!
      I стала нас усiх у гэтым сховiшчы трынаццаць душ. Тым часам сцямнела, i агнi вакол сталi зыркiя, выразныя. А выбухi тыя - раз за разам. I чуем зноў, што ў канцы нашага гарода, пад плотам нехта па-жыдоўску богу молiцца. Бацька высунуў галаву, паслухаў - Мiхол, манькаўскi карчмар, са сваёй дачушкай Рахiлькай! Выявiлася, снарад трапiў у карчму, зруйнаваў i запалiў яе. У агнi загiнула Мiхолава жонка i ўсе дзецi. Застаўся нейкiм дзiвам ён з Рахiлькай. Прынялi i iх у сваё сховiшча.
      Стала нас усiх пятнаццаць душ. Так мы i жылi ў яме колькi дзён, пакуль на нашым полi ды за лесам грымоты стаялi. Гатаваць страву было нельга. Мацi разводзiла ў вядры вады муку. Гэтую балтушку i пiлi.
      Як мая мацi мелася канчаць вайну
      У нашу вёску прыехаў першы конны нямецкi дазор. Праехалi моўчкi, з доўгiмi пiкамi, у касках са штычкамi ды яшчэ з накладачкамi на канцах штычкоў праз усю нашу вёску. Не кажучы нашым людзям нi "дзень добры", нi "бывайце здаровы", яны спынiлiся ля канцавой хаты. Пазлазiлi з коней. Нерассядланых папрывязвалi да плота. Чатыры коннiкi зайшлi ў хату i пачалi палуднаваць. Пяты, старэйшага веку, узлез на саламяную страху хаты, лёг на яе i пачаў праз бiнокль азiраць вялiкае паўкружжа: ад манькаўскай дарогi аж да калееўскага поля. Нашы людзi паглядзелi, паглядзелi на iх з-за вуглоў ды i паразыходзiлiся ў розныя бакi: то ж восень, трэба канчаць прыбiраць усё з поля.
      Iдучы вулiцай, затрымаўся мiжвольна ля канцавой хаты i я. Мяне цiкавiлi i нямецкiя конi, i нямецкiя пiкi i, зразумела, самi немцы.
      Нямецкi салдат, якi ляжаў на страсе, крыкнуў мне:
      - Хадзi сюды!
      Нямецкую мову я крыху вывучаў i прымiтыўныя сказы i звароты ведаў. Я ўсё ж запытаўся:
      - А што вам трэба?
      - Хадзi сюды, не бойся, - паўтарыў ён.
      Палез я на страху.
      - Кладзiся побач! - скамандаваў ён мне i, не здымаючы са сваёй шыi раменьчыка, падсунуў мне бiнокль.
      Бiнокль быў цудоўны. Трэба думаць, што яны прадавалi для расейскай армii не такiя бiноклi, бо праз тыя я глядзеў раней i таго не бачыў. Праз гэты бiнокль я пабачыў, здаецца, кожную лiсцiнку на ўзлессi... "О-ё-ёй! падумалася мне, - маючы такi бiнокль, можна са сваёй печы бачыць, колькi ў лесе за ноч грыбоў нарасло..."
      Тым часам немец адкруцiў вечка сваёй паходнай пляшкi i пачаў налiваць у яго нейкi руды, цёмны напiтак. А я ж чытаў у прыгоднiцкiх раманах, што ўсе пiраты, заваёўнiкi насiлi пры сабе пякельны ром, якi абпальваў вантробы ў тых лайдакоў, калi яны пiлi яго. Мне i падумалася, што ён хоча пачаставаць мяне тым пiрацкiм ромам.
      Я адразу на ягонае запрашэнне выпiць адказаў:
      - Дзякую! Я не хачу пiць.
      - Пi! Гэта - кава, добрая кава.
      - Мы не спажываем каву, - пачаў я адмаўляцца зноў.
      - Ну, я ж частую цябе, пi!
      Тады мне прыйшлося ўзяць, выпiць i падзякаваць яму, хоць сапраўды ў нашай сям'i каву не пiлi, уважаючы больш гарбату з чабору, лiповага цвету або яшчэ якiх iншых зёлак. Гутарка ў нас дужа не разгортвалася, бо ў мяне быў абмежаваны запас слоў, а яшчэ ж - я насцярожана трымаўся, не забываючыся, што побач са мною ляжыць прадстаўнiк варожай армii. Тут жа ён дастаў з кiшэнi свайго мундзiра кнiжачку, а з яе - некалькi фота.
      - Гэта я, - паказвае ён на цывiльнага селянiна, гэта - мая жонка, гэта мае сыны, гэта - дачушка... - I ў гэты момант у яго пакацiлiся слёзы... - Я тут ляжу на гнiлой саломе, а сям'я там. Што яны без мяне зробяць? Багатаму, пану, дадуць палонных, батракоў. У iх будзе ўсё спарадкавана. А хто спарадкуе, хто пазвозiць снапы маёй сям'i, з майго поля?.. - I ўздыхнуў цяжка-цяжка.
      А быў у нашай вёсцы адзiн селянiн, па прозвiшчу Казачок. Ягоная сядзiба стаяла насупраць нашай, толькi пасля пажару ён пабудаваў новую хату метраў за паўсотнi ад вулiцы, заняўшы былое падхацiшча агародам.
      I вось калi я ляжаў на страсе побач таго дазорцы, прыйшоў нейкi сусед i пачаў з вулiцы клiкаць Казачка, а той не чуе. Гойкаў, гойкаў сусед - "Казачок, Казачок", а пасля ўзяў ды з усёй сiлы:
      - Ка-а-а-зак, ты што, аглух? Хадзi сюды!
      Пачуўшы слова "казак", немец кулём скацiўся са страхi, прачынiў дзверы ў хату, крыкнуў "казакен", а сам за пiку, на каня ды ходу. Сябры ягоныя следам за iм. Мiж iншым, iхнi нямецкi бог iм-такi дапамог: праз якую гадзiну ў нашы Агароднiкi прыджгаў эскадрон данскiх казакоў. Яны займалi нашу вёску веерам, ад поля - усю адразу, пералятаючы праз платы, як птушкi якiя. Так што той дазорца нямецкi, напэўна, не даехаў бы да сваiх дзетак, да свайго ўласнага поля...
      Калi я ўвечары, пры вячэры, расказаў сваiм пра гутарку з немцам, мая мацi сказала:
      - А ты думаеш, што iхнiя салдаты не такiя людзi, як нашыя? Яны ж i працуюць, i гаспадаркай займаюцца. А тыя правiцелi не падзеляць якое лiха, ды ваяваць. Латва iм ваяваць, чужыя галовы падстаўляць. А трэба так: пасварылiся цары-каралi? Калi ласка! Выходзьце на нашы Стажкi, станьце адзiн супраць аднаго ды i ваюйце, колькi вам згодна. Запэўняю, што пасля першай бойкi яны страцiлi б апетыт да вайны...
      На жаль, мая нябожчыца мацi не мела ўлады, каб ажыццявiць свой разумны план. Я таксама думаю, што пасля першай бойкi тыя правiцелi заключылi б вечны мiр...
      На спаленым цягнiку па навуку
      Я калiсьцi напiсаў вершаваную казку пад назваю "Дзiвосныя прыгоды". У гэтай казцы, мiж iншым, расказваецца, што мой герой, якога гусi насiлi на сваiм крыллi над усёй Беларуссю, усё ж такi зноў апынуўся на зямлi i ўбачыў калёсы. Лёг на iх адпачыць, а каб яго зноў не ўхапiлi i не аднеслi пад хмары гусi, прывязаў сам сябе лейцамi да таго воза. Тут нечакана з'явiўся мядзведзь, запрогся ў аглоблi i пачаў гайсаць па ўсiм лесе, па пнях ды карэннi. Урэшце ўзлез з возам на дрэва, разбурыў там пчалiны борць. Казку далей я пераказваць не буду. Тут гутарка аб iншым. Калi гэтая казка была надрукавана з дужа добрымi малюнкамi мастака М. Карпенкi, многiя юныя чытачы, сустракаючыся са мною, пыталiся:
      - А як гэта чалавек сам сябе прывязвае? Адкуль вы такое ўзялi хоць бы i для казкi?
      Я тады iм сказаў толькi адно:
      - У казках бываюць i не такiя дзiвосныя рэчы.
      А сам сабе падумаў: "Раскажу я вам, мае юныя сябры, з часам не казку, а самую чыстую быль, як я сам сябе прывязваў да жалеза i як крыважэрны мядзведзь вайны вёз мяне, прывязанага, ад Парафiянава да Полацка. Успомнiўшы пра гэтую сваю паездку, я i скарыстаў быў часткова яе ў казцы "Дзiвосныя прыгоды". Цалкам яе выкарыстаць тады не мог".
      Дык вось як было i былося.
      Першая сусветная вайна, пачаўшыся ў 1914 годзе, загрузла ў нашых беларускiх балотах, пушчах, ля нашых азёр i рэчак. Па адным баку стаялi немцы, па другiм стаялi расейцы.
      Увосень 1915 года дачуўся я, што наша настаўнiцкая семiнарыя пераехала з Новай Вiлейкi, паблiзу самой Вiльнi, у горад Невель, за Полацкам, i мне трэба туды з'явiцца. Бацька праз людзей даведаўся, што ехаць нам цяпер можна толькi на станцыю Парафiянава, бо папярэднiя нашы станцыi пазаймалi немцы.
      Запрог бацька буланага конiка, паставiў мой кош з кнiгамi i вопраткай. Пакланiўся нiзенька я роднай матулi ды родным мясцiнам, i мы паехалi.
      Як ехалi праз разбураныя вёскi, спаленыя, пакрышаныя снарадамi лясы - не буду казаць, бо гэта ўсё вядома i старым i малым у Беларусi. Многiя пазналi яшчэ большае гора i яшчэ большы жах у часе другой вайны. Як бы, кажу, нi ехалi, але прыехалi мы на станцыю Парафiянава.
      Начальнiк станцыi сядзеў у нейкiм вагоне. Там была i чыгуначная апаратура. Паказалi мы яму свае паперы.
      - Усё, кажа, дужа добра. Паперы таксама добрыя. Але бяда ў тым, што на паперах ехаць нельга, а ў нас цягнiкi не ходзяць, таксама нельга ехаць.
      Давай мы яго прасiць, давай малiць:
      - Пасадзiце хоць на якi паравiк, на дровы.
      А людзi добрыя ёсць на ўсiм свеце, i нямала добрых людзей. Iх нават удвая, калi не ўтрая больш, чым дрэнных.
      На наша шчасце, начальнiк на станцыi Парафiянава быў чалавек добры. Ну, здавалася б, што для яго я, нейкi хлопец вясковы, калi тут трэба iмперыю ратаваць i нiхто не можа ўратаваць. Тым не меш, ён паспагадаў мне i майму тату ды i кажа:
      - Адзiнае, што я зраблю, гэта вось што. Зараз iдзе да нас i пойдзе да Полацка спалены снарадамi цягнiк. Павiнен ён iсцi, як царскi цягнiк: нiдзе не спыняючыся нi на адну хвiлiну. Дык я яго затрымаю. Скажу, што перагон заняты. А вы тады адразу лаштуйцеся. Толькi памятайце, нiводнага кавалачка дрэва на iм няма: усё згарэла. Папярэджваю, вы рызыкуеце: час асеннi, халепа, машынiст пагонiць так, што вецер толькi будзе свiстаць. Можна i звалiцца, можна i застудзiцца.
      Падзякавалi мы начальнiку, пайшлi, падвалаклi пару доўгiх дошак, каб было што пакласцi на жалеза, дроту, каб было чым прывязаць, i чакаем.
      Прыходзiць цягнiк. Доўгi, што вокам не скiнеш. Мы адразу дошкi на адну раму паўскiдалi, бацька дротам папрыкручваў, мой багаж вяроўкай да дошак прымацавалi. Застаюся адзiн я.
      - Звалiшся, сынок, - кажа бацька. - На першай мiлi пад калёсы трапiш. Хоць здымай назад багаж... - Пастаяў, пастаяў бацька. А думаць доўга няма часу. Сядай, сынок.
      Сеў я. Узяў тата сваёй рукою i прывязаў мяне вяроўкай да тых жа дошак i жалеза. Толькi паказаў, як у выпадку якога страху хутчэй адвязацца. Развiтаўся са мной. А тут i цягнiк пачаў адыходзiць.
      Правiльна сказаў нам начальнiк станцыi: iшоў гэты цягнiк сапраўды, як царскi, - бачыў я, як яны iдуць нават праз станцыю. Добра, што я башлык на галаву завязаў, а то i твар памарозiў бы зусiм i вушы. Халепа страшная была, секла, ды яшчэ з ветрам.
      Як бы нi было, даехаў я да Полацка. А там - другое гора: цягнiк спынiўся ледзьве не за мiлю ад станцыi.
      Прыйшлося мне, пачапiўшы на плечы свой багаж i ўзяўшы ў рукi кiй, iсцi пехатой. Памаленьку дайшоў, а там i да свайго Невеля даехаў.
      Пан i мужык
      Пажыўшы ў ямах летам, мы пераканалiся, што да зiмы вайна не скончыцца. Забраўшы ўсю сям'ю, бацька выехаў у Маскву. Кватэру, адзiн вялiзны пакой, знайшоў хутка. Цяпер трэба было здабываць сродкi, каб жыць. Пакуль знойдзецца работа, бацька пайшоў у бежанскi камiтэт. Там, дачуўся ён, даюць грашовую дапамогу ахвярам вайны, бедным выгнанцам. На ўсякi выпадак тата ўзяў з сабой i мяне, бо я прыехаў якраз на вакацыi з Невеля. Прыйшлi мы з iм у камiтэт. Толькi чыноўнiк запытаўся ў нас: хто, чаго - як у пакой зайшоў нейкi пан у капелюшы, з лясачкай.
      Чыноўнiк адразу спынiў гутарку з намi, устаў, запрасiў новага наведвальнiка сесцi i пачаў пiсаць. Пачулi мы, што гэта сапраўды пан, што ў яго за лiнiяй фронту застаўся невялiчкi маёнтак, а ўсёй сям'i - ён i жонка.
      Чыноўнiк запiсаў i сказаў:
      - Вам прызначаецца штомесячная дапамога пяцьдзесят рублёў. Вось адпаведны дакумент.
      Пан падзякаваў i выйшаў з пакоя. Бацька толькi паспеў мне шапнуць:
      - На дзве душы паўсотнi. Нам будзе, мабыць, уся сотня.
      Чыноўнiк пачаў запаўняць лiст на нашу сям'ю. Сесцi ён майму тату не запрапанаваў. Пытаўся грубавата:
      - Колькi дзяцей пры вас? Пяцёра? Ды яшчэ сам i жонка? Сем душ? Акалечана правая рука? Што яшчэ? Усё? - Вось дакумент. Будзеце атрымлiваць дзесяць рублёў на месяц...
      Бацька зусiм збянтэжыўся.
      - Ды як жа? Цi не памылiлiся вы? Чаму ж так мала...
      - Я нiколi не памыляюся. Што табе незразумела?
      - Ды вось перада мной быў чалавек - вы яму на дзве душы запiсалi пяцьдзесят рублёў, а мне на сем душ - дзесяць.
      - Стары дурань! Зразумей добра: то - пан, а ты - мужык. Табе i дзесяць рублёў няварта даваць. А цяпер - марш адгэтуль, а то i гэты загад адбяру...
      Так мы i прамаршыравалi па ўсходках, азiраючыся, цi не даганяе нас чыноўнiк адбiраць дзесяцiрублёвы загад...
      Iдучы вулiцай, бацька пытаўся сам у сябе:
      "Цi дачакаемся мы таго, каб не было падзелу на лепшых i горшых, на паноў i мужыкоў?"
      Дачакалiся...
      Буланы конь
      У нашай сям'i чамусьцi думалi, што конi ў нас могуць весцiся толькi вараной масцi. Больш, казаў тата, нiякая масць у нас не вядзецца: то хварэць пачынае, то так якое няшчасце здарыцца. Колькi я сябе помню, у нас былi толькi вараныя конi. Апошнi перад самай вайной быў наш уласны гадаванец, узяты яшчэ жарабяткам. Рос ён, можна сказаць, разам з намi, ведаў нас усiх, асцерагаўся, каб не ступiць сваiм капытом на каторага малога, цярплiва ставiўся да ўсiх нашых гарэзных жартаў: заплятання яму хваста ў косы або яшчэ чаго падобнага. Быў ён дужы, цярплiвы. Вазiў вазы вялiкiя, асаблiва тады, калi пайшлi ў нас панарады-калёсы на жалезных восях.
      Былi мы iм усе задаволены i толькi iмкнулiся, каб i ён быў задаволены. Наносiлi мы поўныя вышкi асенняга лiсця, якое дадавалася на подсцiл яму i каровам, здабывалi кантрабандай канюшыны ўлетку, нажынаючы яе сярпом. Адным словам, як маглi - дзякавалi за шчырую працу. Улетку вадзiлi час ад часу на рэчку, дзе купалi, мылi, зiмой чысцiлi шчоткамi.
      I вось прыйшла вайна. Падкацiлiся яе мутныя хвалi да нашых зацiшных куточкаў. З'явiлася на тых хвалях розная шума несусветная, усялякiя фуражыры-драпежнiкi, якiя бралi ў сялян i пошар, i конi пад шарлатанскiя распiскi, фiлькавы граматы, карыстаючыся ўласцiвым для вайны бязладдзем, безначаллем. Забралi i ў нас каня, з ходу:
      - Часова, баця, на пару дзён. Мы прывядзём яго назад. Вось табе наша гарантыя - распiска.
      А на гэтай гарантыi нi пячаткi, нi назвы воiнскай часцi... Бывалi выпадкi, што праз якую мiлю прадавалi такiх коней у суседнiх вёсках... Iдзi, свiшчы, жалься...
      Адным словам, засталiся мы без каня. А тут трэба бульбу з поля вазiць, збожжа не ўсё ў свiрне. Ды што казаць - на ўсякую справу патрэбен свой конь. За нашым лесам Сухавершу, па ўсёй Туянiсе быў вялiкi бой. Пакрышыла-паламала там дрэў - немаведама колькi. Як толькi прыцiхлi гарматы, пачалi з кулямётаў ды з вiнтовак страляць. А мне - не сядзiцца. Пайду, гляну, можа дзе наш вараны конь ходзiць, яго ж у той бок пагналi. Iду, кулi свiшчуць, але слабенька, нiбыта якiя кiламетры два праляцеўшы, ды i садзяцца, садзяцца, як пчолкi на адпачынак. Добрыя пчолкi! Як джгне, дык не захочаш нiякага мёду. А я iду сцежачкай блiзу самага ўзвышша. Бачу, дарогай у далiне крочыць на перадавую лiнiю рота салдат, вядзе яе капiтан, а наперадзе - салдат з гармонiкам праз плячо i, каб падняць дух, на гармонiку iграе i спявае ва ўсю:
      Выйшла Дуня за вароты, а за ёю салдат рота.
      Салдаты, гэта рота, iдуць моўчкi, ссутулiўшыся, i, нават збоку вiдаць добра, што напляваць iм на тую Дуню i на тыя вароты... Але згледзеў мяне капiтан.
      - Хлопчык, хадзi сюды!
      Падыходжу. У мяне мiж iншым аброць у руках.
      - Чаго ты тут швэндаешся па лесе? Бачыш, чуеш - кулi свiшчуць? Табе што, жыццё абрыдла?
      - Жыццё мне зусiм не абрыдла, але нашага каня забралi, я шукаю, можа, выпраглi ды пусцiлi, ён жа ваеннай справе не вучыўся...
      - Ды вунь, - паказвае рукой, - конь траву шчыпле. Бяры ды хутчэй уцякай адсюль...
      Пайшоў я - праўда, за якiх метраў дваццаць пасецца конь, але не наш буланай масцi, на баку таўро. Ды, вiдаць, напалохаўся вайной - пабачыўшы мяне, адскочыў ды ўцякаць. А ён жа не спутаны. Я за iм, кепачку зняў - нiбыта гэта торбачка з аўсом, - ды да яго:
      - Кося, кося, на аброку!
      А яго, мабыць, так накармiлi аброкам, дык нi слухаць, нi глядзець не хоча...
      Хадзiў я, хадзiў, пэўна, з гадзiну, калi не болей. А кулi тыя свiшчуць. Думаў ужо iсцi з лесу. Дужа небяспечна. Урэшце спынiўся конь буланы, падпусцiў мяне да сябе. Я яму аброць на галаву, зашпiлiў i пачаў гладзiць ды размаўляць з iм ласкава. Адначасна аглядаю з усiх бакоў. Конь малады, дужы, па ўсiм вiдаць, зусiм не худы, але ў яго збiты моцна карак, нават гнаiцца пачынае. Я яго памаленьку ў павадку i павёў. Выйшлi мы з небяспечнай зоны, а там ужо i казаць няма чаго - без жаднага страху давёў я буланага да нашай сядзiбы. Тут бацькi, малыя далi яму скiбачку хлеба з соллю, пагладзiў бацька, голас свой падаў. Пасля ўзяў зелля адмысловага, - а ў каго свая жывёла была, усялякiя зёлкi на першы выпадак збiралiся, - прамыў яму раны, памазаў маззю, спуталi мы яго - ды на лужок. Толькi паглядаем, каб куды далёка не пайшоў. А яму, вiдаць, ад мазi адразу лягчэй стала, ды i мухi перасталi раны абсядаць. Нiкуды ён не адыходзiцца далёка, пасецца. Так дзень па днi - абгаiўся ў яго карак. Падладзiў бацька для буланага хамут, паклаў больш мяккага лямца, i пачалi мы памаленечку лёгкiя вазы вазiць. Выявiлася - залаты конь. На iм бацька мяне i ў Парафiянава адвозiў i толькi дзiвiўся:
      - Паверыш у нейкую дурную прымху, што толькi вараныя конi ў цябе будуць весцiся. Вось зусiм не вараны, а буланы трапiў на шчасце, а якi залаты конь!
      Так, пакуль сям'я ў Маскву не выехала, i жыў буланы ў таты, нахвалiцца на яго не маглi, нават у Маскве колькi разоў згадвалi...
      Каму гульня, а мне - навука...
      Я ўжо казаў, што ў часе першай iмперыялiстычнай вайны нашую настаўнiцкую семiнарыю эвакуiравалi ў горад Невель, за Полацк. Там жа сабралася яшчэ некалькi сярэднiх школ - з Вiльнi, з iншых заходнiх гарадоў. Стаялi вайсковыя часцi - артылерысты, сапёры. Невялiчкi гарадок быў перапоўнены. Мы, вучнi, размяшчалiся на прыватных кватэрах, уперамежку з вайскоўцамi. Хоць дырэктар i класныя настаўнiкi хадзiлi даволi часта па кватэрах, але некаторыя хлопцы занялiся рознай непатрэбшчынай, асаблiва - карцёжнымi справамi. Гулялi на грошы, галоўным чынам, на гарышчах сваiх дамоў. Я да такiх кампанiй не далучаўся. Падрыхтаваўшы свае ўрокi на заўтрашнi дзень, звычайна садзiўся чытаць якую-небудзь белетрыстычную кнiжку. Мяне, уласна кажучы, не цягнула зусiм да карцёжнай гульнi. Нават брыдка было глядзець на гэтыя замусоленыя сотнямi рук, брудныя кавалкi каляровага кардону.
      Аднойчы здарылася так, што нам выдалi стыпендыю ды мой старэйшы брат прыслаў мне дапамогу - рублёў дваццаць пяць. Разам у мяне сабраўся цэлы капiтал. Заплацiў я нават гаспадынi наперад за месяц, лiквiдаваў якiя дробныя даўгi i падрахоўваў, што мне можна купiць з адзежы цi з абутку. У той самы час нашы карцёжнiкi рабiлi другi падрахунак: як абдурыць мяне i забраць ад мяне ўсе мае грошы.
      I вось, калi я сядзеў у сваiм пакоi над кнiгамi, да мяне з'явiўся дэлегат ад гарышча i пачаў угаворваць прыняць удзел у карцёжнай гульнi.
      - Эх, Уладзiк, Уладзiк! Усё ты з кнiгамi... Так i закiснуць можна, гарбатым якiм зрабiцца... Пойдзем да хлопцаў. Там такая гульня, такiя грошы... Па дваццаць рублёў у банку бывае... А ты нiчога i не ведаеш тут... Пойдзем!
      Адчувалася, што не адчэпiшся нi крыжом, нi таўкачом. Я згадзiўся.
      - Ну што ж! Дзякую за запрашэнне. Пойдзем.
      Мой сябар, не чуючы ног пад сабой, - на панадворак, пасля па драбiне - на гарышча. Я следам за iм. А там сапраўды гульня ў поўным разгары. Банкамёт, наш хлопец, адразу мне карту ў рукi. Глянуў я з-пад далонi - туз! Сусед шэпча:
      - У банку дзесяць рублёў. Ты на ўсе, цi я на палову прыстану?
      - Не, - адказваю я, - не трэба, я адзiн пайду.
      Банкамёт задаволена ўсмiхаецца.
      - Дык на колькi ты iдзеш, - пытаецца.
      Пачакаўшы хвiлiну, нiбыта радзячыся сам з сабою, я адказаў:
      - Дайце мне на пятачок...
      - А як гэта разумець, - удакладняе банкамёт, - на пяць рублёў, значыцца?
      - Ды не, - адказваю я, - на пяць капеек.
      Тады, нават не заўважыў я, хто, - вырвалi ў мяне туза з рук, зграблi мяне ў ахапак ды як турнулi з гарышча па драбiне далоў, ледзьве я галаву не скруцiў.
      Так пачалася, так i скончылася мая гульня ў карты. Больш мяне ў такiя гульнi нi разу не запрашалi, а я тым больш не прасiўся...
      Стары пазалотнiк, гiтара i шашкi
      Знайшлi мы сабе добрую кватэру. Мы - чацвёра навучэнцаў настаўнiцкай семiнарыi. Салдат на гэтай кватэры не было, гаспадаровы дзецi жылi ў вялiкiм горадзе. Было толькi двое самiх старых. Гаспадыня займалася хатнiмi справамi i з усёй ахвотай згадзiлася гатаваць нам абед i вячэру. Гаспадар быў выдатны майстар-пазалотнiк. Апрача таго, ён, нягледзячы на стары век, надзвычай добра iграў на гiтары. Але не меншую славу ён меў i як iгрок у шашкi. У гэтым ён лiчыўся чэмпiёнам горада Невеля.
      Жылi мы вельмi добра, спакойна. Спалi ўсе на падлозе ў гасцiнай, а займалiся на кухнi. Тут стаяў вялiзны стол, было светла i цёпла ад добра складзенай печы: у яе шчыток быў наўкол, так што залазiць на печ можна было толькi ў адным месцы i на печы чалавек пачуваўся нiбы ў нейкай маленькай утульнай хатцы.
      Стары гаспадар займаўся сваёй пазалотнiцкай працай днём, калi нас не было. Мы яму нi ў чым не перашкаджалi, хлопцы нашы былi добрыя, далiкатныя, i гаспадары былi намi дужа задаволены.
      Калi ў нас здаралася вольная хвiлiна, мы прасiлi гаспадара паiграць нам на гiтары. Згаджаўся ён ахвотна. Мы былi задаволены яго канцэртамi, ад усяго сэрца дзякавалi яму, а ён быў задаволены, вiдаць, тым, што ўсё ж больш-менш культурныя хлопцы разумеюць, паважаюць i з сапраўднай пашанаю ставяцца да ягонага выканання.
      Але вось стары гаспадар заўважыў, што я хутчэй за сваiх сяброў спраўляюся з падрыхтоўкай да чарговых заняткаў i пачынаю чытаць кнiгi.
      А яму, як нi кажы, маркотна. Мы маўчым, гаспадыня, каб не перашкаджаць нам, маўчыць. Вось ён i пачаў мяне запрашаць:
      - Давай згуляем у шашкi.
      Я катэгарычна адмаўляюся:
      - Што вы, што вы! Я буду з вамi гуляць у шашкi?! З чэмпiёнам?
      А ён - згуляем ды згуляем.
      I спакусiў ён так мяне пачаць з iм гуляць у шашкi. Гулялi мы моўчкi, толькi шашка стукне па дошчачцы калi, а гульня нiяк не перашкаджала маiм сябрам у iхнiх занятках.
      Трэба было зiрнуць, пацiкавiцца, як ён са мной гуляў!
      Праводзiў мяне ў дамкi, пасля - закрываў. Закрываў па дзве, па тры, па чатыры шашкi. Карацей i прасцей кажучы, ён гуляў са мной рыхтык так, як гуляе кот з мышкай, не даючы ёй нiякай магчымасцi пазбавiцца ягоных кiпцюроў.
      Гуляем мы з iм тыдзень, два, гуляем мы з iм месяц, два. На трэцiм месяцы пачалi нашы партыi канчацца разыгранкамi - не перамагаў ён, не перамагаю я.
      I вось блiзка каляд селi мы з iм гуляць. Згулялi партыю, i я ўзяў ды закрыў ягоную шашку. Выбегла на гэтае вiдовiшча гаспадыня, спынiлi свае заняткi мае сябры, ды ў голас:
      - Гаспадар! Што гэта вы? Як гэта вы?!
      Мой стары партнёр, самае сапраўднае прозвiшча якога было Бабаха, як бабахнуў кулаком па шашках, дык яны i пакацiлiся па ўсёй падлозе. Тут жа спавяшчае:
      - Машэнства - i больш нiчога! Давай новую партыю.
      Пачалi мы новую. Мае сябры i гаспадыня не адыходзяць. Кантроль! Скончылi мы нарэшце i гэтую партыю. Закрыў я зноў шашку. Вiнаваты, вiдаць, ва ўсiм далейшым мае сябры. Яны зноў, у адзiн голас:
      - Га-га-га! Ды што ж гэта за такое?!
      А гаспадар, - так яго самалюбства за старое сэрца ўзяло, - схапiў нож, якiм золата рэзаў для пазалоты сваёй, ды з гэтым нажом на мяне.
      Я ад нечаканкi i спалохаўся i разгубiўся. Замест таго каб выскачыць з кухнi на панадворак, ускочыў на печ. А печ жа iхняя, як я ўжо казаў, нiбы пастка якая. Жонка, хлопцы чалавека за ногi трымаюць. А ён толькi адно паўтарае:
      - Зарэжу!
      Ледзь-ледзь угаварылi яго i адвялi ў спальню. Я ўсю ноч не спаў, баяўся. Днём, пасля заняткаў, знайшоў сабе новую кватэру, прыйшоў на старую толькi разрахавацца ды забраць свае сцiплыя рэчы. Гаспадыня, ды i сам гаспадар прасiлi мяне застацца. Я расчулiўся, пашкадаваў старога i сказаў:
      - Я не гневаюся на вас, гэта няпраўда, што я з-за шашак якiх ад вас адыходжу. Я знайшоў кватэру побач самой семiнарыi, бо ў мяне дужа кепскi абутак, а вулiцы гразкiя.
      Прыходзiў пасля разы са два ў госцi да iх, да хлопцаў. Але з таго дня больш нiколi i нi з кiм за ўсё сваё жыццё не гуляў нi ў шашкi, нi ў шахматы.
      Бабулiна фiсгармонiя
      Наш настаўнiк даў тэму для сачынення - "Мае самыя дарагiя ўспамiны".
      Зусiм нядаўна мы, трыццаць шэсць юнакоў, вытрымалi сапраўдны бой уступныя экзамены ў настаўнiцкую семiнарыю. Бой быў цяжкi: на кожнае месца чатыры кандыдаты. Цяпер гордыя сваёй перамогай, мы павiнны пацвердзiць зноў, што настаўнiкi не памылiлiся, прыняўшы менавiта нас, што мы можам складна i прыгожа выказваць свае думкi, самыя задушэўныя.
      Трыццаць шэсць хлопцаў, трыццаць шэсць розных беларускiх куточкаў, розных вёсак, краявiдаў! Ды такая тэма! Тут не можа быць, каб хто i хацеў, нiякага падабенства.
      Так яно i сталася. Напiсалi ўсе па-рознаму. Хто - пра бацькоў, хто - пра першае знаёмства з горадам, пра любiмую кнiгу, пра шчырых сяброў. Адзiн наш хлопец, Мiхась, родам з Навагрудчыны, напiсаў пра музыку, якую слухаў у бабулiнай хаце.
      Расказаў ён пра бабулiну сядзiбу, цудоўны сад, бэзавыя альтанкi, салаўiныя спевы, сардэчнасць старэнькай бабулi. А больш за ўсё i прыгажэй за ўсё пра тое, як стройна, дзiвосна iграла яна на фiсгармонii розныя песнi i розныя музычныя творы выдатных кампазiтараў. У свае дзявочыя гады была тая бабуля пакаёўкай у багатай панi i навучылася iграць тады, калi вучылi паненку. Паненка не мела нiякай здольнасцi да музыкi, а ў пакаёўкi такая здольнасць была ды яшчэ - выдатны музычны слых. Настаўнiк перадаў ёй за кароткi час тое, чаго нiяк не мог перадаць паненцы...
      Калi пакаёўка выходзiла замуж, старая панi, расчулiўшыся з такой падзеi, запыталася:
      - Якi ж бы ты хацела атрымаць ад мяне падарунак на вяселле?
      Яна думала, што маладая папросiць грошай або карову, але пачула нечаканае:
      - Панечка! Фiсгармонiю!
      Дужа здзiвiлася панi: якраз тады пачалi з'яўляцца пiянiна i раялi, а фiсгармонii выходзiлi з моды. Так i паехала фiсгармонiя ў сялянскую хату. Так i дажыла да бабулiных старых гадоў. Навучылася, праўда, iграць на ёй i Мiхасёва матка, але бабуля трымала iнструмент пакуль што ў сябе. Дзiва што: дочкi замуж павыляталi, дык хоць музыка ў хаце засталася, дапаможа смутак калi развеяць... Вось i iграла бабуля сваiм унучкам i ўнукам, калi тыя прыходзiлi ў госцi, жывучы ў блiзкiх вёсках.
      Напiсаў Мiхась сваё сачыненне так складна, так прыгожа, што настаўнiк сам прачытаў яго перад усiм класам. Гэта была большая ўзнагарода, чымсьцi пастаўленая чырвоным атрамантам пяцёрка.
      У Мiхася на твары была сцiплая радасць. Здавалася, што ён сваiмi думкамi лунае там, на Навагрудчыне, у бэзавым садзе, слухае пявучыя акорды. Ды i многiя з нас у сваiм уяўленнi бачылi так добра i выразна намаляваны Мiхасём утульны куточак!
      I вось на перапынку падаў свой голас наш аднакласнiк Цыпрук, якому паставiлi тройку.
      - Гэй ты, бабулiна фiсгармонiя! А я паставiў бы табе тройку, а не пяцёрку. Падумаеш! Музыкай бабуля займаецца! Мая бабуля дапамагае бацьку кiлбасы рабiць на продаж, машыну круцiць. Гэта больш каштоўная музыка!..
      Мiхась ад такой нечаканкi знiякавеў. У яго задрыжалi вусны. Здавалася, што з ягоных вачэй зараз пырснуць слёзы. Мы таксама збянтэжылiся. I стварылася ўражанне, што нiбыта нехта заскочыў у садок, паламаў, патаптаў бэзавыя кусты, кветкi, распудзiў салаўёў, а пасля кiем ударыў па струнах, i яны пачалi не спяваць, а рыдаць, надрыўна галасiць.
      Ад таго часу Цыпрук i некаторыя iншыя хлопцы нiколi не называлi Мiхася iнакш, як толькi "бабулiна фiсгармонiя". А хлопец быў такi сцiплы, што нават адгукаўся на мянушку...
      Нядаўна сустрэў я таго Цыпрука зноў. Пражыўшы жыццё, ён нiколькi не змянiўся. Узяўшы мяне за гузiк, пачаў:
      - Ты разумееш: паэт у сваiм вершы кажа, што яго расчулiў пах свежага, толькi што спечанага духмянага хлеба. Цi варта псаваць паперу такой гастранамiчнай пiсанiнай?!
      - Слухай, Цыпрук! - адказаў я, далiкатна вызвалiўшы свой гузiк. Прызнайся шчыра: табе малому мядзведзь вуха адтаптаў? У маладыя гады ты быў супраць музыкi, цяпер ты супраць паэзii. Ды якi ж ты тонкi крытык, проста дзiва!
      Першае заляцанне
      Рыхтуючы з нас вясковых настаўнiкаў, якiя павiнны ствараць у сваiх вёсках асяродкi культуры, нашы педагогi iмкнулiся прышчапiць нам усе добрыя якасцi, уласцiвыя сапраўднаму культурнаму чалавеку. Кожны настаўнiк звяртаў нашу ўвагу на ўсе станоўчыя i адмоўныя рысы лiтаратурных цi гiстарычных асоб, якiя маглi б быць карысныя i каштоўныя пры фармаваннi нашых уласных характараў.
      Дырэктар, чалавек надзвычайна высокай адукацыi, аўтар вялiкiх прац па гiсторыi расейскага старадаўняга мастацтва, Н.Н.Ушакоў выказваў неаднойчы жаль з прычыны таго, што мы, прыехаўшы ў параўнаўча чужы горад, не маючы ўласнага памяшкання, не можам наладжваць лiтаратурна-мастацкiх вечарын, на якiя б маглi запрасiць хлопцаў i дзяўчат з iншых школ. Шкадаваў i аб тым, што мы не можам праз гэту ж прычыну навучыцца правiльна i прыгожа танцаваць класiчныя танцы. Некалькi разоў на сваiх лекцыях па гiсторыi педагогiкi ён казаў нам, што мы не павiнны трымацца дзiкунамi ў адносiнах да дзяўчат-гiмназiстак, рэкамендаваў нам знаёмiцца з iмi, праводзiць iх у школу, на канцэрты.
      I вось аднойчы, хоць i ў чужым памяшканнi, нашай настаўнiцкай семiнарыяй быў арганiзаваны вечар. Праграма была бадай што звычайная: дэкламацыя вершаў, спевы, гульнi ў розныя фанты, танцы. Нам дырэктар загадзя наказаў, каб мы даглядалi гасцей, стваралi сваiм удзелам добры настрой i, самае галоўнае, каб пасля вечарын абавязкова праводзiлi дзяўчат да iхнiх кватэр.
      На гэтым вечары я i пазнаёмiўся з адной гiмназiсткай - Ленай Багдановiч, бацькi якой жылi ў Невелi i мелi ўласную хатку блiзу Вiцебскага вакзала. Было ёй гадоў чатырнаццаць-пятнаццаць, бадай мая равеснiца. Была яна даволi прыгожая, з карымi вачамi, з доўгiмi русявымi косамi, якiя ў тыя гады былi модныя. Твар у яе быў тыпова беларускi: з тонкiм носiкам, злёгку хударлявы, з натуральным румянцам. Адным словам - звычайная сiмпатычная дзяўчына. Калi канчаўся вечар, я папрасiў у сваёй спадабанкi дазволу праводзiць яе дадому. Яна дазволiла, крыху падумаўшы:
      - А цi зручна будзе табе? Табе ж трэба зусiм у адваротны бок...
      Памогшы ён апрануць палiто, я сам хутка апрануў свой шынель, павязаў на шыю башлык, без яго мы не мелi права нiдзе з'яўляцца ў зiмовы перыяд, усклаў на галаву сваю шапку, i мы памаленьку пайшлi. Калi крочыць не спяшаючыся, да дома маёй спадабанкi было не больш васьмi хвiлiн хады. Мы неяк ухiтрылiся iсцi больш паўгадзiны. Я, зразумела, вёў яе пад руку. Размаўлялi мы пра ўсё на свеце: пра сваiх настаўнiкаў, сяброў, пра навукi. Нават закранулi тэму кахання, але ў лiтаратурным плане. Калi падыходзiлi да яе хаты, мы ўжо так зблiзiлi свае галовы, што засталося зусiм, зусiм недалёка да пацалунка. Я, стаўшы на iхнiм ганку, наважыўся быў дакрануцца сваiмi вуснамi да яе такiх слаўных, прыгожых вусначкаў. I ў гэты самы момант нейкая цёмная хмара нечакана закрыла ад мяне i маю спадабанку, i ясны месяц, i зорнае неба: на маю галаву апусцiлася "чудзiшча обла, стазеўна i лаяй", абдало мяне попелам, укалола мiльёнам iголак i аглушыла, як громам, словамi:
      - Ах вы, саплiвiкi, абнiмацца? Цалавацца? Заляцацца? Вось табе раз! - па мне... - Вось табе два! - па маёй спадабанцы... - Вось табе раз! - зноў па мне... - Вось табе...
      Кожнае слова сваёй энергiчнай прамовы гэтая хмара падмацоўвала не менш энергiчным ударам памяла, звязанага, вiдаць, для нейкай хлебапякарскай печы.
      Каб пазбавiць сваю мiлую Леначку ад новых удараў, бо карнiца ўсё адлiчвала: "Вось табе два", - я адскочыў ад ганка. Матка Лены, гэта была менавiта яна, дадала тады:
      - Я скажу твайму дырэктару, што замест таго каб урокi вучыць, ты да дзяўчат цягаешся...
      Стоячы на даволi пачцiвай адлегласцi ад яе i страсаючы з сябе, наколькi магчыма, попел ад памяла, я сцiпла адказаў:
      - Дырэктар нам i загадаў, каб мы ўночы не адпусцiлi дзяўчат адных, абавязкова праводзiлi да самага дому. Я ж у ваш дом не ўваходзiў...
      На гэта яна, махнуўшы памялом так, што яно зноў закрыла ад мяне ясны месяц, сказала:
      - Не будзе мала i вашаму дырэктару, калi так...
      Усё ж з Ленай мы пасля гэтага сустракалiся, праўда, выпадкова. Яна пад вялiкiм сакрэтам мне сказала:
      - А ведаеш, ты маёй маме спадабаўся. Мне думаецца, што можаш смела прыйсцi да нас у госцi.
      Гэта для мяне было вельмi нечакана, але рызыкаваць у другi раз я не адважыўся.
      Так мы i разышлiся з ёй у розныя бакi...
      Даехалi ў добрым гуморы...
      Давялося мне летам 1931 года плысцi на невялiчкiм параходзiку па рацэ Вятцы ад горада Кацельнiчы да горада Кукаркi. Дакладней кажучы васемнаццатага чэрвеня, можна сказаць - самым летам. А лета было зiмнае, а параходзiк - прымiтыўны. Кают на iм - нiякiх. На палубе, адкрытай з усiх бакоў, стаялi, як у гарадскiм садзе, драўляныя лаўкi. Толькi мы кранулiся, як пачаў дзьмуць з усiх бакоў сiберны вецер, аж пасiнелi рукi мае. Бачу, што так i замерзнуць можна лёгка. Доўга не думаючы, развязаў я свой багаж, дастаў кажушок, валёнкi, зiмовую шапку i рукавiцы. Пачынаю ўсё нацягваць на сябе. Мой таварыш адзiн, зямляк, з якiм я ехаў, штурхае мяне пад бок.
      - Што? - пытаюся ў яго.
      - Што ты робiш! - пачынае ён саромiць мяне. - Зiрнi, людзi смяяцца пачынаюць з цябе.
      А было ўсiх пасажыраў, мясцовых людзей, чалавек дваццаць.
      - Няхай смяюцца, - адказваю. Апрануўся, каўнер паставiў, ад ветру закрыўся i сяджу сабе ў поўнай выгодзе. А мой зямляк аж дрыжаць пачаў, аж пасiнеў увесь. Урэшце ўстаў, распакаваў свой пак, дастаў раманаўскi кажух, зiмовую шапку - ды на сябе. Я яму, як ён мне крыху раней:
      - Што ты робiш? Людзi смяяцца будуць.
      А ён:
      - Маўчы, братка, маўчы! Зуб на зуб не трапляе, якi там смех...
      Пачакаўшы крыху - усе пасажыры, гледзячы на нас, пачалi ратавацца ад холаду, падаставаўшы ўсё, што ў каго прыдатнага было. Адна кабета толькi засталася ў блюзачцы, а ў самой аж слёзы на вочы набеглi. У яе нiчога з сабой цёплага не было.
      Не кажучы лiшняга слова, я дастаў сваю суконную коўдру, падаю ёй i кажу:
      - Ахiнiся, даражэнькая!
      Як яна дзякавала, як яна ўсцешылася, ахiнуўшыся тою коўдрай!
      Тры бульбiнкi - дзве стравы
      Трапны жарт, бадзёрасць духу можа памагчы тады, калi часовая нядоля ахiне чалавека...
      У маiм асабiстым жыццi бывалi моманты вельмi добрыя, прыгожыя, бывалi i дужа цяжкiя, горкiя. Я неяк прызвычаiўся быў нiколi не танцаваць ад радасцi, а прыглядацца да яе, можа, гэта не сапраўдная радасць, а якое-небудзь ашуканства або падробка. Калi ж з'яўлялася да нас гора, я прыглядаўся таксама, цi няма ў iм добрага хоць крыху. Быць не можа, так думалася мне, каб гора цалкам было саткана з аднае змрочнасцi ды гаркаты. Хоць адна-дзве светлыя нiтачкi павiнны быць у гэтай тканiне.
      I знаходзiлiся. Быў адзiн такi момант. Прыходжу дадому, а жонка мне цiхенька кажа:
      - Засталiся ў нас тры бульбiнкi. Больш - анiчагуткi.
      Сын, маленькi хлопчык, пачуў гэта i дадае:
      - Адна цыбулiнка ёсць яшчэ ў нас!
      Я адразу адказваю:
      - Гэта ж цуд! Беларусы кажуць, што гора тады, калi нi цыбулькi, нi крышыць у што. А ў нас зараз будуць з усяго гэтага не адна, а дзве стравы!
      I пачаў сам гатаваць абед. Адцадзiў адвар ад бульбы, пакрышыў цыбулiнку першая страва. З'елi па бульбiне - другая страва.
      Тады мой сын, узяўшы вясёлы тон, дадаў:
      - Яшчэ ёсць трэцяя страва - рот прапаласкаць...
      Так мы паабедалi. На другi дзень з харчаваннем справа наладзiлася, з'явiлiся нават i трэцiя стравы. Так што рот паласкаць перайшло на чацвёртую...
      Добрая кнiга дапамагла
      Працаваў я ў райспажыўсаюзе, - канец лiпеня 1931 года. Са сваёй новай работай i абавязкамi азнаёмiўся хутка. Сяджу аднойчы, працую. Iдзе аднекуль наш старшыня. Зiрнуў я i аж спалохаўся: нельга пазнаць, з твару змянiўся, усхваляваны, вiдаць, бясконца. Не павiтаўшыся, прайшоў да сябе, у кабiнет. А ў мяне была тэрмiновая справа да яго. Заходжу. Сядзiць, маўчыць, а выгляд усё такi самы - дужа неспакойны.
      Я маўчу пра паперу, з якой прыйшоў, а пытаюся:
      - Скажыце, калi ласка, якая ў вас непрыемнасць здарылася? Цi не здолею я хоць чым-небудзь памагчы вам?
      - А вы не чулi, што ўчора адбылося?
      - Не, кажу, нiчога не чуў.
      I вось што выявiлася. Наш гарадок быў ад чыгуначнай станцыi Кацельнiчы ў ста сарака кiламетрах. Сувязь падтрымлiвалася коньмi. Напрыклад, занаражалася трыста або чатырыста сялянскiх фурманак. Нагружалi iх лёнам, каноплевым валакном, збожжам, адным словам - усялякай сельскагаспадарчай прадукцыяй, i накiроўвалi на станцыю Кацельнiчы. Там усё гэта згружалася, а замест сельскагаспадарчай грузiлася на фурманкi прадукцыя прамысловая: жалеза, шкло, мануфактура. Улегцы фурманкi не хадзiлi, прывозiлi крамныя тавары. Але, як на тое лiха, прамысловасць перастала чамусьцi рабiць каламазь. Каламазi не было анiдзе. На такую вялiкую адлегласць, - ледзь не трыста кiламетраў, - ды з грузам фурманкi хадзiлi на нямазаных колах. А нездарма ж i прымаўка iснавала ў нас: "Пiшчыць, як нямазанае кола". А калi запiшчаць адразу тысяча або паўтары тысячы нямазаных колаў, што тады? Пякельны канцэрт нейкi, суцэльная какафонiя, не горш, чымсьцi некаторыя сучасныя музычныя творы "попмузыкi". Спрабавалi людзi рабiць нейкую сваю мазь, - каторыя шукалi дзёгаць, каторыя нават маслам мазалi, - нi таго дзёгцю, нi масла на ўсе колы не хапала. I вось аднойчы накiравалi ў Кацельнiчы аж чатыры сотнi фурманак, а каб яны не параз'язджалiся па сваiх вёсках выпадкова, адзiн нейкi мясцовы начальнiк у арганiзаваным парадку прагнаў фурманкi па цэнтральнай вулiцы горада на пагрузку. Ехаў такi абоз дужа доўга. I ўсе колы, кожнае на свой лад, пiшчалi. Атрымалася такая страшная музыка, што чутно было нават на ўскраiне горада. Зразумела, усе кiраўнiкi раёна абурылiся ў першую чаргу на гандлёвыя арганiзацыi: "Што вы робiце, чаму не можаце забяспечыць сялян каламаззю?"
      Майму старшынi вызначылi тэрмiн, дужа кароткi, пасля якога, калi ён не дасць насельнiцтву каламазь - павiнен пашукаць сабе iншую работу.
      Паслухаўшы пра гэту сумную i непрыемную гiсторыю, я падаў прапанову: паслаць агентаў i закупiць дзе каламазь, запатрабаваць ад вышэйшых гандлёвых арганiзацый. Старшыня мне адказаў:
      - А вы думаеце, не пасылалi? Не пiсалi? Не прасiлi? Аж кленчылi перад тымi арганiзацыямi - нiчога не памагае, нiдзе гэтай каламазi няма.
      - Тады, кажу, iншая справа. Будзем рабiць яе самi!
      - А вы ўмееце рабiць?
      - Не толькi не ўмею, але нават не ведаю, з чаго яе робяць.
      - Дык як жа?
      - Для гэтага iснуюць кнiгi. Зараз дамо маланку, - гэта былi такiя тэрмiновыя тэлеграмы, - у Маскву, у "Кнiгу - поштай" i папросiм, каб яны прыслалi нам адпаведную лiтаратуру.
      Простая справа? Зусiм простая. Але вось уявiце сабе, што дужа часта многiя не даацэньваюць ролю кнiгi, пачынаюць адкрываць адкрытыя Амерыкi, замест таго каб праверыць у адпаведным падручнiку: што зроблена папярэднiкамi раней. А тут яшчэ, як на грэх, бывае, што i "Кнiга - поштай" не заўсёды акуратна адгукаецца на запытаннi. З уласнай практыкi апошнiх гадоў маю факты, калi толькi праз пяць-шэсць месяцаў выконвалiся мае ўласныя заказы адной правiнцыяльнай "Кнiга - поштай" i то, калi да iх зайшоў жыхар таго горада i настойлiва папрасiў выканаць заказанае... Але ж там - правiнцыяльная арганiзацыя. А я даў тэлеграму ў маскоўскую. Можаце ўявiць сабе, што праз двое сутак на трэцiя прыйшла пасылка з кнiгамi! Каб я ведаў прозвiшча таго добрасумленнага працаўнiка, яго трэба было б адзначыць для ўсеагульнага ведама! Той працаўнiк лiтаральна выратаваў i нашага старшыню, i нашу арганiзацыю, i наш конны транспарт. У пасылцы было шэсць кнiг. Усе яны - капiтальныя, фундаментальныя падручнiкi i тлумачаць, як арганiзаваць вялiкую каламазную вытворчасць, цэлыя заводы. Але адна з iх была самая маленькая, з назвай, надрукаванай на сiняй вокладцы белымi лiтарамi: "Как самому простейшим способом изготовить колесную мазь". Каштавала яна ўсяго трыццаць пяць капеек. I гэтая танюсенькая кнiжачка прынесла такую карысць!
      Атрымаўшы з пошты пакунак з кнiгамi, на скорую руку перагледзеўшы яго, я адразу пайшоў у кабiнет да старшынi.
      - Iван Якаўлевiч! Прыйшлi кнiгi, пачынаем рабiць каламазь.
      Мой начальнiк усхваляваўся, ускочыў, хапiў усе кнiгi, пачаў iх гартаць. Я паказаў яму тую, танюсенькую.
      - Якiя матэрыялы патрабуюцца для мазi?
      - Вада - па-першае.
      - Вады маем цэлую раку Яранку.
      - Па-другое - вапна.
      - Вапны, ронгiнскай, - было там такое паселiшча Ронгiна, ад якога i пайшла назва вапны, - повен склад.
      - А яшчэ - паўгудрон.
      - Гэтага дабра пазычым на першы раз у МТС. А больш нiчога? Нi масла, нi мёду, нi яек?.. - пачаў жартаваць старшыня.
      - Больш нiчога. Для першага разу - бочка, драўляная мяшалка.
      Выйшлi ўсёй кампанiяй на дварышча. Прынеслi вядро паўгудрону, вапны. Эмульсавалi мяшалкай ваду з паўгудронам i пачалi, памешваючы, насыпаць у тую эмульсiю вапну. Лiтаральна праз пятнаццаць-дваццаць марудных хвiлiн першы замес быў гатовы.
      Сам наш старшыня, не давяраючы нiкому, намазаў восi i колы ў дрожках, запрог каня i пакацiў па горадзе. Вярнуўшыся праз колькi хвiлiн, вясёлы, радасны, ён здалёку закрычаў:
      - Браточкi, не пiшчыць!
      Што казаць далей? Рабочы, якi прысутнiчаў пры першым замесе, быў тут жа, на панадворку, прызначаны кiраўнiком новага прадпрыемства, яму дадзена пад гарантыю - "адказваеш галавой!" кнiжачка i двое памагатых.
      Праз тыдзень увесь раён быў забяспечаны каламаззю i Яранск пачаў прадаваць яе ў суседнiя раёны, але, што праўда, то праўда, свайго сакрэту нiкому не адкрываў...
      Колькi добрых слоў паслана было па адрасу i аўтара той кнiжачкi i людзей, якiя так тэрмiнова i акуратна выканалi заказ на кнiгi!
      Сустрэча з лiхiмi людзьмi
      Увосень 1934 года тэрмiнова ехаў я з Яранска да Iашкар-Алы. Ехаў я з адным земляком. Было ў нас дзве фурманкi, па адной на кожнага. Пры кожнай фурманцы павознiк. Але дарога такая цяжкая, што магутныя конi ледзьве цягнулi бадай парожнiя калёсы, на якiх былi ўвязаны невялiчкiя куфэркi. Мы iшлi абочынай дарогi, пехатой. Уся наша дарога працягласцю была восемдзесят чатыры кiламетры. А ехалi мы двое сутак. На сярэдзiне дарогi - начавалi.
      На другi дзень, калi добра сцямнела, пачалi мы наблiжацца да Iашкар-Алы. Засталося самае гiблае балота, на якiм не так даўно насыпалi высокую дамбу грэблю, а перад ёй, над балацянай рэчкай, - доўгi драўляны мост паставiлi. I вось каля гэтага моста i заселi лiхiя людзi, каб сабраць свой крывавы плён. На наша шчасце, з горада ехаў нейкi чалавек конна. Тыя лiхiя людзi мелiся ссадзiць яго, але ён паспеў уцячы. Параўняўшыся з намi за якi кiламетр ад моста, гэты чалавек хуценька папярэдзiў нас:
      - Браткi! Асцярожна! На мосце лiхiя людзi!
      Мы адразу спынiлiся. Павознiк мой, чалавек магутнага фiзiчнага складу, выявiў сябе такiм жа магутным баязлiўцам. Адразу ж адшпiлiў рэмень i сказаў, што яму трэба нечага затрымацца ў кустах.
      Мой таварыш быў ненамнога смялей майго павознiка. Але затое павознiк майго таварыша - ну, проста герой. Ён толькi запытаўся ў мяне:
      - Ты не баiшся?
      Я адказаў шчыра:
      - Нiкога i нiчога!
      - Тады пойдзем так. Я, - кажа той павознiк, - пайду першы, ты за мной, а наш друг, - кiўнуў ён на майго таварыша, - пойдзе за намi. - Тут жа ён адвязаў дарожныя сякеркi - ад свайго i ад майго воза.
      Узялi мы з iм па сякерцы i памаленьку кранулiся. Конi iдуць, брыдуць фактычна самi, мы толькi iх панукаем. У той жа час як мага ўглядаемся, што там наперадзе. I вось разгледзелi -чатыры ценi. Стаяць з правага рогу, пры самым пачатку моста. А мы нiбыта нiчога не бачым, iдзём ды на конi:
      - Но, косю, но! Хутка адпачываць будзеце... Но!
      I вось, калi заставалася метры са два да тых зданяў-ценяў, мой папярэднi кiдаецца ў атаку, не чакаючы нападу. Я за iм. З усяго маху ён б'е аднаго ў бок, скiдвае з грэблi. Я такiм жа чынам збiў другога, i ён пакацiўся з дзесяцiметровай вышынi. Трэцi, мабыць, ад нечаканкi паслiзнуўся сам, пакацiўся за iмi. А чацвёрты толькi гойкнуў:
      - Iх тут многа, праклятых! - выскачыў на мост i пабег па мосце, толькi насцiл гудзе. Тым часам конi нашы, не спыняючыся, узышлi на мост самi, колы загрымелi па дрэве. Тут жа з'явiўся мой павознiк. Замацаваўшы свой рэмень на поясе, ён адразу пачаў пытацца:
      - Ну, дзе яны? Дайце мне iх у рукi!
      Мiмаволi мы ўсе, у такiм страху, пачалi рагатаць. У начной цiшы гэты рогат, пэўна, быў таксама, як зброя. Уцякаючы, злачынцы чулi, безумоўна, яго i, не ведаючы нашых магчымасцяў, ды яшчэ пачуўшы громападобны клiч: "Дайце мне iх у рукi!" - напэўна, паддалi пэнду.
      А ў нас - новая задача: што рабiць далей? Мой павознiк i мой таварыш прапануюць тут спынiцца i чакаць свiтання. Павознiк майго таварыша i я прапануем неадкладна ехаць далей. Гэты сапраўдны герой тлумачыць:
      - Мы iх, тых людзей, раздражнiлi, паскiдалi ў балота. Яны пойдуць, прывядуць падмогу i падавяць нас у гэтай глушы...
      Паслухаўшы ўсю такую размову, я падаў прапазiцыю: свае рэчы перакладваю на другi воз, а яны няхай застаюцца тут да ранiцы цi да палудня - як хочуць. "Смельчакi" не згадзiлiся, i мы неадкладна паехалi далей. Прыехалi памаленьку ў марыйскую сталiцу. Вельмi ўсцешылiся, калi з-за павароту зазiхацелi яе агнi i нашы конi пайшлi па брукаваных вулiцах...
      Сiнявокая лекарка
      Колькi на свеце ёсць сардэчных, добрых людзей, якiя спагадаюць людскому гору, вялiкае яно цi малое, ды iмкнуцца дапамагчы, не чакаючы, калi аб гэтым iх прасiць будуць...
      Па тэрмiновай, неадкладнай справе iшоў я аднойчы ад сяла Шэшургi да сяла Мiхайлаўскага на Вятчыне. Тым шляхам цяпер аўтобусы ходзяць. Але ў той час нiякага руху не было. Праедзе, бывала, адна якая фурманка - ды ўсё. Прыблiзна на сярэдзiне маёй дарогi была невялiчкая вёска. Вёска лясная, вельмi акуратная, чыстая. Каля кожнага дома лаўка для адпачынку. Вокны ўсе фарбаваныя, з прыгожымi лiштвамi. Брамы - з разбярскiмi аздобамi рознымi. Адным словам, надта прыгожая вёска.
      Калi я падыходзiў да гэтае вёскi, у мяне нечакана забалеў зуб. Ды такi жудасны боль з'явiўся, што я ледзьве на нагах трымаўся, аж уваччу цямнела. Вось-вось, здавалася мне, самлею. Што рабiць? Вяртацца назад - палова дарогi пройдзена, такi самы адрэзак засталося прайсцi. Ды i справу трэба споўнiць. А iсцi нiяк не магу. Узышоўшы ў гэтую прамежную вёсачку, я сеў на лаўку каля аднае хаты, узяўся рукой за шчаку i толькi-толькi не пачаў лямантаваць.
      У гэты момант, - чую я, - рассунулiся рамы над маёй галавой, - у большасцi там рамкi не на навесках, а рассоўныя, - i прыемным дзявочым голасам нехта запытаўся:
      - Цi не зубы ў цябе баляць, чалавеча?
      Я не адказаў, а толькi прагудзеў:
      - Му-гу...
      - Пачакай! Я табе iх зараз вылечу!
      А я крыху ведаў гэтыя вясковыя лекi. Бывае жартуючы цi вядро вады лiнуць вось так, для здароўя, цi яшчэ якi iншы фокус прыдумаюць. На ўсякi выпадак я адсунуўся на край лаўкi i пачаў насцярожана пазiраць на тое акно.
      Аж зусiм з другога боку, з панадворку, адчынiлася брамка i да мяне падышла прыгожая, сiнявокая дзяўчына. Яна трымала ў адной руцэ ножык, а ў другой нейкi свежы, добра вымыты корань. Сеўшы побач са мной, яна акуратна адрэзала танюсенькi скрылёчак ад гэтага кораня, падала мне i сказала:
      - Пакладзi на хворы зуб i сцiснi скiвiцы.
      Я так i зрабiў. А яна тым часам пачала расказваць мне ўсялякiя маленькiя жарцiкi пра свае падзеi. Гутарку я падтрымлiваў толькi сваiм гудзеннем, каб яна не падумала, што я нейкi няветлiвы. Праз кароткi час зуб мой зусiм супакоiўся, перастаў балець. Так, як, не раўнуючы, наляцiць вiхор, пакрышыць, пакруцiць усе на сваiм шляху i - няма яго, знiк.
      Я падзякаваў сваёй выратавальнiцы i папрасiў, каб яна дала мне ў дарогу гэты корань:
      - Калi зуб забалiць зноў, я адразу ўтаймую боль.
      Але больш гэты зуб у мяне нiколi не балеў. А зелле тое - самы звычайны агародны хрэн. Калi хто надумае лячыць свае зубы гэтым зеллем i яно адразу не паможа, няхай пашукае такую сiнявокую лекарку. Мне думаецца, што галоўная частка лячэння была ў тым, што яна сваёй мiлай гаворкай "замовiла" мне зубы.
      Гартаванне цярплiвасцi
      Наогул я чалавек цярплiвы. Цярплiвасць у мяне не з'явiлася адразу, як нейкi матчын дар, пры нараджэннi. Яна прыходзiла паступова, у працэсе розных маленькiх i вялiкiх работ, якiя даводзiлася выконваць у сваiм жыццi. Я нiколi не стаўляў перад сабою такую мэту: будзь цярплiвы. Цярплiвасць - гэта не адназначна з пакорнасцю або пакорлiвасцю. Цярплiвасць - гэта мацi вынаходлiвасцi, мацi творчасцi. Няпраўда, што выдатныя творы з'яўляюцца ў адзiн мiг. Яны выказацца могуць у адзiн мiг, але яны раслi, спелi ў сэрцы мастака, можа, не год, а дзесяцiгоддзi. Дам уласны прыклад. Пяць радкоў прачытаў я ў свае маладыя гады ў адным са зборнiкаў Чачота пра тое, як сялянскi сын у Беларусi знайшоў выпадкова кветку папарацi i як паны адабралi ад яго тую кветку, бо ён не ведаў, што з'яўляецца гаспадаром такога цудоўнага скарбу, а яны якраз i ўразумелi тое. Толькi пад канец шасцiдзесятых гадоў я напiсаў сваю "кветку шчасця" на тыя пяць радкоў. Я напiсаў гэтую казку за якую гадзiну часу. А выношваў яе сорак з лiшнiм гадоў, неаднойчы згадваючы пра яе, вяртаючыся да яе, але пакiдаючы яе зноў нерухомай на доўгiя гады. Рамэн Ралан, мiж iншым, казаў: "Цярпi, пакуль ты кавадла, бi, калi станеш молатам". Гэтыя словы не трэба, хоць i можна, разумець просталiнейна. У iх закладзены дужа шырокi i глыбокi сэнс. Добра ён падмацоўвае i сказанае мною.
      Але вернемся да цярплiвасцi i да таго, як яна з'явiлася ў мяне, як яна стала адным з маiх рухавiкоў, застаючыся, - якi парадокс! - сама нерухомая.
      Жыў я са сваёй маленькай сям'ёй у горадзе Яранску. Працавалi мы ў розных установах: жонка ў школе, я ў спажывецкай кааперацыi, фактычна сакратаром-юрысконсультам, - вёў усе прэтэнзiйна-арбiтражныя справы. Арандавалi мы ў былой купчыхi гэтага горада паўдома: два пакойчыкi, кухню. Дамовiлiся пры пачатку, што вясною гаспадыня нам дасць кавалачак агарода на сваёй сядзiбе, каб нашаму маленькаму сыну было дзе i папрацаваць крыху разам са мной i паласавацца якой гароднiнай, не заглядваючы ў чужыя гароды.
      Прыходзiць вясна, канец сакавiка месяца. Сустракаю гаспадыню i прашу, каб яна паказала мне i назначыла кавалачак дакляраванага гарода.
      - Навошта вам агарод? Вы абое працуеце. Што будзе вам трэба з гароднiны вы зможаце купiць у мяне...
      - Дазвольце... Прычым тут "купiць" цi "прадаць"? Справа не ў тым. Я ж вам казаў, якое значэнне мае гэта для выхавання майго сына. Я дамовiўся, вы згадзiлiся. Якая можа быць цяпер размова?
      - Я параюся са сваiм гаспадаром...
      Цераз пару дзён я нагадваю ёй зноў пра нашую размову i прашу паказаць мне месца на яе вялiзнай сядзiбе, - больш паловы гектара.
      - Добра, - кажа, - пойдзем, пакажу...
      Ступаем на гарод, i яна паказвае мне дзялянку, на якой яны самi нiколi нiчога не садзiлi, бо на гэтым месцы стаяў вялiзны-вялiзны свiран, у iм яны складвалi лён i каноплi, чым гандлявалi. Зусiм нядаўна гаспадары гэты свiран разабралi, прадалi, а месца з-пад яго i вызвалiлася. Бачу бiтае шкло, iржавае жалеззе, розны друз.
      - Дык гэта ж не гарод, а па-расейску кажучы - "пустырь", ды яшчэ закiданы хламам...
      - Як хочаце! Крыўдуйце на мяне, але iншага нiчога вам прапанаваць не магу...
      Жонка мая, калi я ёй расказаў, рукамi замахала:
      - Не трэба! Навошта такi гарод? Мне, - кажа, - дадуць разам з настаўнiцкiм калектывам...
      Гэта добра, а вось пры доме...
      I пачаў я выходзiць а пятай гадзiне ранiцы штодня на гэты гарод. Пачаў збiраць усё смецце i выносiць яго, складваць штабяльком каля плота. Цэлую сцяну, як мур-мураваны, склаў ды яшчэ рознакаляровымi бiтымi шкелкамi ператкаў. Калi сонейка пасвецiць добра, дык гэты мур зiхацiць, нiбыта адмыслова, для хараства складзены. А гаспадыня тая i не бачыць, што на яе дарунку робiцца. Калi я ўсё гэта падчысцiў, тады рыдлёўкай перакапаў адзiн раз, - гарод тым часам падсыхаць стаў. Пачакаўшы, перакапаў другi раз. Пайшлi мы з жонкай, з сынам, разбiлi лехi i, што можна паводле часу, - усё пасадзiлi: буракi, моркву, часнок i падобныя трывалыя раслiны.
      А гаспадары нашы толькi яшчэ пачыналi думаць наконт свайго гарода. Прыбегла яна неяк у нядзелю да нас, задыхаўшыся:
      - А божухна, а мiленькi! Гляньце, што дзеецца на вашым гародзе! Ды што ж гэта, ды калi ж гэта...
      I пачала лiтанiю чытаць. Я ёй адказаў, што каменне, шкло, наогул смецце ўсялякае ветрам сагнала да плота. Сам сабой гарод ускапаўся i пасадзiўся...
      Па немалым часе пасадзiлi i гаспадары свой гарод. Але што здарылася далей: я iду палiваю - вады не шкадую, на якi квадратны метр - палiвачка. Яна палiвае, не раўнуючы, як поп крапiдлам - бярозавы венiк у ваду памочыць i з венiка пырскае.
      А лета было гарачае. У нас агуркоў як насыпана, а ў гаспадынi няма. А самае галоўнае - у нас таматы на лясе чырванеюць, а ў яе толькi цвiсцi пачынаюць. Прыходзiць гаспадыня да нас ды i кажа:
      - Даруйце, прыйшла да вас з просьбай. Дазвольце хоць пару гуркоў для халаднiка ў вас узяць...
      Мы ёй адказваем:
      - Бярыце хоць па дзесятку штодня, але скажыце, якiя ж вы гуркi мелiся нам прадаваць, калi не хацелi нам гарода даваць?
      ...Дачакалi мы восенi. Сабралi добры ўраджай. Насалiлi, намарынавалi гароднiны на ўсю зiму.
      Прыходзiць другая вясна. Цяжка на здаровы розум веры даць, што так можа быць, - вось як гартавалася мая цярплiвасць, - прыходзiць у канцы сакавiка наша гаспадыня да нас ды i кажа:
      - Хочаце - гневайцеся на нас, хочаце не, але мы з мужам параiлiся, падумалi i надумалiся, што гэтай пляцоўкi, якой вы летась карысталiся, мы нiяк не можам вам даць. Калi хочаце - можаце ўзяць iншую, дзе стаяў другi свiран.
      Карацей кажучы, прапануе мне зноў такi самы хамут, з такiм самым, калi не большым, запасам смецця, бiтай цэглы, рознага жалеззя...
      Аж зубы сцiснуў я, так угневаўся. Але тут жа згадаў адзiн сказ са Скарынiнавых кнiг: "Не бывай скорый к розгневанию, гнев убо в лоне безумного опочивает..."
      Жонка мая нiчога не кажа, толькi пазiрае: хопiць у мяне цярплiвасцi, цi пазычаць трэба будзе куды iсцi.
      Падумаў я, падумаў. Пасля кажу:
      - Не вельмi добры план вы склалi. Ну, але паколькi вам, як вы кажаце, араць замiнае наша дзялянка, мы з жонкаю згаджаемся ўзяць новую пляцоўку...
      Пачаў я спяваць зноў тую ж самую песню, што i летась. Устаю штодня а пятай гадзiне. Працую да снедання. Выбiраю, выношу, складваю друз пад другую сценку плота. Наклаў новы мур, роўны з плотам, толькi шкелкамi пераклаў iншых колераў: галоўным чынам, ад бiтых рознакаляровых бутэлек. Зноў зiхацiць наша дзялянка, як для нейкага свята аздобленая адмыслова.
      Забягаючы наперад, павiнен сказаць, што свята мы i спраўлялi ўвосень, свята ўраджаю - выдатнага, прыгожага, плённага.
      Прыходзiлi нават да нас аграномы пытацца:
      - Што вы робiце, чаму ў вас таматы на лясе чырванеюць?
      Тады для Вятчыны гэта было дзiва. Цяпер, праз сорак гадоў, - там гэта звычайная рэч. Але скажам пра вясну. Мы ўсё пасадзiлi ў добрым часе, усё ў нас расце, з лех вывальваецца, а ў гаспадынi, на адабраным у нас кавалку - поўная пустка. Да таго пустка, што нават маленькi дзiцёнак, наш сын, заўважыў:
      - Мабыць, яны, тата, не ўмеюць працаваць. Гэта ж у нас было поўна гуркоў, а ў iх няма нiводнага...
      Можа, падумаецца каму, што я казкi расказваю, байкi баю, але прыходзiць зноў да нас гаспадыня i пачынае пакаянную прамову:
      - Даруйце мне, грэх папутаў, сквапнасць прымусiла ўзяць адабраць ад вас леташнi гарод... Бог мяне пакараў. Нiчога ў мяне не вырасла... Дазвольце хоць пару гурочкаў у халаднiк узяць у вас...
      - Ды бярыце хоць дзесятак, на добрае здароўе ешце, хопiць нам, - адказвае мая жонка...
      Гэта ж не канец. Увосень, не чакаючы вясны, зноў iдзе да нас гаспадыня i пачынае сваю размову...
      - Раiлiся мы з мужам, думалi i надумалi...
      Але ў мяне цярплiвасцi тут не хапiла, i я адказаў, не даслухаўшы яе да канца:
      - Не выказвайце сваiх думак, каб пасля вам не прыйшлося зноў прасiць прабачэння. Мы ў вас нiякiм гародам карыстацца не будзем, бо паедзем на iншую кватэру.
      Так i пераехалi...
      Як бывае на свеце
      Пайшлi мы з жонкай у пiянерскi парк у горадзе Ўфе, каб пасядзець у халадочку, бо дзень быў спякотны.
      Побач з намi села сцiплая, даволi прыгожая дзяўчына, з выгляду або маладая настаўнiца, або студэнтка якой вышэйшай школы. Мы былi заняты сваiмi думкамi кожны, усе маўчалi. У гэты час каля нас прайшла жанчына ў гадах, пасля вярнулася, спынiлася i сказала:
      - Даруйце, што я вас турбую. У мяне не хапае грошай на параходны бiлет. Можа, ваша ласка будзе памагчы мне?!
      Жонка дастала крыху грошай i дала той жанчыне. Дзяўчына таксама дастала свой партманет i дала грошай столькi, колькi i мая жонка. Жанчына падзякавала i пайшла далей. Мая жонка, не звяртаючыся нi да кога, разважаючы нiбыта сама з сабой, кажа:
      - Хто яго ведае, каб на свеце не было ашуканцаў, можна было б распытаць жанчыну, колькi менавiта ёй не хапае грошай, i дапоўнiць адразу ўсю суму. Але ж часта сабраныя такiм або падобным спосабам грошы iдуць немаведама для чаго...
      Дзяўчына адказала маёй жонцы так:
      - Вы кажаце правiльна. Але ў той жа час прыходзiцца i верыць, проста iнтуiцыяй распазнаваць, дзе праўда, дзе хлусня... Лiтаральна гэтымi днямi пазванiлi да нас у кватэру. А ў нас сям'я немалая: бацькi, браты, сёстры. Адчыняем дзверы. Стаiць кабета сярэдняга ўзросту, на руках дзiцёнак. Другi трымаецца за матчын падол.
      Пытаемся, як звычайна:
      - Што ж вам трэба?
      - Пазычце мне тры рублi. Трэба даць тэлеграму матцы, каб яна прыслала мне дапамогу.
      Мы запрасiлi яе зайсцi ў кватэру, пакармiлi яе i дзетак, далi ёй ношанай, але добрай i прыстойнай вопраткi для яе самой i для дзяцей i вось пра што мы даведалiся, размаўляючы ў той жа час з ёю.
      Яна нарадзiлася i жыла ў вёсцы. Выйшла замуж. Муж яе адыходзiў на заработкi, пасля прыязджаў зноў дадому. I вось у апошнi свой прыезд заявiў:
      - Я завербаваўся на добрыя работы ў Сiбiр. Паедзем усе разам. Там будзе кватэра на ўсю нашу сям'ю.
      - Я пачала збiрацца з усёй сваёй маёмасцю. Мацi радзiла: не кратайся з месца. Няхай едзе, усталюецца, напiша, з'ездзiш паглядзiш, а пасля таго забiрай дзяцей i ўсе рэчы. Я яе не паслухала, бо, так мне думалася, будуць лiшнiя выдаткi на дарогу. Адным словам, спакавала ўсё, да апошняй дзiцячай пялюшачкi, i прыехалi параходам да Ўфы. Тут нам, паводле ягоных слоў, трэба было пераязджаць на вакзал i далей ехаць чыгункай. Пасадзiўшы нас на прыстанi чакаць, ён забраў усе рэчы: свае, мае i дзiцячыя, а затым пагрузiўся на цягнiк i паехаў адзiн. Пра гэта я даведалася дакладна...
      Мы запыталiся, дзе яна жыве, як харчуецца. Жанчына адказала, што жыве ў дзiцячым пакоi на прыстанi, што ў яе няма грошай толькi на тэлеграму. Мы далi ёй грошай крыху больш, чым яна прасiла.
      Праз два днi чуем зноў званок, зноў яна са сваiмi малымi. Атрымала ад маткi грошы i прыйшла аддаваць нам доўг. Зразумела, мы ад яе грошы не ўзялi. А цяпер скажыце: а каб ёй нi мы, нi iншыя людзi не паверылi? Каб нiхто не пазычыў грошай? Што ж ёй рабiць тады? У той жа час, калi б такi нягоднiк, як яе муж, прыйшоў бы пазычаць грошы на якi "няшчасны выпадак"? Цяжка распазнаць праўду, але прыходзiцца верыць людзям...
      На тым мы i развiталiся...
      Як рыбу лавiлi... ломам...
      Мяне асаблiва здзiвiла, калi я трапiў на Далёкi Ўсход, што ва ўсiх вадаёмах, вялiкiх i малых, была рыба. Iдзеш тайгою - каля сопкi нейкая калюжына, метраў дзесятак удоўжкi, метраў пяць-шэсць упоперак. Зiрнеш - аж вада кiпiць ад рыбы. Можна рукамi лавiць, а якой посцiлкай - колькi згодна. Мясцовыя людзi, тубыльцы, нам растлумачылi, што iкру па такiх калюжынах або азярынках разносяць, насяюць качкi. Плаваюць качкi па рацэ. Да iхняга пер'я прыстае iкра. Пералятаюць на якую лясную азярынку, пачынаюць плаваць там iкрынкi адмываюцца вадой, насяюцца. Вось табе i рыба ў такiх вадаёмах, дзе няма нi вытокi, нi прытокi...
      Неяк у 1939 годзе далi нам тэрмiновае заданне: закласцi ў Новым Бiрабiджане штук дванаццаць фундаiментаў пад васьмiкватэрныя дамы. Чаму тэрмiнова - наблiжалася зiма. Да маразоў трэба было забетанаваць усё. А на гатовым фундаменце дом можна ставiць i ў маразы.
      Каля нашай пляцоўкi была якраз невялiчкая азярынка. Мы да яе i блiзка не падыходзiлi: не было часу i патрэбы. Але вось адзiн наш сталяр, вельмi цiкаўны, прайшоў да азярынкi. I што ён там заўважыў - поўна рыбы! Прыбягае ён да нас i спавяшчае аб гэтым. Пайшлi, зiрнулi - праўда! Але часу не было рыбу браць. Узялiся працаваць. А пра тую азярынку не забылiся. Калi зiмой нам давялося канчаць новы дом, пастаўлены на нашым фундаменце, той самы зух, якi першы згледзеў рыбу, узяў лом i выбiў з азярынкi вялiкую крыгу лёду. Рахаваў ён так, што амаль уся вада зледзянее, а рыба застанецца на самым дне. Так i сталася. Пад выварачанай крыгай рыба ляжала проста радамi. З аднаго-двух квадратных метраў набралi паўнюткае вядро. Рыбу згатавалi ў вёдрах, са смакам з'елi i юшку. Так, адбiваючы штодня па метру-два лёду, за паўзiмы наша брыгада з'ела рыбу з усяе азярынкi. А азярынку ўсё роўна трэба было засыпаць, каб падрыхтаваць добрую пляцоўку пры новых дамах...
      Дзiвосная ялiна
      Вялi мы тэлеграфную лiнiю паўз раку Яўрын, прыток Бурэi. Займалi вялiкi адрэзак, у адпаведныя пункты яго i хадзiлi ранiцой па трое-чацвёра, у залежнасцi ад таго, якiя менавiта слупы трэба было рыхтаваць i стаўляць: анкерныя, супрацьвятровыя, кутнiя. У нашым звяне было якраз чацвёра: два цесляры, два спецыялiсты-манцёры. Праўда, на самую пастаноўку збiралася па тры-чатыры звяны. Але справа не ў гэтым. Работа нам падабалася тым, што, iдучы да свайго пункта, а ўвечары да жытла, мы былi сам-насам з прыродай, любавалiся цудоўнымi краявiдамi, скаламi, сопкамi, нават асобнымi дрэвамi, такiмi непадобнымi адно да аднаго. Ля нашае сцежкi стаяла, крыху наводшыбе ад самай тайгi, на невялiчкай паляне, адна вялiзарная ялiна. Не менш чымсьцi метраў паўсотнi было ў ёй вышынi, а сукi яе нiжнiя займалi круг, мабыць, блiзу таго. Адным словам, не дрэва, а званiца. Неяк мы заспрачалiся: якой таўшчынi можа быць ствол у гэтага дрэва, бо мы яго не бачылi, ён быў закрыты ад нас абвiслымi сукамi, прычым канцы самага першага яруса засыпаны снегам зусiм. Стваралася ўражанне, што гэта нейкi цудоўны снегавы шацёр.
      - А чаго доўга думаць? - сказаў адзiн з нашых таварышаў. - Зойдзем пад гэты шацёр i змерым таўшчыню. Такога дрэва мы, пэўна, у жыццi не пабачым...
      З гэтымi словамi ён падышоў да магутнай ялiны, узяўся дзвюма рукамi за сук i вырваў яго са снегу.
      Мы спачатку не зразумелi, што тут сталася. Праз вялiкую дзiрку, якая ўтварылася ў гэтым снегавым доме, вырвалася, выбухнула нейкая шэрая хмара i прамчалася, нiбыта маланка, у тайгу. А на гэтай хмары, закрычаўшы немым голасам, праляцеў i наш таварыш. Толькi метраў праз дваццаць ён звалiўся на снег. Пасля ўскочыў на ногi i выбег да нас, на палянку.
      - Козы! Дзiкiя козы! А я трапiў якраз на казла. Ён i пранёс мяне на сабе ладны кавалак. Мог зусiм акалечыць.
      Мы зайшлi ўсе ў той апусцелы казiнец. Там быў сапраўдны хлеў. Толькi адна адтулiна мелася на супрацьлеглым баку, праз якую козы заходзiлi нанач i выходзiлi ранiцой. Нават цёпла было, так яны нахукалi ўсiм статкам. Вiдаць, не адзiн год трымалi свой стан пад гэтай ялiнай. Мы аж пашкадавалi, што праз нашу цiкаўнасць бедныя козы змушаны начаваць немаведама дзе. Памералi i ствол. У iм было паўтара метра ў дыяметры. Выйшлi мы, зноў паставiлi на месца вырваную галiну-лапку, нават прысыпалi снегам з парушанага боку. Але цi прыходзiлi козы начаваць зноў - не ведаем, бо самi мы перасунулiся па трасе кiламетраў за трыццаць - сорак ад гэтага месца...
      Патэльня з юшкi
      Паехалi мы неяк у камандзiроўку з Бiрабiджана ў тайгу, на адным важным аб'екце вадаправод рамантаваць. Нас - чацвёра. Папрацавалi мы там, зрабiлi ўсё, што трэба, а начавалi ў прачкарнi. I надумалiся мы блiноў напячы. Пайшлi, купiлi мукi, алею, адным словам - дасталi ўсё, што для гэтай справы i стравы патрабуецца. Развялi блiны, распалiлi плiту. Бяры налiвай на патэльню ды i падпякай iх там... А патэльнi i няма. Пра патэльню мы i не паклапацiлiся за добрым часам. Не пойдзеш ноччу да каго: "Пазычце нам патэльню, мы надумалi блiны пячы..."
      Сталi адзiн супраць аднаго i маўчым. Пасля нехта адзiн з'едлiва так звяртаецца да мяне ды на "вы", з фасонам:
      - А можа, вы, Уладзiмiр Мiкалаевiч, зробiце нам патэльню з чаго-небудзь i як-небудзь?
      - Зраблю, - пдказваю я. - Праз дзве хвiлiны патэльня ў вас будзе.
      А ўжо я перад тым вачыма памацаў усе прылады, якiя былi ў прачкарнi, думаючы, прыкiдваючы, цi нельга якую з iх прыстасаваць да гэтае справы. Нiчога больш прыдатнага, чым верхняя юшка, я не знайшоў.
      Адразу ж падышоў, узяў гэтую юшку, абцёр на ёй сажу, абмазаў з сярэдзiны алеем, прасмажыў яе на агнi, а затым сказаў:
      - Калi ласка! Патэльня гатова.
      I што ж - напяклi блiноў, наелiся да сыцi, а таму зласлiўцу прыйшлося нават падзякаваць мне за вынаходлiвасць...
      Як Марк Твэн памог цокаль фарбаваць
      Нашыя брыгады рамантавалi жылыя дамы ў Бiрабiджане. Жыхары з аднаго дома, якi займалi мы, пераходзiлi часова ў суседнi, сялiлiся па дзве сям'i ў адну кватэру. Наша работа iшла хутка, надвор'е спрыяла. Я працаваў тады маляром. Работу выконваў акуратаiа i чыста. З гэтае прычыны майстар ставiў мяне, галоўным чынам, на афарбоўку вокан i дзвярэй.
      Рамантавалi васьмiкватэрны дом. Я са сваiм заданнем справiўся за гадзiну да канца рабочага дня i адразу пайшоў адмываць пэндзлi, прыбiрацца. Заўважыўшы гэта, да мяне падышоў майстар i папрасiў:
      - Браток, не прыбiрайся! Ёсць яшчэ адна маленькая работа, хвiлiн на пятнаццаць...
      А мы ўсе ведалi, што такое пятнаццаць хвiлiн. Бывала, што i на тры днi iх хапала. Асцярожна пытаюся:
      - Якая такая работа?
      - Цокаль дома трэба прайсцi хоць адзiн раз. У нас ёсць у кадушцы i колер гатовы - умбра паленая... Пойдзем, глянем на гэты цокаль.
      Пайшлi. Глядзi не глядзi, а самае малое паўсотнi квадратных метраў...
      - Эх, Iван Сямёнавiч, - кажу я майстру, - якiя ж твае вочы! Пятнаццаць хвiлiн... Ды тут на добры дзень работы, толькi ўправiцца...
      - Слухай, браце! Заўтра прыйдзе камiсiя, а работа недакончана... Зрабi як-небудзь...
      Сам адразу пайшоў, каб не слухаць майго аднеквання.
      Што паробiш? Трэба пачынаць!.. Узяў я вядзерца фарбы, пэндзаль, выйшаў да цокаля, стаў i пазiраю на яго крывым вокам. Раптам чую за спiной нясмелы галасок:
      - Дзядзечка! Вы што будзеце фарбаваць?
      Я павярнуўся, аж каля мяне стаяць чалавек дванаццаць хлапчукоў-школьнiкаў рознага ўзросту. Аж вочы ў iх гараць:
      - Дзядзечка! Дайце хоць крышачку пафарбаваць...
      I тут я раптоўна згадаў Марка Твэiна i ягонага Тома Сойера, як ён цётчын плот фарбаваў. Няхай мне даруе лёс мой учынак, але я адразу надумаў выкарыстаць энергiю гэтых юных энтузiястаў на карысць агульнае справы. Пачаў я з адмоўнага адказу, каб больш заахвоцiць iх.
      - Дазволiць фарбаваць вам можна было б, але ж вы папсуеце работу...
      - Ды не, дзядзечка! Мы зробiм усё добра i акуратна.
      - А ў якiх кватэрах вы жывяце?
      Яны сказалi, дзе кватэра кожнага.
      - Тады вось што. Кожны з вас будзе фарбаваць супраць сваёй кватары. Больш - нельга.
      Але тут выявiлася, што чацвёра - у гэтым доме не жылi, i юная брыгада ў адзiн голас заявiла iм, што фарбаваць яны не будуць. Трэба было б самiм зiрнуць, якi смутак агарнуў гэтых хлопчыкаў! Я прыйшоў iм на дапамогу.
      - Пачакайце, пачакайце! - сказаў я. - Яны прыходзяць да вас у госцi? Прыходзяць! Дык мы паставiм iх фарбаваць ганкi. Яны ж праз ганкi ходзяць да вас!
      На гэтым была дасягнута поўная згода. Я папрыносiў усiм кацялкi з фарбай, раздаў пэндзлi, расказаў i паказаў, як трэба набiраць фарбу, як растушоўваць, i работа пайшла.
      Мне прыйшлося толькi хадзiць каля iх, падпраўляць пропускi, пацёкi i мiрыць, калi мiж iмi ўзнiмалiся тэрытарыяльныя спрэчкi. Праз якiх хвiлiн сорак уся работа была скончана, лепш i не зробiш. Я пазаносiў у кладоўку посуд, пэндзлi, памог хлопцам паадмываць працавiтыя рукi ад фарбы шкiпiнарам, падзякаваў i пайшоў прыбiрацца сам.
      Зноў прыходзiць майстар.
      - Слухай, браток! Я ж цябе прасiў на прамiлы бог фарбаваць цокаль, а ты не хочаш паслухаць...
      - Ды колькi ў цябе тых цокаляў, Iван Сямёнавiч! Адзiн я пафарбаваў. Пойдзем, пакажу.
      Выйшлi мы з памяшкання, абышлi вакол дом. Мой майстар лiтаральна аслупянеў.
      - Нячысты дух табе якi памагаў, цi што? Не магу зразумець, - вымавiў урэшце ён.
      Я не мог больш нiяк устрымацца, засмяяўся i сказаў:
      - Памаглi мне гэтыя слаўныя, працавiтыя хлопчыкi. Вось ты iм i падзякуй за такую нечаканую, тэрмiновую i выдатную дапамогу.
      Так мой майстар i зрабiў. Пасля неаднойчы ён згадваў пра гэтую маленькую падзею i дужа доўга смяяўся, калi я расказаў яму пра Тома Сойера i самога Марка Твэна. Вось i скажы, што добрая кнiга не памагае нам у жыццi!
      Цягнiковая насценная газета
      А было гэта ў жнiўнi месяцы 1947 года. Пражыўшы багата часу на Далёкiм Усходзе, ехаў я ў Маскву. Крыху адвык ад вялiкiх гарадоў, людскiх патокаў, нават ад цягнiковага стукату i лязгання. Добра яшчэ, што ў маiм вагоне ехала фактычна адна кампанiя: брыгада з нейкага завода з горада Камсамольска. Ехалi яны прымаць для саўгаса пры сваiм заводзе статак кароў у горадзе Ачынску. У iх былi больш-менш аднолькавыя iнтарэсы, размовы вялiся таксама нейкiя хатнiя. Часам гулялi яны ў карты, у дамiно, у шашкi. А галоўнымi ў iх былi два чалавекi: цэхавы парторг i цэхавы прафорг. Гэтыя таксама час ад часу гулялi ў шахматы. I вось аднойчы, праехаўшы ўжо Аблучча, заходзiць у наш вагон начальнiк цягнiка. Прайшоў ён праз вагон адзiн раз, уважна азiраючы ўсiх i ўсё. Пачакаўшы, iдзе праз вагон другi раз, так жа ўважна аглядаючы i людзей i рэчы. Пасля спыняецца каля прафорга заводскай брыгады i просiць яго:
      - Даруйце! Дужа прашу вас, каб вы зайшлi да мяне ў службовы, нумар дзевяць, вагон. Маю да вас просьбу.
      Пасля таго падыходзiць да мяне i просiць лiтаральна аб тым жа. Праўду кажучы, мяне гэтая просьба здзiвiла, бо нiякiх спраў з адмiнiстрацыяй цягнiка ў мяне не было i быць не магло. На ўсялякi выпадак я запытаўся ў прафорга:
      - А што яму трэба? Чаго ён нас выклiкае? Можа, вы якiя справы з iм мелi?
      - Нiякiх спраў з iм не меў. Дагуляю партыю, сходзiм i даведаемся...
      Праз некалькi хвiлiн мы пайшлi ў той дзевяты вагон. Адшукалi таго начальнiка. Ён замiтусiўся крыху, выяўляючы ветлiвасць i гасцiннасць. Запрасiў нас сесцi.
      Без далёкага адкладу пачынае размову з намi.
      - Дарагiя таварышы! Праз два днi Ўсесаюзнае свята, Дзень чыгуначнiка. Нам трэба абавязкова выпусцiць цягнiковую насценную газету. А вы ведаеце, якiя мы пiсьменнiкi, якiя мы мастакi. Тое-сёе панапiсвалi, дзе што нават намалявалi, але з нашай пiсанiнай у звычайны дзень можна выткнуцца, а ў такое свята i думаць няма чаго. Вось мы i просiм вас, каб вы нам дапамаглi...
      Я на ўсякi выпадак запытаўся:
      - Цi добра ж так будзе? Газета цягнiковая, а мы будзем удзельнiчаць у яе стварэннi?
      Але начальнiк не разгубiўся:
      - У гэты момант вы паўнамоцныя члены нашага калектыву. Вы такiя ж самыя стваральнiкi газеты, як i мы...
      Я тады задаю яшчэ пытанне:
      - А чаму вы звярнулiся менавiта да нас? У цягнiку ж поўна людзей, пэўна, не менш тысячы?
      - Блiзу таго, - адказвае начальнiк. - Я прайшоў увесь цягнiк ад галавы да хваста, ды не аднойчы, а двойчы. Каторыя пасажыры ядуць, каторыя ў карты гуляюць, каторыя не пацiкавяцца падобнымi справамi ў сваёй арганiзацыi, а не тое, каб на цягнiку...
      - Гэта так! - сказаў я i запытаўся ў прафорга, што ён можа рабiць.
      - Я добра малюю, - адказаў той.
      - У такiм разе я паспрабую што-небудзь напiсаць, - кажу я.
      Адным словам, забралi мы ў начальнiка паперу, нататкi, фарбы i пайшлi ў свой вагон, каб пачаць ствараць газету.
      Мой напарнiк сапраўды маляваў цудоўна. Карыстаючыся вольным часам, чаго ён не мог бы нiколi мець дома, ён даў такiя малюнкi, не кажучы пра загалоўкi, што iх бы не сорамна было даць у любы друкаваны часопiс.
      Пастараўся i я. Аформiўшы i адрэдагаваўшы празаiчны матэрыял, багата нататак я перадаў вершаванымi радкамi: па два, самае вялiкае - па чатыры радкi.
      Першыя чытачы i крытыкi былi рабочыя таго камсамольскага завода. Яны аднагалосна ўхвалiлi нашу работу i павiншавалi нас з такiм вынiкам. Паклiкалi начальнiка. Ён, як кажуць у такiх выпадках, аслупянеў: некалькi хвiлiн моўчкi разглядаў газету, пасля чаго запытаўся:
      - Гэта для нас? Няўжо такi праўда, што гэта для нас?
      - Якiя могуць быць жарты! Вось жа i партрэты вашых работнiкаў!..
      - Ну, усё! Гэта газета паедзе ў Маскву!
      - Хiба для яе месца не хопiць у Iркуцку?
      - Ды не ў тым справа... Яе возьмуць на Ўсесаюзную выстаўку насценных газет...
      - Як сабе хочаце, мы сваю справу зрабiлi.
      На блiжэйшай станцыi начальнiк цягнiка вывесiў газету на знадворны бок свайго вагона i, пакуль мянялi лакаматыў, пасажыры i цягнiковая абслуга чыталi i разглядалi яе, даючы добрыя водгукi. Гэта ўсё натхнiла начальнiка на такую прапазiцыю:
      - Пераходзьце да мяне ў дзевяты вагон! Я вам даю на двух мяккае купэ.
      Во ганарар зарабiлi! Ледзьве-ледзьве мы ўтлумачылi, што для нас ганарар добрыя водгукi, што знаходжанне ў сваiм калектыве, - а тыя брыгаднiкi пачалi лiчыць i нас членамi свае брыгады, - i ёсць узнагарода.
      Развiталiся мы з iм вельмi добра ў Iркуцку... Там у мяне была перасадка на новы цягнiк.
      Галка з гадзiннiкам
      У 1947-1949 гадах жыў я ў Мiнгрэлii, на Каўказе. У нашым паселiшчы жыла адна сям'я. Бацька працаваў агратэхнiкам на чайных плантацыях, мацi настаўнiцай у сярэдняй школе. Было ў iх двое дзяцей, хлопчык i дзяўчынка. Вучылiся яны ў ў той жа школе, дзе працавала мацi. Дзецi гэтыя былi добрыя, сардэчныя. Праўду кажучы, дрэнных дзяцей мы там i не сустракалi наогул. Але гэтыя - былi лепшыя з лепшых. Неяк аднойчы знайшлi яны маленькую галачку, якая вывалiлася з гнязда. Пашкадавалi яны, каб гэтую галачку сабакi цi каты не з'елi. Узялi ды аднеслi ў сваю кватэру. Там брат i сястра даглядалi галачку, кармiлi яе, размаўлялi з ёй штодня... Галачка падрасла, стала спраўнай птушачкай. Пачала лётаць. Адлятаючы на платаны да сваiх родзiчаў, яна зноў вярталася да дзяцей. Калi дзецi iшлi ў школу, галачка "ехала" на плячы ў хлопчыка або ў дзяўчынкi. На вялiкай перамене школьнiкi прабавалi кармiць яе, але яна брала ежу толькi ад сваiх гаспадароў. Калi сама яна наядалася, тады брала ежу ў дзюбку i адносiла другiм галкам, якiя сядзелi на блiжнiх дрэвах i ўважна сачылi за ўсiмi падзеямi на школьным дварышчы.
      Разам са сваiмi юнымi сябрамi галачка ад школы вярталася на кватэру.
      У суседнiм доме жыла сям'я рабочых чайнага саўгаса. Прыехалi яны на заробак з Варонежчыны. У гэтай сям'i было таксама двое дзяцей, але дарослых: хлопец i дзяўчына. Усе яiны працавалi на чайных плантацыях, толькi хлопец крыху гультаяваты быў. Сястра зарабляла добра i, мiж iншым, купiла сабе залаты гадзiннiк. Яна насiла яго на руцэ толькi ў святочныя днi. Вось i ў той дзень, у нядзелю, яна дастала з куфэрка свой каштоўны гадзiннiк, паклала яго на тумбачку, а сама пайшла на панадворак мыцца. Памыўшыся, прыходзiць у пакой, зiрнула - гадзiннiка няма. Нiхто з вулiцы ў пакой не ўваходзiў. У пакоi быў адзiн брат, якi спаў на сваiм ложку.
      Сястра раскатурхала яго i запатрабавала, каб ён аддаў ёй гадзiннiк. Той адказвае, што ён нiякага гадзiннiка i ў сне не бачыў.
      Прыйшлi ў хату бацькi, узялiся саромiць хлопца. Адным словам, пачаўся вялiкi скандал.
      Тым часам на вулiцы пад платанамi гулялi дзецi. Раптам яны заўважылi, што на адным платане сядзiць галачка i трымае ў дзюбiку гадзiннiк. Гэта iх, зразумела, зацiкавiла i яны пачалi выгукваць:
      - Галка з гадзiннiкам!
      - Галка з гадзiннiкам!
      Пачулi пра тое ў хаце, дзе iшла вялiкая сварка. Выбеглi ўсёй сям'ёй на вулiцу. Бачаць - сапраўды галка трымае дзяўчынiн гадзiннiк.
      - Трэба хутчэй паклiкаць галчыных гаспадароў!
      Як толькi тыя прыйшлi, галачка адразу зляцела з дрэва на дзяўчынчына плячо, а дзяўчынка i забрала ад яе гадзiннiк...
      А як галачка ўзяла чужы гадзiннiк? Вельмi проста: яна пабачыла адчыненую фортачку. Пырхнула ў хату - а там на тумбачцы нешта блiскучае, прыгожае. Яна за браслецiк ды на дрэва.
      Пра спадчыну далёкiх продкаў
      Працуючы, робячы што-небудзь, мы, бывае, забываемся на самыя старадаўнiя спосабы паляпшэння працы, вынайдзеныя яшчэ калi-калi нашымi продкамi. Асаблiва гэта адчуваецца там, дзе няма магутнай тэхнiкi, а работы - нечапанае мора. Але знаходзяцца людзi, памяць якiх трымае ў сваёй глыбiнi такiя спосабы i, у выпадку патрэбы, выклiкае iх на сонечны дзень. Сустракаў я за сваё жыццё нямала гэткiх здольных, мудрых людзей. Работу, на якую большасць трацiла багата энергii, выяўлялася, можна зрабiць пры зусiм малой затраце сiл. Калi хто пачынае рабiць гэтую самую работу больш лёгкiм спосабам, думаеш: "Ой! Праўда! А як жа, чаму ж гэта мы самi не здагадалiся?" У такiх выпадках трэба ў першую чаргу запытацца ў сваёй памяцi, у свайго розуму: "Як лягчэй, хутчэй i лепш зрабiць гэтую работу?" - i толькi пасля такога роздуму пачынаць яе.
      Асаблiва мне запомiнiўся, добрым словам не раз яго згадваў i згадваю, адзiн сталяр, уралец Сяргей Аляксандравiч Муратаў. Мне пашэнцiла працаваць з iм не малы час, хоць я для яго быў напарнiк несамавiты: ён - выдатны майстар-сталяр, а я - сталяр звычайны.
      Вазьму пару самых простых прыкладаў з супольнай працы. Наша брыгада канчала новы дом. Хто насцiлаў падлогу, хто столь, хто навешваў вокны i дзверы. Работа iшла добрым ладам, без жаднае затрымкi. У свой час прывезлi нам абед. Паабедалi. Прыходзiць прараб, звяртаецца да ўсiх.
      - Браточкi! Маю вельмi тэрмiновае, нечаканае заданне. Трэба перанесцi лiстоўнiчнае бярвенне ад штабеля, дзе яно ляжыць, да вашага дома. Работа гэтая для возчыкаў з коньмi, але iх сёння няма i не будзе. Яны ўсе заняты далёка адсюль. За пераноску я заплачу ў падвойным размеры. Насiць iх можаце як хто здумае: хоць па два чалавекi, хоць па дзесяць адразу да аднаго бервяна ляпiцеся, абы толькi работа была зроблена.
      Цесляры, сталяры, паабедаўшы, - адразу да штабеля, каб, скончыўшы гэтую нечарговую работу, перайсцi да сваёй, асноўнай. Бярвеннi такiя, што адно бралi чатыры чалавекi. А то i шэсць, i восем. Пабачыўшы гэта, я кажу свайму сябру:
      - Сяргей Аляксандравiч! Трэба нам далучыцца да якога звяна, бо мы ўдвух нiчога не зробiм. Бачыш, як носяць?
      - Няхай носяць! Мы з табой самi справiмся i не натомiмся так, як яны.
      Узяўшы вострую сякеру, мой сябар насек з розных дрыноў валiкi-качалкi, сантыметраў па семдзесят - восемдзесят даўжынёй. Пасля i кажа:
      - Вось на гэтых качалках бярвенне само i пойдзе. Ты толькi перанось iх, як будуць вызваляцца, з заду наперад.
      Застрамiўшы ў тарэц сякеру, ён крыху падняў ад зямлi бервяно, а я падкiнуў валiк. Пасля - другi, трэцi... Мой напарнiк, крыху прыгнуўшыся, застромленай сякерай вёў бервяно, даваў яму кiрунак, а я падкладваў ды падкладваў валiкi, памагаў сваёй сякерай, застрамiўшы яе з камля... Мы ўдвух у сярэднiм зрабiлi ўдвая больш, чым нашы таварышы. Яны ўсе бачылi, як лёгка перавозiм мы бярвенне, але нейкае самалюбства не дазволiла iм скарыстаць наш спосаб. Ды i нацягалiся ўжо даволi, натрудзiлi плечы, рукi...
      Багата ў нашай супольнай з iм працы было падобных выпадкаў, але не менш цiкава i тое, як мы з iм пачыналi сваю штодзённую работу.
      Першыя днi я крыху непакоiўся. Прыходзiм мы на сваю рабочую пляцоўку. Усе да аднаго становяцца адразу працаваць, а мы... мы пачынаем вастрыць усе iнструменты: жалезкi ад фуганкаў, фальцовак, стамескi.
      - Сяргей Аляксандравiч! Пакiньма! Бачыш, колькi сябры зрабiлi?
      - Няхай робяць, няхай! Яны рукi свае панабiваюць. Ды i якасць iхняе работы будзе несамавiтая. А мы з табой iх здагонiм i абгонiм.
      Так i было. Наш iнструмент толькi спяваў, калi мы пускалi яго ў поўны ход. Да абеду мы сапраўды абганялi сваiх суседзяў... А яны гневалiся.
      - Што з iмi раўняцца?! У iх жалезкi лепшыя!
      А жалезкi тыя - з аднае фабрыкi...
      У сваёй далейшай працы часам падсвядома выкарыстоўваў я падобныя парады, назiраннi i не толькi ў сталярнай справе, а i ў розных iншых, як, напрыклад, у мулярскай...
      Асiнавыя дровы...
      А яшчэ вось як народная дасцiпнасць дапамагла нам пазбавiцца дужа непрыемнай аперацыi: у нядаўна адрамантаванай кватэры зiмою здымаць жалезную трубу, якая злучала нашу галандачку з комiнам у суседняй кватэры. Справа ў тым, што трубу запоўнiла сажа, нават дым не праходзiў.
      Суседка, Кацярына Пятроўна, пачуўшы тое, кажа:
      - Не слухайце муляроў, не трэба нiчога разбiраць ды ў кватэры бруд разводзiць. Вазьмiце бярэмца сухiх асiнавых дроў ды прапалiце iмi ў печы.
      Спачатку мы з жонкай падумалi, што наша суседка жартуе, бо яна была кабета вясёлая, жыццярадая. Я, на ўсякi выпадак, запытаўся ў яе:
      - А цi не падобна ваша парада, Кацярына Пятроўна, да той, якую мне, малому, давалi, калi я меўся зайцоў лавiць: вазьмi, маўляў, драбочак солi i ўскiнь зайцу на хвост, заяц адразу i сядзе...
      - Ды што вы, - кажа, - якiя жарты! Пойдзем, я памагу вам i бервяно асiнавае распiлаваць.
      Падрыхтавалi мы ўсё. Прынёс я бярэмца дроў. Распалiлi. I што б вы думалi: як пачало гудзець, як пачало палаць, дык мы i не дазналiся, куды тая сажа знiкла, так добра прачысцiла трубу. У далейшым, дзе б мы нi жылi, рыхтуючы палiва для зiмы, я заўсёды клаў асобна маленькую кладнiчку сухiх асiнавых дроў i прапальваў iмi печ не менш аднаго разу на месяц, не чакаючы таго, пакуль сажа запоўнiць увесь комiн...
      Ветрык
      Стаў я на тралёўку. Трэба было траляваць - вывозiць на конях - бярвенне з тайгi, з сопак i падвозiць яго да вялiзнага тартака, дзе гэтае бярвенне паступова распiлоўвалася на дошкi, цёс, брусы, на чыгуначныя шпалы.
      Ранiцой мне стары дзядуля, сiбiрак, загадчык коннага двара, кажа:
      - Табе конь прызначаны. Зваць яго Ветрык. Толькi быў ён у дзiкунскiх руках - дужа заняпаў.
      Падышоў я да Ветрыка, зiрнуў - конь цёмна-шэры, у яблыках, але, вiдаць, бiты-перабiты, худы-худы. Па ўсёй скуры, на баках, - рубцы, пiсягi, дакрануцца нельга. Ён, вiдаць, так спаняверыўся ва ўсiх людзях, што, як толькi да яго руку працягнеш - на сцяну лезе.
      - Ой, дзядуля, дзядуля! - кажу я загадчыку. - Ну што ж мне рабiць з такiм канём? Я ж нiчога не зараблю на iм. Хоць бы яму катэгорыю на месяц-два зменшылi...
      - Не згаджаецца ветэрынар. Кажа, што ўнутры ён зусiм здаровы...
      Ну i ўсё. Гутарка скончана. Падыходжу браць каня - з рук вырываецца, упiраецца, на каленi становiцца, а ў вачах такая жуда, такi жах, што, здаецца, зараз гвалт закрычыць, пачне лямантаваць. Я яго пагладзiў, пацерабiў каля вушэй, кажу:
      - Ветрык! Ветрык! Не бойся мяне, я цябе бiць не буду. Пойдзем памаленьку.
      Ледзь-ледзь выцягнуў са станнi да саней. Запрагаю, накладаю збрую, а ён дрыжыць, як ад трасцы якой. Узяў я сена ахапак, паклаў на калодку. Думаю, пакуль буду грузiць, ён хоць сена з'есць. Паехаў.
      Таварышы даўно ў тайзе, а я толькi еду.
      Прыехаў на самую блiжнюю дзялянку. Ветрыку сена ахапачак на пень, а сам давай бярвенне да саней на сабе падцягваць. Увязаў ланцугом. Пагладзiў Ветрыка, пагаварыў з iм. Адно ўгiнаецца ад мяне, дрыжыць. Паехалi. На разгрузцы зноў - яму сена пад самы нос. Пакуль запiсалi, скацiлi - ён сена ўсё i даеў.
      Так мы з iм i пачалi працаваць, з Ветрыкам. Праходзяць два тыднi. Ён ужо зусiм перастаў мяне баяцца. Нават iржаць пачаў, калi я да яго ранiцай прыходзiў. Авёс свой пачаў з'ядаць увесь. Сена еў, колькi хацеў, бо я без сена нi разу ў тайгу з iм не е'здзiў. I пачаў мой Ветрык станавiцца сапраўдным Ветрам. Павазiў я на iм малыя вазы - стаў вазiць большыя. Заработкi мае павялiчылiся. Раны-пiсягi на ягоных баках знiклi. Хоць пры абозе былi адмысловыя людзi, якiя павiныы былi чысцiць коней, але i сам я, узяўшы шчотку, разоў колькi чысцiў яго. Ён адно галаву з боку на бок паварочваў, на сцяну больш не скакаў. Дзiва што! За колькi часу я яго лiтаральна пальцам не пастрашыў. Едзем, бывае - спынiцца з возам, я пагладжу яго, пачакаю, дам перадыхнуць. Глядзiш - пайшоў далей, як лепш i не трэба.
      I прайшлi так аж чатыры месяцы. Дваццаць чалавек хадзiла за мной следам:
      - Дай мне, дай мне Ветрыка. Ты ўжо наездзiўся з iм...
      Я толькi пасмiхаўся ў адказ.
      Бывала, едзем у тайгу, дык ён сам, без майго панукання, вылятае на абочыну, вiхрам абганяе легцавыя санi ды зноў на дарогу i пайшоў...
      А якi ж ён ласкавы стаў! Падыду блiзка - галаву паверне ды губамi мяне за вуха зловiць або пачне лёгенька iржаць. Вось як ён да мяне звык, як уразумеў, што я сябар яму, а не звер люты, не вораг якi.
      Парашылi вызвалiць Ветрыка ад цяжкой работы, каб зноў ён цешыў людскiя вочы, каб iншыя пабачылi, як можна аднавiць хараство ласкай, сардэчнасцю.
      Сустрэча з кабаргою
      Прыехаў я неяк на сваiм Ветрыку ў тайгу. Узнялiся на сопку. Усе бярвеннi ляжалi зручна, нi варочаць, iнi падцягваць не трэба. Я падвярнуў iх на пакатках - яны i леглi на калодку саней. Пачаў я iх увязваць ланцугом. Гэта была вельмi адказная частка работы: трэба так сплытнiць воз, так моцна звязаць яго, каб ён не рассыпаўся на самых крутых паваротах, на самых нечаканых перашкодах, нават перакулiўшыся на якой валежыне. Стаўшы на калена, я рукой даставаў канец ланцужка, аж чую, мой конь, Ветрык, нешта пахропвае, нiбыта што незвычайнае пабачыў i хоча звярнуць на гэта незвычайнае маю ўвагу. Падымаю галаву з-за бярвення, гляджу: праўда, нязвыклае вiдовiшча! На фоне абсыпаных снегам цёмна-зялёных дрэваў стаiць на пнi вялiзным кабарга, злёгку як бы прытанцоўвае на гэтым пнi, як бы нас на гульню якую цi на танец запрашае. Нiколi я жывое кабаргi так блiзка не бачыў. Затое тады ўдосталь налюбаваўся на яе, разгледзеў усё ўбранне, вочы, беленькi гальштук на шыi, больш дакладна кажучы - на падгруддзi. Я пачаў з ёй размаўляць:
      - Ах ты, мая прыгожая, ах ты, мая харошая, iдзi блiжэй, - ды з працягненай рукой стаў да яе падыходзiць. Яна - гоц! I знiкла. Ну, зразумела, нам з Ветрыкам няма часу бавiцца. Я зноў пад воз, зноў за ланцуг, замацаваў як мае быць. Устаю на ногi - стаiць зноў красуня! Ды сонца пасвяцiла ў наш куток, яе цёмна-карычневая поўсць зазiхацела, як нейкае старадаўняе золата... Так мы i пакiнулi яе на пяньку. Памахаў я ёй рукой.
      - Бывай, бывай, таежная красуня! Каб лёс сцярог цябе ад злых людзей!
      Нiдзе не бачыў я такую ненапалоханую кабаргу.
      Неспадзяваны феерверк
      Прыехаў я ў тайгу па бярвенне. Нiчога падрыхтаванага пры дарозе, зразумела, не было. Трэба спушчаць з сопкi бярвенне самому. Зiрнуўшы ў вышыню, я пабачыў добрыя, кубатурныя саракоўкi, - бярвенне да сарака сантыметраў у дыяметры. Адагнаўшы каня далей, кiнуўшы яму сена, я палез угору. А трэба сказаць, што лесавозная дарога каля сопкi iшла лiтарай "г". У самым кутку быў распалены агонь. Каля яго грэлiся людзi. Узняўшыся па адхоне да бярвенняў, я накiраваў iхнiя канцы на дарогу, а пасля падумаў: "А што, калi яны пойдуць адразу, без затрымкi? Яны ж могуць пабiць або пакалечыць людзей!"
      Вось я i пачаў крычаць усiм, хто быў унiзе, каб адышлiся ўбок.
      Марудна, пацягваючыся, не хочучы ад цеплынi iсцi ў холад, людзi ўсё ж крыху паадыходзiлi. Адзiн, ужо стоячы на нагах, усё нейкiм вожыгам распальваў сваю цыгарку. А мне нельга марудзiць. Закрануў я рычагом адно бервяно, закрануў другое, i - толькi iх i бачыў. Над дарогаю ўзняўся феерверк агнёвы, у паветры iскры, галаўнi з агнём, попел, вуголле, чугны страшэнныя выбухi, як ад снарадаў, гэта - бервяно аб бервяно так грукочуць... Адным словам - жуда. Сеў я адразу на пень, ногi мае падкасiлiся.
      "Забiў, - думаю, - дурня, якi з ражном стаяў..."
      Але ж што было: каля самага вуха ў чалавека прасвiсталi бярвеннi, а яго не закранулi, толькi попелам ды вуголлем абкiдала. Нiчога не пабiлi i не паламалi. Дзякуюць мне навальшчыкi, што я iх ад агню паадганяў заўчасна. А я слухаю i думаю: "Як добра, што лёс злiтаваўся i пазбавiў мяне такога няшчасця". Бо не было б мне спакою ўсё жыццё.
      Пiльная варта
      Дзве невялiкiя таежныя рэчкi - Тара i Чайгашэт, - не даходзячы да ракi Бiрусы, злучалiся ў адзiн паток i тады ўжо ўлiвалiся ў вялiкую раку. Памiж iмi, перад такою злукай, ляжала вялiкая паляна, нiбы востраў. Калiсьцi тут была тайга, але пасля па суседству з паселiшчам лес высеклi, пакiнуўшы толькi хмызняк ды валежыны. Пнёў засталося вялiкае мноства. I вось на гэтым месцы, на гэтай паляне або востраве, - называйце як хочаце, - аблюбаваў я са сваёй жонкай месца для пабудовы жытла. Паколькi праз Тару моста не было, усе будаўнiчыя матэрыялы павiнны былi падвезцi зiмой, па саннай дарозе. Летам трэба было пераносiць на сабе.
      Праз гады два мы раскарчавалi, расчысцiлi пляцы i iна той захламленай, дзiкай пляцоўцы стаў дзiвосны аазiс. Колькi старых валежын папалiлi, колькi пнёў выкапалi! На адной нашай сядзiбе мы з жонкаю выкарчавалi больш сотнi пнёў. Iдучы на пакосы каля нашых сядзiб, старыя сiбiракi спынялiся i толькi глядзелi, як на якую выстаўку.
      Пачалi новыя жыхары жыць ды радавацца. Усё расце добра, паветра чыстае, вада ў разводдзе не даходзiць, падпамосце не залiвае. Дык чаго ж яшчэ трэба? Нават машкi i той бадай няма тут, бо ветрык з усiх бакоў наша ўзвышша прадувае, а яна, машкара ўсялякая, чыстага ветру i баiцца. Але адна бяда: на ўсiх гародах у нашых навасёлаў так жа, як i ў асноўным, старым паселiшчы, вялiкая, незлiчоная колькасць розных агародных шкоднiкаў. У некаторых столькi вусеняў, што выходзяць сем'ямi, збiраюць рукамi, пасыпаюць гексахларанам ды ўсякай iншай атрутай. Пытаюцца суседзi:
      - А як у вас?
      Мы адказваем, што ў нас няма нiякiх чарвякоў. Суседзi гавораць:
      - Вы, мабыць, нешта робiце. Навучыце нас.
      Мы гаворым, што рабiць нiчога не робiм, нiчым не пасыпаем, апрача толькi як попелам чыстым, калi земляных блох заўважаем... Не вераць нам ды ўсё. А быў на нашай сядзiбе адзiн кавалачак недакарчаваны. Не паспеў я прайсцi яго, бо хварэў. Балела рука, ледзь выратаваў яе. Расла на гэтым кавалачку трава нейкая, накшталт свiнаркi. Дужа паскудная трава. Нават сякера яе не брала. Прыходзiлася заварочваць з карэннем i здзiраць, як аўчыну. Так i казалi людзi пра сваю работу: "Кажухi драў".
      Раслi ў тым куточку дзве-тры ялiнкi, пара кусточкаў бружмелю. Адным словам - тое-сёе. I стаяў тут невялiкi мурашнiк. Цяпер кожны школьнiк маленькi ведае пра тое, якую надзвычайна вялiкую карысць прыносяць мурашкi. А тады - я меў пра iх агульнае ўяўленне, такiх цудоўных твораў, як кнiгi I.А.Халiфмана, у вочы не бачыў, а каб чытаць - дык зусiм не. Жывуць мурашкi, бегаюць скрозь па нашым агародзе. Адзiн раз нават жонка крыху занепакоiлася, паклiкала мяне:
      - Iдзi, глянь, нешта дужа па гурках разбегалiся мурашкi.
      Падышоў я, пастаяў з паўгадзiны - бегаюць, нешта шукаюць, але гуркоў тых зусiм не кранаюць. А побач - капуста наша. Пры мне сеў матылёк-капуснiк i паклаў, напэўна, блiзу паўсотнi яечак, калi не ўсю сотню. Такiя, як макавыя зярняткi, толькi жоўтага колеру. Глядзiм мы з жонкаю на гэту лiсцiну ды разважаем:
      - Дзе ж ты пераможаш тых чарвей! Праз некалькi дзён з яечак з'явiцца сотня вусеняў. А гэты матылёк, пэўна, яшчэ не адзiн паклад зробiць.
      Пакуль мы так з ёй разважалi, на лiсцiну ўзбягаюць мурашкi, ды чарадой. Ну нiбыта iм нехта тэлеграму адбiў: "Гайда сюды, яечкi падрыхтаваны!" Праходзяць мурашкi адна за адной i яечкi забiраюць, забiраюць. Не прайшло i пяцi хвiлiн нiводнага не засталося.
      - Век жывi, век вучыся, - кажа жонка. - Ну адкуль жа ў нас могуць быць на агародзе чэрвi, калi самыя яечкi мурашкi адразу забiраюць!
      Мы яшчэ падумалi тады, што для мурашкi матыльковае яечка куды большае, прапарцыянальна росту, чым для нас курынае.
      Так мы i жылi без клопату колькi гадоў, да самага свайго ад'езду, не ведаючы нiякага гексахларану, маючы такiх выдатных памочнiкаў i вартаўнiкоў на сваiм гародзе.
      Сказалi мы суседзям пра свае нагляданнi, парадзiлi i iм завесцi мурашнiкi на гародах.
      Мядзведзь
      Наблiжалася восень, наблiжалася i пара капаць бульбу. Трэба было адрамантаваць для гэтага кошыкi, сплесцi новыя. Узяўшы лодку, я перабраўся на другi бок ракi Бiрусы, нарэзаў добрай лазы, аднёс у лодку. Пасля надумаў: "Дай прайдуся борам, можа, дзе знайду сенажатку някошаную, для коз сена накасiць". Падняўся на ўзвышша. Iду. А напярэдаднi, ды нават за гадзiны дзве быў дождж. Тайгу ўсю прамыла, падмаладзiла, а на ўсiх пясчанiстых дарожках пазамывала старыя сляды. Iдучы каля адной выварацi, бачу на пяску адбiтак следу, нiбыта ад лапця. Я, спачатку не звярнуўшы асаблiвай увагi, крочу далей. Можа, праз гонi бачу зноў сляды, зноў лапцi на пяску надрукаваны. Спынiўся я, пастаяў над гэтымi слядамi. Колькi жыву ў паселiшчы, не бачыў нiводнага чалавека, абутага ў лапцi. Адкуль жа яны маглi ўзяцца ў тайзе? Калi прайшоў далей, бачу новы доказ таго, што лапатнiк гэты - мядзведзь. Я, значыцца, iду якраз па гарачых слядах. Ад аднаго следу аж пара... Пастаяў я, падумаў. Нават звычайнай стрэльбы ў мяне няма з сабой, адзiн кухонны ножык, якiм лазу рэзаў. Змагацца, дужацца з мядзведзем у мяне сiлы не хопiць. "Не, пайду я лепш да сваёй лодкi ды дадому паеду. - Павярнуў я з бору ў кiрунку да ракi i iду ўзлессем. Калi глянуў на бор, аж на ўзвышшы, на лясной прагалiне, стаiць мядзведзь ды, не раўнуючы, як фельдмаршал якi, правую лапу ўгору падняў, нiбы на мяне паказвае. Я спынiўся. Што рабiць? Уцякаць - самая апошняя справа. Звер адразу за табой кiнецца. - Пайду на яго. Напалохаецца ды пачне ўцякаць сам". Iду. Мядзведзь нi з месца. Прайшоў далей - мядзведзь хоць бы скрануўся. Падыходжу яшчэ блiжэй.
      Мядзведзь стаiць, як скамянеў. Я тады, - куды ж мне дзецца, - як гойкнуў:
      - А ну давай яго!
      Мядзведзь хоць бы што. Калi я прыгледзеўся лепш - гэта гарэлы пень, такi, як мядзведзь. Каб не тыя свежыя сляды, я на яго ўвагi не звярнуў бы.
      Каму, можа, смешна, а мне страху хапiла.
      За дурной галавой i нагам неспакой
      Аднойчы ў дзень адпачынку надумалiся мы невялiчкай кампанiяй, - чалавек дзесяць, - схадзiць у тайгу пазбiраць сунiц. Пабралi мы посуд сярэдняй ёмiстасцi i пайшлi. А год быў ягадны. Усялякiх ягад багата-багата, толькi не лянуйся - збiрай. Прайшлi мы тайгой, можа, кiламетр якi, трымаемся, каб не заблудзiцца, берага ракi. А паўз бераг, нiбыта нейкае сухадольнае рэчышча, так i цягнецца паляна за палянай. Прыйшлi мы на першую паляну. I вялiкая яна, i прыгожая. Трава на ёй - някошаная, там яе мала дзе косяць. Ягад на гэтай паляне поўна. Мы, як тая казачная каза: "Бегла праз масточак, хапiла кляновы лiсточак", - па жменьцы-другой ягад сабралi ды давай на другую паляну, там, праз невялiчкi ўзлесачак, бачым - ягад яшчэ больш. Тым часам адзiн з нашай кампанii сказаў:
      - Я далей не пайду, нешта ў мяне ногi баляць. Пазбiраю тут i тут жа буду вас чакаць.
      А мы - далей. Прыйшлi на трэцюю паляну - зноў па жменi цi па дзве набралi, аж праз невялiчкi ўзлесачак - яшчэ паляна. Ягад на ёй, як насыпана... Мы туды... Вось так iшлi з паляны на паляну, вось так нас вабiла чарговая... Колькi мы iх прайшлi - не злiчыць нават. Урэшце сонца павярнула на захад. Трэба нам назад таксама паварочваць. Зноў праходзiм цераз тыя прыгожыя паляны, зноў "хапаем кляновыя лiсточкi" - па жменьцы сунiц. Цяпер больш хуткiм крокам выходзiм на тую самую першую паляну, ад яе зусiм блiзенька i нашае жытло. Шукаем свайго сябра, якога пакiнулi на гэтай паляне, а ён, вочы галiнкай бярозавай накрыўшы, спiць сабе. Побач стаiць посуд яго - пад самую дужку поўны сунiц. Глянулi мы на свае судзiнкi, якiя ледзь запоўнiлi да палавiнкi, глянулi на свае ногi, з якiх аж дым iдзе ад пераўтомы i цiхенька заўздыхалi: "За дурной галавой i нагам неспакой..."
      Чыстая праўда!
      Дзед Мароз, не чапай гуркi!
      Усюды восень прыгожая i багатая, а ў Сiбiры - асаблiва. У перадчаканнi снежнае зiмы, маразоў прырода спяшаецца даць людзям як мага больш асалоды, хараства i пладамi, i барвамi-колерамi. Сотнi адценняў пазлацiстых i чырвоных можна пабачыць на адным узлессi. А ў самой тайзе - грыбы, ягады. Аднымi бруснiцамi несканчоныя прасторы пазайманыя. А рабiны, а журавiны!.. Побач iх гараць-зiхацяць, аж свецяцца сваiм нейкiм казачным святлом незлiчоныя кветкi скрыпеню, кiпрэю, самай цiкавай, самай дружнай таежнай зёлкi. Расце скрыпень вялiкiмi купiнамi, цэлыя паляны займае. Асаблiва любiць ён гарэлыя мясцiны. Колькi пчолы мёду з яго набiраюць-наносяць! Але цiкавы ён яшчэ сваёй самаахвярнасцю. Калi прыходзiць першы мароз, усе крайнiя зёлкi нахiляюцца галоўкамi к сярэдзiне купiны i закрываюць сабой сябровак. Памерзнуць, загiнуць крайнiя, а сярэднiя, як толькi сонейка ўзнiмецца, пачынаюць красаваць так, нiбыта i марозу нiякага не было. I так штодня: гiнуць крайнiя, застаюцца сярэднiя. Бывае, што тыднi два цягнецца такое змаганне з марозам. Толькi калi снегам усё засыпле, тады гiне апошнi скрыпень...
      У сiбiракоў ёсць прыкмета, што дзевятнаццатага жнiўня абавязкова бывае першы мароз. Пасля зноў цёплыя днi, але ў гэтую ноч - пiльнуйся.
      ...Напярэдаднi, гэта значыцца, васемнаццатага жнiўня пайшоў я ў калгасную краму купiць пакосту, дафарбаваць дзе што ў хаце. Ад нас тая крама была за кiламетраў шэсць. Крамнiчыха займалася нейкiмi хатнiмi справамi. Пакупнiкi чакалi колькi часу на вулiцы. Чакаў, трэба сказаць праўду, нецярплiва i я. "Гэта ж так час марнуецца!" - думалася мне. У звязку з гэтай некаторай нервовасцю я не адразу звярнуў увагу на тое, што мяне тузае за крысо пiнжака маленькi хлопчык, тутэйшы жыхар. Тузае i ўсё нешта згадвае Дзеда Мароза ды гуркi. Урэшце я прыгнуўся да яго i запытаўся:
      - Што ж табе, мiлы хлопчык, трэба?
      Хоць не адразу, але з ягоных слоў я даведаўся вось пра што. Ён, гэты самы юны грамадзянiн, быў ласы да гуркоў. А бабуля яму сказала, што сёння прыйдзе вялiкi Дзед Мароз i забярэ або памарозiць усе гуркi. Вось ён i пайшоў з хаты шукаць таго Дзеда Мароза, каб папрасiць яго не чапаць гуркi. Заўважыўшы ў натоўпе ля крамы вялiкага дзеда з белай барадою, ён i накiраваўся да яго, гэта значыцца - да мяне, i пачаў прасiць, каб я абмiнуў iхнi гарод.
      Што рабiць? Прыйшлося, каб супакоiць малога, узяць грэх на душу, выступiць самазванцам першы раз у жыццi.
      - Сынок! Iдзi i скажы сваёй бабулi, што я вашых гуркоў чапаць не буду. Усе яны дастануцца на добры спажытак табе!
      Той аж затанцаваў ад радасцi.
      - Праўда, дзядуля?
      - Праўда, шчырая праўда!
      Ён пабег да свае хаты, каб прынесцi бабулi такую прыемную навiну.
      Калi я расказаў дома пра нашу з iм гутарку, мая жонка пажартавала:
      - Прыйдзецца табе iсцi сёння накрываць гуркi ў таго хлопчыка, каб не страцiць свой аўтарытэт перад iм.
      Але, на шчасце, у гэтую ноч марозу не было i гуркi засталiся цэлыя без накрывання.
      I той бацька, i другi бацька
      1
      Ён, мой сусед, - каваль. Добры каваль. Асаблiва выдатна ён каваў конi. Самыя наравiстыя, самыя няўрымслiвыя конi ў яго станавiлiся рахманыя, супакойныя, пакорлiвыя.
      Паставiў ён сваю ўласную хату, раскарчаваўшы ўсёй сям'ёй вялiзны кавалак тайгi. Але калi ён снедаў або вячэраў, уся сям'я павiнна была толькi глядзець. Нiхто за стол тады не садзiўся. Самыя лепшыя стравы былi яму, кавалю. Абедаў ён у сталовай, дадому не хадзiў. Калi падрос большы сын, стаў каржакаваты, дужы хлопец, вучыўся ў восьмым класе, то пачаў памагаць бацьку, быў у яго за малатабойца. Хадзiлi абедаць разам у сталоўку. Бацька сядзеў ля стала, абедаў, сын - ля сцяны на табурэтцы. Бывала, чаго-небудзь бацька не з'ядаў, адсоўваў на край i коратка даваў загад:
      - Даеш!
      Сын развiнаў пакуначак, якi яму давала ў кузню мацi, i засёрбваў яго бацькавым недаедкам. Бацька ж каваль, а сын - малатабоец...
      Мы пацiкавiлiся, як склалася iхняе жыццё далей. Сын пасля армii дадому не паехаў.
      2
      У цяжкiя для нашай Айчыны гады, асаблiва ў часе памiж 1918-1922 гадамi, было нялёгка большасцi нашага народа. Пайкi хлебныя малыя, купiць на рынку бадай што не было чаго, а галоўнае - не на што. Але ўсё ж здаралася, што на якi лахман наш бацька нешта выменьваў, прыносiў дадому кавалак хлеба звыш пайковага. Садзiўся ён ля стала, браў у рукi ножык i рэзаў скудны прыдабытак на ўсiх малых, не рэзаў толькi на сябе. Малыя гэта заўважалi i, прымаючы ад яго такi каштоўны дар, як лустачка хлеба, пыталiся:
      - Чаму ж ты, тата, не адрэзаў для сябе?
      - А вы не ведаеце? Я сваю долю адразу з'еў, калi здабыў, бо, не еўшы, хiба ж я меў бы сiлы прынесцi вам гэта ўсё дадому?
      Сцяпан Прохаравiч
      Працаваў я ў Сiбiры некалькi гадоў у сталярнай майстэрнi з адным сiбiраком, па паходжанню беларусам. Звалi яго Сцяпан Прохаравiч. Прозвiшча ён меў- Мельнiкаў. Было ў яго адзiнаццаць дзяцей, i з iх толькi адзiн сын. Ды дзяўчаты вясёлыя, прыгожыя, здольныя i да работы i да мастацтва: спяваць, танцаваць. Адна - добры акрабат нават была. А сам бацька якi быў мастак: бондар, саннiк, калёснiк, рымар, паляўнiчы, рыбак, шавец... I зверх усяго музыка, скрыпач. Iграў ён на скрыпцы i сабе i людзям. Прасiлi:
      - Прыйдзi, Сцяпане, пайграй.
      Хадзiў. А скрыпка - яшчэ бацькоўская, з Беларусi прывезеная...
      I вось аднойчы трапiлi мы ўдвух са Сцяпанам Прохаравiчам у аварыю. Працавалi з iм пры невялiчкай цыркулярнай пiле ў сталярнай майстэрнi. А пастаўлена пiла была без афiцыйнага дазволу, на нашу ўласную адказнасць. I вось паадрывалiся нашы прымiтыўныя мацункi, парэзала пiла нам рукi: мне правую, садраўшы мяса з вялiкага пальца, а яму - левую, паадразаўшы па адной фаланзе на пальцах. Заматалi мы свае рукi тым-сiм ды пайшлi да хiрурга. А хiрург, жанчына, - вельмi высокай квалiфiкацыi. Але што найлепшы хiрург зробiць, калi паадразаны кончыкi пальцаў i садраны пазногаць ды мяса да касцi. Ледзь не адняла мне палец зусiм. Сястра медыцынская дапамагла: маладая, дужая, сцягнула мяса з бакоў, а дакторка i прыхапiла iголкай... Так палец i ацалеў.
      Сцяпану Прохаравiчу ж i таго няма: зрабiла перавязку, кроў спынiла i ўсё.
      - Зарасце, працаваць будзеце. Што для сталяра фаланга або i паўфалангi на левай руцэ? А каб уся рука, лягчэй?
      Так яго суцяшала. А ён толькi падтаквае:
      - Так,так, вашая праўда.
      А калi мы выйшлi з бальнiцы, азiрнуўся ён, нiкога блiзка няма - стаў i... заплакаў...
      Я жыў блiжэй ад бальнiцы, чымсьцi ён. Падумаў, што так ад болю ён. Запрашаю:
      - Дарагi браце Сцяпане! Пойдзем да мяне, паляжыш, адпачнеш, боль утаймуецца...
      - Не, браток, гэты боль не ўтаймуецца навекi. Лепш бы мне пальцы на правай руцэ паабразала, чымсьцi на левай...
      Я адразу i не ўцямiў, кажу:
      - Ды што ты, Сцяпане! Правая ж рука нам важней!
      - Эх ты, брат! Нiяк зразумець не хочаш! Правай рукой я толькi смычок трымаю, а левай жа лады перабiраю. Ды якi ж з мяне скрыпач будзе?
      Тады толькi я ўцямiў, што, маючы лiтаральна дваццаць спецыяльнасцяў, якiмi ўладаў, бы прафесар, ён самай галоўнай лiчыў дараваную яму ад прыроды мастацкую, музычную. Яна, значыцца, прыносiла яму i радасць, i адпачынак, i асалоду. А самая вялiкая асалода - свядомасць таго, што ты даеш радасць iншым людзям.
      ...Прайшло ўжо нямала часу, калi я развiтаўся з тым сваiм сябрам, сiбiрскiм беларусам. Пабачыўшы адну жанчыну з таго далёкага паселiшча, спытаў пра Сцяпана Прохаравiча:
      - Як ён маецца, цi iграе на скрыпцы?
      Адказала яна, уздыхнуўшы:
      - Iграць-то ён iграе, але ўсё нешта не так...
      Нездарма тады слёзы пакацiлiся ў яго з вачэй...
      Яблынькi
      1
      Краснаярскi гадавальнiк пладовых дрэваў быў далёка за горадам. Але я не пашкадаваў, што прыехаў, калi зiрнуў на ягоныя багаццi. На кожным кроку, на кожным метры адчувалася, што тут працуюць людзi, закаханыя ў сваю справу. Нiбыта ў нейкай чароўнай казцы, а не на яве разгортвалiся перада мной усё новыя i новыя дзялянкi, адна прыгажэй за другую. Галоўным чынам - яблынi, яблынi i яблынi. Але якiя! Сапраўды думалася, што нейкi ўсемагутны чараўнiк, махнуўшы сваёй чараўнiчай лясачкай, увагнаў у зямлю ствалы дрэваў, пакiнуў на паверхнi адны толькi кроны. Гэтыя кроны распасцерлiся над самай зямлёю. На iх - поўна яблыкаў усялякiх, самых добрых гатункаў, буйных, прыгожых, як у найлепшых нашых беларускiх садах. Для таго каб сашчыкнуць яблык, не трэба падымаць галаву ўгору, браць якую адмысловую жэрдачку, для таго прыстасаваную. Не! Наадварот, трэба, як над гурковай ляхой, прыгнуць галаву, паглядзець на крону i без жаднай жэрдачкi, проста рукамi ўзяць тое, што табе да спадобы... Дзе ж тыя чараўнiкi, што здзейснiлi такое дзiва? Вось яны! Побач са мной! Iмя iм - нашы савецкiя людзi. Яны ж у гадавальнiку стварылi тысячы прышчэпаў для таго, каб сiбiракi маглi мець пры сваiх сядзiбах або ў калгасах чараўнiчыя яблынi...
      Я набраў звыш двух дзесяткаў яблынек, трохгадовых прышчэпаў. Мне завiнулi гэтае ўсё адмысловым спосабам, - карэнне паабкручвалi вiльготным мохам, пасля ўсё разам - рагожай. Дарога далёкая. У Сiбiры няма блiзкiх дарог. Самая блiзкая, да райцэнтра, у нас была семдзесят кiламетраў. А я так i не сказаў: навошта такiя яблынькi з нiзенькай кронай. А на тое, каб iх зiмой пазасыпала снегам i не памарозiла.
      Выйшаў я са сваiм пакункам на дарогу, спадзеючыся, што на якой-небудзь папутнай машыне даеду да станцыi. I ў гэты час пабачыў, як з неймавернай хуткасцю пачало мяняцца неба: яно ўскоўдрылася нейкай чорна-сiняй хмарай, з гэтай хмары пачалi пучкамi вылятаць блiскавiцы, бiць перуны за якiх вёрст пяць, але так, што было добра чутно i тут. Што ж будзе, калi перуны наблiзяцца да гэтага месца?! I нiдзе блiзка - нiякай будкi, нiякага дрэва. Стаiць толькi пара абшморганых кусточкаў. Як на грэх, усе машыны iдуць з горада. З аднаго боку i зразумела: ранiцой яны iшлi ў горад, там справiлi свае справы i цяпер вяртаюцца назад... Але ж для мяне гэта малая ўцеха! Прайшло, праўда, некалькi машын i ў горад, але яны, уцякаючы ад навальнiцы, якая наступала iм на пяты, нават i не думалi спыняцца. I вось пачалi падаць першыя кроплi дажджу. Кроплi цяжкiя, буйныя. Нават чутно, як яны стукаюць па пяску, нiбыта прабiваючы, пракладваючы дарогу для iншых. Я падумаў ужо, што прыйдзецца пакiнуць мой пакунак на дарозе, а самому ўцякаць, куды вочы глядзяць. Аж раптам iдзе нечая iндывiдуальная аўтамашына, "Пабеда". Падняў я так, для самасуцяшэння, руку. Думаю, што не спынiцца... I раптам машына спыняецца. Прачыняе дзверцы маладзiца, пытаецца:
      - Што, дзядуля?
      Я паказаў рукой на неба, пасля на свой пак:
      - Хоць бы як да першага гарадскога транспарту дабрацца...
      - А куды вам наогул трэба?
      - О! Мне далёка, аж у Абанскi раён...
      - Значыцца, на вакзал?
      - Але!
      - Сядайце...
      Толькi я прычынiў, пагрузiўшыся, дзверцы ў машыне, як пачалася залева. Муж гэтай маладзiцы змушаны быў некалькi разоў спыняць машыну, бо з неба лiлiся проста вадаспады, праз якiя за крок не было нiчога вiдно...
      Маладзiца жартуе:
      - Пашэнцiла вам, дзядуля! Яшчэ адна хвiлiна, i вы сваiх яблынек адцуралiся б...
      Падвезлi яны мяне да самага вакзала. Толькi машьша спынiлася ля вакзала i дождж перастаў. Выглянула сонца. Нiбыта не было на свеце перуноў, блiскавiц, а быў увесь час ясны дзень.
      Выявiлася, што мяне вёз сiбiрскi беларус. Я сардэчна падзякаваў iм абаiм i запрасiў каштаваць яблыкi ў сваё паселiшча.
      - Магчыма i прыеду калi, - не адмовiўся ён. - Справа ў тым, што мае бацькi жывуць у суседнiм з вамi раёне, а я час ад часу наведваю iх...
      Гэта быў пачатак шляху. Далей пачалiся прыгоды, перад якiмi пачатак стаў зусiм непрыкметны...
      2
      Чыгуначны шлях да Канска i шаша да Абана праляцелi хутка. Застаўся самы страшны i цяжкi кавалак дарогi, ды не маленькi - семдзесят кiламетраў - ад Абана да ракi Бiрусы. Забягаючы крыху наперад, скажу, што праехалi мы яго на магутным дызельным трактары за чацвёра сутак. Гэта азначае: па семнаццаць васемнаццаць кiламетраў у суткi... Было такое раздарожжа, што па таежных дарогах не хадзiлi больш нiякiя машыны.
      На панадворку леспрамгаснага склада нагрузiлi поўную цялежку, фактычна вагон, розным жалеззем, цвiкамi, запчасткамi. Гэтую цялежку прымацавалi да трактара. Звязаны яны былi дышлам, - бярозавым бервяном, акаваным рознымi жалезнымi хамуцiнкамi, скобамi. Паверх гэтага ўсяго села са сваёй маёмасцю брыгада маладых геолагаў, якая ехала ў наша паселiшча. Моладзь дужа сардэчная, прыязная, сiмпатычная, але зусiм ненапрактыкаваная ў такiх паходах. Калi я, моцна прывязаўшы да борта цялежкi пакунак з яблынькамi, пачаў лаштаваць сабе месца ў цялежцы, яны весела смяялiся з мяне. Асаблiва гучны смех выклiкала тое, што я ўзяў бярозавую жэрдку i загнаў яе памiж грузамi i бортам.
      - Што гэта будзе, для чаго?
      - За гэтую жэрдку я буду трымацца ў дарозе, каб не звалiцца...
      - Ой, дзядуля, паводле свайго росту вы i лясачку сабе падшукалi...
      - Не трэба смяяцца, дзеткi, а пакуль мы на месцы - пастаўце хоць пару такiх жэрдак для сваiх дзяўчат...
      - Дзякуем вам за параду! Не клапацiцеся, мы ўсе - фiзкультурнiкi...
      Паехалi. Выехалi з горада, узялi кiрунак на Апана-Ключы. Ад'ехаўшыся кiламетры за два, наша цялежка пачала нахiляцца то на правы, то на левы борт. Усе новыя, фарсiстыя рукзакi маiх юных спадарожнiкаў, якiя я радзiў iм папрывязваць ды мацней: "Ха-ха! Нiхто iх у нас не ўкрадзе!" - апынулiся адны на левай палове дарогi, другiя - на правай. Пачалi пырхаць следам за iмi i "фiзкультурнiкi". Усе дзяўчаты з'ехалi да майго бярозавага кала, паляпiлiся за яго, як пчолкi ў часе раення за якi сучок. Толькi i чулася:
      - А божухна! Калi ж пачнецца добрая дарога?
      Я iх супакоiў тым, што сказаў:
      - Гэта ёсць самая найлепшая частка нашага шляху. Праз кiламетраў пятнаццаць - самая горшая. Але, праўда, там вакол будзе тайга, багата жардзiн усялякiх, можна ўмацавацца як хочаш...
      Яны не падзякавалi мне за паведамленне, але пачалi пытацца, што зрабiць i як для бяспекi.
      У сяле Апана-Ключы мы спынiлiся. Механiкi праверылi сваю машыну, а юныя вандроўнiкi папрывязвалi ўсе да аднаго свае рэчы, панастаўлялi ля бартоў бярозавых колiкаў для сябе.
      У першы ж дзень мы праехалi вёску Байкан i ўзышлi ў тайгу сапраўдную. Дарога - мора разлiванае. Ад'ехалi ад Байкана кiламетраў пяць-шэсць, як паламалася дышла. Але тут, на шчасце, быў добры прыпынак: сталоўка, некалькi домiкаў, у якiх жылi нарыхтоўшчыкi жывiцы. Пакуль павалiлi бярозу, абкантавалi яе на дышла, перастаўлялi жалеззе са старога на новае, надышла ноч. Заначавалi дзе хто здолеў: хто ў хатках, хто на трактары, хто ля агню. Ранiцай паснедалi ў сталоўцы, паснедаць можна было як хочаш, прадукты - вышэйшай якасцi, нават толькi што застрэленая дзiчына: цецерукi, рабчыкi, глушцы... Пасля снедання паехалi далей.
      Пачалiся другiя суткi. Ад'ехалiся, можа, пятнаццаць кiламетраў - аварыя: лопнула жалезная злука, "серьга", пры дапамозе якой дышла чапляецца за трактар. Гэтага з пня не ссячэш...
      Пайшлi з паклонам у паселiшча Азёрнае, да нарыхтоўшчыкаў жывiцы. Пакуль дачакалiся iхняга начальнiка - час iшоў без супынак. Начальнiк, чалавек добры i разумны, каб не трымаць такую партыю людзей, даў загад - адкруцiць патрэбную частку з iхняга трактара i даць нам. Пакуль адкручвалi, пакуль прыкручвалi надышоў вечар. Заначавалi ў Азёрным. Паснедаўшы ў гэтым паселiшчы, ранiцой кранулiся, падзякаваўшы i насельнiкам i начальству за гасцiннасць i дапамогу.
      3
      Ехалi, ехалi. А тут машкара, камары. Яны ж - як абавязковае блюда ў кепскай сталоўцы. У геолагаў - бутлi з дыэцiлфталатам. У нас - бутэлечкi з дзёгцем бярозавым ды яшчэ накамарнiкi - сеткi, тканыя з конскага воласу. Глянеш на нас - нiбыта з нейкага пякельнага маскараду павылазiлi ўсе мурзатыя, пакусаныя ды яшчэ ў карычневы колер ад бярозавага дзёгцю пафарбаваныя... Едзем, едзем. У адным месцы сасновы сук нiзка нахiлiўся над намi. Папрыгiналi галовы, а адзiн малады хапiўся рукамi, каб падняць яго крыху, адвесцi ад дзяўчат. У гэты момант - трактар даў поўны ход, вырваў за сабой цялежку, а хлопец i застаўся вiсець на суку. Саскочыць - праўда, нiбыта мякка, але ж унiзе гразь. Калi не ўтопiцца, падаючы з вышынi, дык увесь гразёй зальецца. I брызент нiякi не падкладзеш: гразь суцэльная. Пабралi сякеры, нассякалi лапак, накiдалi з бакоў на дарогу. На тыя лапкi саскочыў. Заблоцiўся, зразумела, але ж не так, як бы без лапак было. А самае галоўнае час iдзе. Трэцiя суткi. Дзень на другую палову пераходзiць, а мы ад'ехалiся роўна нiчога. I вось трапiлi на такое месца, што нi ўзад, нi ўперад. Наша цялежка загрузла па самыя барты. Стасiльны трактар не можа даць рады. Нават адчапiўся ад нас, каб не засесцi самому, i ад'ехаўся на лепшае месца. Раптам чуем, тарахцiць недзе ззаду яшчэ трактар. Пад'ехаў блiжэй. Калёсны, слабы, але ж дзве вялiзныя бочкi партвейну вязе, значыць, сiлу нейкую мае. Ад'ехаўся i ён на лепшае месца, паставiў свой партвейн, пасля разам тузганулi нашу цялежку i вывалаклi з гэтага прадоння, адвезлi метраў за сотню, на больш прыдатнае месца. Там трактарысты нашыя i - з калёснага занялiся падкручваць гайкi, бо яны, некаторыя, зусiм аслаблi.
      Пасажыры павыходзiлi на абочыны: хоць ногi крыху адыдуць, адпачнуць ад такой язды. Тым часам следам за намi на парцы коней ехала пошта ў лёгенькай карыфашцы. Нiчога не ведаючы, паштавiк заехаў на тое месца, дзе тапiлася нашая цялежка i выцiснула сабой такую вялiзную ямiну. Левы конь адразу пагрузiўся ў тую ямiну, у гразь. Засталася над гразёй адна толькi галава. Паштавiк адразу выпраг другога каня, вывеў яго на абочыну i стаў думаць горкую думу: нiхто ж нiколi не дасць веры, каб на дарозе, хоць бы i таежнай, конь утапiўся. Значыцца, паштавiк нейкую памылку вялiкую зрабiў... У гэты час нашыя трактарысты запусцiлi маторы. Пачуўшы iх, паштавiк сеў конна на выратаванага каня, прыехаў на нашую стаянку, злез i ўкленчыў проста ў гразь:
      - Ратуйце, людцы! Конь утапiўся на дарозе!
      Хто ж тут скажа - "справа не мая"? Пабралi рыдлёўкi, сякеры, вяроўкi, пайшлi да таго каня. А ён, бедны, калi пабачыў людзей, як пачаў iрзаць, як пачаў iрзаць - не спыняецца. А карцiна якая жудасная: ляжыць на гразi адна галава i ржэ, нават грывы не вiдно. Прыйшлi людзi, абступiлi вакол таго бедалагу. Хто рыдлёўкай гразь адлiвае, хто лапкi сячэ, хто жэрдачкi падносiць. Намасцiлi з бакоў дзве гацi невялiчкiя, прашмаргнулi вяроўкi ды ўсiм натоўпам i выцягнулi таго каня. Падзякаваў паштавiк ратавальнiкам, спрог зноў конi ў карыфашачку ды следам за намi.
      Трэцiя суткi канчалiся. Ноч. Распалiлi агонь, павячэралi, паспалi - хто як мог, каму як было лепш. На чацвёртыя суткi прашу я паштавiка:
      - Вазьмi мяне з яблынькамi, давязi да паселiшча. Баюся я, каб мае яблынькi не прапалi.
      А ён мне адказвае:
      - Ты бачыш, што мой выратаваны конь толькi для лiку ў запражцы iдзе, увесь час дрыжыць, як у трасцы якой.
      - Ды я не прашуся, каб ты мяне вёз. Я пайду пехатой. Ты мае яблынькi толькi вазьмi, прывяжы ззаду.
      Прывязаў. Увечары чацвёртых сутак прывёз я iх дадому i пасадзiў адразу. Некалькi штук даў у падарунак тром маiм сябрам, з якiмi разам працаваў. Не ведаю, як дрэвы жылi цi жывуць у iх. А на маёй колiшняй сядзiбе прынялiся добра. Мне прыслалi фота, на якiм яблынька проста абсыпана яблыкамi ад зямлi i да самага невысокага верху.
      Колькi людзей памагло, каб гэтыя яблынькi даехалi да свайго месца!
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
      Цяпер замест той таежнай пракладзена добрая дарога, шаша. Аўтобусы "Iкарус" iдуць па той дарозе, на якую мы патрацiлi чацвёра сутак, дзве гадзiны. А хто хоча, ад Канска да Бiрусы можа праляцець рэйсавым самалётам за паўгадзiны. Думаю, што новыя насельнiкi таго паселiшча пачнуць цяпер гадаваць i вiнаград нават...
      Як начаваў у Байкане
      Давялося мне зiмою iсцi ў тайгу. Перад тым двое сутак мяла мяцелiца. Усе сцяжынкi, усе дарогi занесла снегам, намяло на адкрытых мясцiнах вялiкiя гурбы. I такой дарогi мне дзесяць мiль. Выйшаў я з горада рана. Пры мне толькi адна буханка хлеба, але вялiкая, кiлаграмы на чатыры, i пачак цукерак-падушачак. Апрануты я цёпла: павалаканы паўкажушок, зiмовая шапка, валёнкi.
      Iду, як цалiк пракладваю, баразну ў снезе сабою ару. Зiрну назад - так баразна i застаецца. Нiхто, зразумела, не едзе. Кожны чакае, калi клiн трактарам працягнуць - правалакуць, прачысцяць шлях.
      Пасля абеду прыйшоў я ў Апана-Ключы. Спынiўся ў знаёмых, перакусiў. Старая гаспадыня пакiдае начаваць.
      - Дарогi няма. Дужа натомiцеся.
      Адказваю, што я сёння абавязкова павiнен трапiць у вёску Байкан. Калi я там заначую, дык заўтра вечарам буду дома. А калi заначую тут, тады мне трэба будзе ў тайзе начаваць. Ну што ж яна больш скажа: сваю гасцiннасць выказала, а ты - як хочаш i як знаеш... Ад гэтага сяла дарога пайшла нiбыта ў нiзiну, адхонам. Снегу намяло куды больш, чым да сяла. Баразну разгортваю яшчэ глыбейшую. Iду...
      Прытамiўся, пiць хочацца. Вазьму жменьку снегу, скамячу ды ў рот. Растане, праглыну - зноў пiць хочацца.
      З'явiлiся ўжо вялiзныя купы дрэў - падыходжу да самай тайгi. Сцямнелася. Толькi святла - ад снегу. А я iду...
      I бачу леваруч - агеньчыкi зазiхацелi. Я ўсцешыўся: хоць прыцемна, але ж дайшоў да сваёй сённяшняй мэты! Спынiўся, глянуў. Нешта не тое мне прыдалося: агеньчыкi вёскi з'яўляюцца раптоўна проста перад дарогай, калi спусцiшся ў роў ды з яго выберашся. А тут агеньчыкi менавiта леваруч, там, дзе стаяў вадзяны млын. Самае ж галоўнае, што яны пераходзяць з месца на месца, як жывыя. "Э! Дык жа гэта воўчае вяселле! Проста на iхнi пiр трапляю".
      Пастаяў я, пастаяў - аж агеньчыкi пасунулiся на Апана-Ключы полем. А вецер у мой бок, ваўкi нюхам мяне i не выкрылi. Пайшло тое вяселле сваiм шляхам. А я iду сваiм... Дайшоў да таго рова, спусцiўся, зноў узняўся. Вось ён i Байкан. Агнi гараць ва ўсiх вокнах, але ад газнiц. Электрычнасцi ў iх тады не было. А самае галоўнае, ведаў я пра гэта добра, сёлетнi год для людзей быў дужа цяжкi: рана стукнуў мароз, памерзла ўся чыста бульба. Якiя атожылкi нараслi, ды добрага плёну не далi. Жыта было павымакала, а рэшту градам пабiла. Нейкая карысць i падтрымка была ад аднаго-адзiнага гароху. Ды яшчэ ад тайгi - грыбоў бралi, ягад... А ў звязку з такiмi акалiчнасцямi народ быў сярдзiты. Свае са сваiмi сварылiся. Старая беларуская прыказка кажа, што калi на гумне не малоцiцца, тады ў хаце калоцяцца. А гэтая вёска была на дзевяноста дзевяць працэнтаў заселена беларусамi, якiя выехалi сюды яшчэ перад рэвалюцыяй.
      Падыходжу я да "дагаварной хаты", у якую павiнны прымаць на начлег. Стукаю ў акно.
      - Хто там?
      - Начаваць да вас!
      - Заўтра ў мяне свята, я мыю падлогу, нiкога не пушчаю.
      - А дзе ж мне начаваць?
      - Дзе хочаш! Бывай здароў!
      Калi не хочуць размаўляць у той хаце, гаспадынi якой плацiлi грошы, дык што ж мне маглi сказаць у суседнiх!
      I надумаў я iсцi ўсю ноч да свайго жытла. Прыблiзна на сярэдзiне вёскi якраз паварот на тайгу. Падыходжу я да гэтага павароту i бачу каля яго хату. Хата вялiкая, тыпова сiбiрская, але нейкая дужа заняпалая. На ёй не тое каб страхi, але i крокваў нават няма. А так i комiн стаiць, i вокны зашклёныя. Дай, думаю, яшчэ раз паспрабую. Стукаю ў акенца. Жаночы голас пытаецца:
      - Што вам трэба?
      Я тлумачу. Жанчына адказвае:
      - У мяне дужа бедная хата. Iдзiце куды ў лепшую.
      Зноў тлумачу:
      - Я шукаю не багацця, а дзе б мне ноч перасядзець. Гэта ж мароз - градусаў сорак...
      - Заходзьце, калi ласка! Толькi не крыўдуйце...
      Адчынiла яна дзверы. Зайшоў. Якая б хата нi была, а пасля такога марозу рай! Мiж iншым, у хаце чыста, падлога аж зiхацiць, нашоркана венiкам з пясочкам.
      Павiтаўся я. Распрануўся ды пытаюся:
      - Цi няма ў вас трохi гатаванай вады, хоць кубачак.
      Яна адказвае, што ў печы - поўны чыгун. Хочаш пi, хочаш мыйся.
      Я такi папарыў свае ногi, пасля налiў кубачак вады, дастаў з рукзака буханку хлеба i чую, што мяне нiбыта голкамi нешта коле. Узнiмаю вочы ўгору, а там, на палатках, дзецi гэтай гаспадынi, чацвёра. Ведаючы, як у iх кепска справа з харчаваннем, я запытаўся:
      - А цi няма ў вас яшчэ кубачкаў?
      Гаспадыня мая здзiвiлася:
      - А што вы з iмi будзеце рабiць? Кубачкi ёсць, зразумела.
      Паставiла яна яшчэ пяць кубачкаў. Налiў я ў iх гарачай вады, парэзаў на шэсць кавалкаў сваю буханку хлеба i на кожную лусту паклаў падушачак.
      - Справа ў тым, дарагая гаспадыня, што я чалавек сямейны. У нас заведзена так, каб усе садзiлiся за стол разам, а нiхто адзiн аднаму ў рот не заглядваў.
      Яна пачала пярэчыць, што мне яшчэ дзень iсцi. Я адказаў, маўляў, мне лягчэй стане iсцi, калi на сэрцы будзе лёгка...
      Пакуль мы з ёй размаўлялi, дзецi самi пазлазiлi, селi ля стала, i мы ўсе разам павячэралi.
      Ранiцой, аддзякаваўшы ёй за начлег, пайшоў я ў свой апошнi перагон i ўжо цёмна-цёмна з'явiўся дадому...
      I смех, i грэх...
      Заўтра - Пятро, як дзяды нашы казалi. Нават i ў Сiбiры настала лета. Мы пазаносiлi на вышкi розныя накрыўкi, iмi накрывалi лехi гурковыя, таматы ды наогул усю гароднiну, якая не мае дружбы з замаразкамi. Але па старой звычцы кожны вечар, кладучыся спаць, я выходзiў на ганак i глядзеў, колькi градусаў на надворным тармометры.
      Пайшоў i ў той вечар, адзiнаццатага лiпеня. На тэрмометры было два з паловай градусы цяпла. Калi я сказаў пра гэта жонцы, яна не паверыла i дала раду:
      - Пасвяцi электрычным лiхтарыкам, трэба ведаць вельмi дакладна.
      Пры электрычным святле - усё роўна два з паловай градусы. У маленстве я чытаў апавяданне аднаго фiнскага пiсьменнiка, як стары, сiвы i ў дадатак сляпы дзядуля выйшаў ранiцай на панадворак, памацаў рукой зямлю i пасля гэтага закрычаў у роспачы: "Дзеткi, уставайце! Уся наша праца загiнула!". Каб пасля бяды не галасiць дарэмна, не мацаць ранiцай прымарожаную гароднiну, мая гаспадыня дала параду:
      - Пастаў будзiльнiк на першую гадзiну ночы. Тады пабачым. Калi знiзiцца яшчэ, пойдзем накрываць.
      Зрабiўшы так, я паскiдваў, на ўсякi выпадак, усе накрыўкi з вышак, сабраў у адно месца старыя газеты i пасля таго заснуў. Неўзабаве зазванiў гадзiннiк. Я да градуснiка: паўтара градуса марозу. Значыцца, перад свiтаннем будуць усе шэсць. Не бавячы часу, мы занялiся ратаваць сваю працу. У нас была яшчэ аўчарка, дык яна, паддаўшыся нашаму настрою, больш паловы накрывак перацягала ў гарод. Накрываць мы накрываем, а нашы суседзi спяць, нiчога не чуюць. Падбег я да аднаго акна, стукнуў:
      - Мароз, накрывайце гароднiну.
      Маладая гаспадыня выскачыла босая, аж гвалт закрычала:
      - Зiмна! - Пабегла яна, абулася ды за працу.
      Падышоў я да другое хаты, стукнуў таварышу, з якiм разам у майстэрнi адной працавалi:
      - Пятро! Мароз! Мы гарод накрываем!
      А ён мне адказвае:
      - Сусед дарагi! Заўтра мае iмянiны, нiякiх маразоў не павiнна быць. А што вы накрываеце - накрывайце, у вар'яцкiм доме яшчэ весялейшыя фокусы бываюць...
      Падзякаваў я за такi прыгожы камплiмент ды зноў на свой гарод. Панакрывалi мы ўсё, нават фасоль i тую газетамi пазасцiлалi. Апрача таго, поўныя бочкi, якiя для палiву стаялi, вадой дапоўнiў. Глянулi на градуснiк - шэсць градусаў марозу.
      Ранiцай, як толькi сонейка ўзышло, паднялося, пайшлi мы ўсе накрыўкi скiдаць ды гароднiну вадой з палiвачак палiваць. У нас - не змерзла нiводнага калiва, а ў беднага iмянiннiка нават бульбоўнiк увесь счарнеў.
      Днём у майстэрнi смеху было немаведама колькi. А гэты самы Пятро мне прэтэнзiю даў:
      - Чаму вы мяне не ўгаварылi? Я тады, можа б, устаў i таксама пазакрываў сваю гароднiну.
      Саратаўскi беларус
      Прыехалi мы з жонкай у Беларусь. У адну маленькую вёсачку, дзе нiколi ў жыццi не былi, нiкога з людзей да таго не бачылi i не ведалi. Вёсачка дужа прыемная, прыгожая. Нават вулiца i тая асаблiвая, не падобная да iншых: зялёная, спарышнiкам уся зарасла, як зялёным дываном пакрыта. А з бакоў, апрача садоў i кветнiкаў, рабiнамi абсаджана. Ходзiм мы на возера купацца, ходзiм у лес грыбы збiраем, на памежках некаторыя лекавыя раслiны бяром ды сушым: святаяннiк, насенне трыпутнiку, мяту. Адначасна, калi бывае ў людзей вольны час, слухаем, як яны гавораць, якая ў iх сама вымова, якi лексiчны запас. Iдучы вулiчкай, да нас на лаўку перад домам садзяцца калi, хоць на кароткi час, суседзi, пытаюцца, расказваюць...
      А насупраць дома нашай гаспадынi жыла адна вельмi слаўная сям'я. Мацi працавала на мясцовай пошце, бацька - рабочы. Дачушка старэйшая адвучылася ў восьмым, перайшла ў дзевяты клас. Мала таго, што прыгожая i разумная, але гэта была на дзiва для нас з жонкаю працавiтая дзяўчына. Яна адна даглядала ўсю хатнюю гаспадарку, гатавала есцi для ўсёй сям'i, рыхтавала пойла ды корм для жывёлы, прачкарыла, знаходзiла i час чытаць кнiгi. А школьныя адзнакi ў яе ўсе былi выдатныя. Гэтыя акалiчнасцi выклiкалi ў нас вялiкую сiмпатыю да гэтае сям'i i не меншую павагу. Калi аднойчы да нас падышоў пагаманiць крыху сам бацька, мы з вялiкiм задавальненнем паслухалi яго, падтрымалi размову з iм. Гаварыў ён па-беларуску прыгожа, нават, я сказаў бы, з лiтаратурным ухiлам. Вымова ў яго была чыстая, натуральная: казаў "дзякую", а не "д'зякую", як некаторыя ў горадзе, "сяджу", а не "сяд'жу".
      Аднойчы ён у мяне запытаўся, з якога раёна Беларусi я паходжу.
      - З Пастаўскага, але даўно-даўно выехаў адтуль. А вы?
      - Я з Саратаўшчыны...
      У мяне нават думкi такой не з'явiлася, што гэта з той Саратаўшчыны, якая на Волзе. Я парашыў, што пасля вайны якi-небудзь наш раён перайменавалi ў Саратаўскi. Але запытаўся:
      - Даруйце, але дзе ж ён, той Саратаўскi раён, як ён называўся раней?
      Мой субяседнiк засмяяўся ды i пытаецца:
      - Няўжо вы не ведаеце, дзе знаходзiцца Саратаўшчына? Вы жартуеце, зразумела...
      - Як?! - яшчэ больш здзiвiўся я. - Дык вы з Волгi, з той самай Саратаўшчыны?!
      - Але, але. А чаму вы дзiвiцеся?
      - Мяне дзiвiць, што вы гаворыце па-беларуску так, нiбыта тут нарадзiлiся.
      - Нiчога дзiўнага! Калi я ажанiўся, а мая жонка - тутэйшая, - то надумаў тут i застацца. А жыць з людзьмi, сустракаючыся з iмi штодня, i не ведаць iх мовы - я лiчу недастойным людской годнасцi. Апрача таго, гэта значыла б прызнацца ў сваёй бяздарнасцi. Цi цяжка вывучыць яшчэ адну мову! Мая дачушка вывучыла чатыры, уладае iмi як мае быць. Трэба ж i мне не вельмi адстаць ад яе. Хiба я няправiльна разважаю?
      - Вы разважаеце дужа правiльна, па-ленiнску.
      "А Маня дурная!"
      Аднойчы сядзеў я на лавачцы каля дома з суседскай дзяўчынкай Маняй. Падышоў да мяне, павiтаўся i сеў побач таксама суседскi хлопчык Шлёмка, такога ж узросту, як i Маня.
      Я люблю размаўляць з малымi. Цiкава, як яны глядзяць на жыццё, на вакольны свет. I гэтым разам пагаварылi аб тым-сiм. Тут хлопчык i кажа:
      - А гэта Маня дурная!
      Я здзiвiўся i пакрыўдзiўся.
      - Што ты вярзеш? Ты б такiя адзнакi са школы прыносiў, як яна. У яе ж адны пяцёрiкi...
      - Ха! Што яе пяцёркi! Я залез у iхнi сад, узлез на самую лепшую яблыню i латашу сабе яблыкi, поўную пазуху напакаваў. Прыходзiць яна. Прайшла каля самай яблынi, мяне не ўбачыла, узяла з-пад суседняга дрэва нейкi ападыш ды i пайшла з саду... Дзе ж яе розум?!
      Я праз малы час пытаюся ў Манi, цi праўда гэта, што Шлёмка кажа.
      - Праўда, дзядзечка! Я пайшла да яблынi адмыслова, гэта ж мая самая любiмая. Кожную ранiцу хаджу да яе. Аж бачу, на дрэве сядзiць ён. У iх свайго саду няма. Няхай, думала так, няхай паласуецца... Узяла зусiм не патрэбны мне яблык i пайшла прэч з саду, каб не засмуцiць, не здэтанаваць яго...
      Хованкi
      Недалёка ад Сянна, на беразе таго ж возера, пры якiм стаiць i Сянно, ёсць невялiчкая, утульная вёсачка Свабоднае. Давялося нам неяк пражыць там з паўлета. Што, апрача прыроды, спадабалася нам у тым прыгожым куточку Беларусi - гэта людзi. Вельмi добрыя, цiкавыя, лагодныя людзi. А затым - дзецi. Жонка мая бадай усё жыццё працавала настаўнiцай, ды i паездзiлi мы па свеце багата. Такiм чынам, маглi рабiць параўнаннi, супастаўленнi. Розныя бываюць i дарослыя, розныя бываюць i дзецi. Вось, напрыклад, у часе вайны iшла жанчына прасёлкам да станцыi. Сустрэла мужчын. Пытаецца ў iх:
      - Цi так я iду, цi правiльным шляхам?
      - Ды не, - кажуць, - зусiм не! Вам трэба iсцi вось гэтай дарогай. Адразу i прыйдзеце туды, куды вам трэба.
      Бедная жанчына паслухала iх, прайшла кiламетраў дзесяць па асенняй калатусе, ды з клункамi, i даведалася, што ёй трэба было зусiм у адваротны бок iсцi...
      Скажыце, цi варты тыя людзi добрага слова? Нейкая звярыная, жывёльная жорсткасць i бязлiтаснасць кiруюць такiмi iстотамi...
      А вось у Свабодным, гуляючы ў лесе, мы неяк затлумiлiся i пайшлi не ў патрэбны бок, а ў адваротны. Па дарозе сустрэлi двух хлопчыкаў, якiя ехалi на фурманцы ў кузню, везлi нейкую дэталь ад жняяркi для рамонту. Павiталiся з намi. Жонка пытаецца:
      - Цi далёка да Свабоднага?
      Большы адказвае:
      - Недалёка, але ж вы не ў той бок iдзеце. Сядайце на нашу фурманку, мы вас падвезямо...
      Едучы, яны расказалi нам пра свае дзiцячыя справы, а ў нас запыталiся, хто мы, дзе жывём. Уся гутарка была далiкатная, без нiякiх выкрутасаў i зухаватасцi...
      У Свабодным жа мы наглядалi неаднойчы, як дзецi, якiя не хадзiлi ў поле, гулялi ў розныя гульнi, у тым лiку i ў хованкi. Было дзяцей блiзу нашае хаты шасцёра-сямёра, прычым больш-менш аднаго ўзросту. Але гуляў разам з iмi адзiн хлопчык гадоў чатырох, а можа, i менш таго, бо ён хадзiў у адной кашульцы, без штонiкаў. Клiкалi яго - Вася.
      Калi давалi сiгнал хавацца, ён адыходзiў крокi на два i закрываў далонямi свой твар. Гэта азначала, што ён схаваўся, што яго нiхто не бачыць. Мiмаволi згадалiся нам страўсы, якiя, прытамiўшыся ад пагонi, хаваюць галовы ў пясок. I вось хлопец або дзяўчынка, якiя правяралi ўсе хованкi, самыя патаемныя мясцiнкi, праходзiлi колькi разоў ля гэтага маленькага Васi i ўсё пыталiся:
      - Ды дзе ж той Вася схаваўся? Ды як жа нам адшукаць Васю? Хто нам дапаможа знайсцi Васю?
      А Вася аж танцуе на сваёй схованцы, але рук ад твару не адымае. Урэшце ён застукаў усiх, ён перамог...
      Як бы хацелася зiрнуць сёння на таго Васю! Цяпер яму, пэўна, чатырнаццаць або пятнаццаць гадкоў. Вось бы паглядзець, як ён гуляе з малодшымi ад сябе! Цi так жа добра, як гулялi з iм самiм...
      Зiмовыя браткi
      У вайну некаторы час я працаваў эканамiстам. Мае абавязкi былi - улiк работы брыгад. А тут яшчэ трэба выходзiць на тэрмiновыя пагрузкi вагонаў нашымi вырабамi, якiя накiроўвалiся на заводы. Адным словам, работы хапала ўсiм i ўсялякай. Тым не менш, шмат хто знайшоў час i ўрабляў агародныя пляцоўкi. Меў такую пляцовачку i я. Расло ў мяне багата гароднiны, большую палову яе з'ядалi сябры, якiя, калi справа даходзiла капаць гарод, казалi:
      - А навошта нам? Мы заўтра, можа, адсюль паедзем...
      Аднак елi тую гароднiну яны надзвычай ахвотна. Насеялi i насаджалi мы розных кветак, спаборнiчалi адзiн з адным, сусед з суседам. Перад уваходам у мае жытло была вялiзная клумба, уся занятая браткамi, прычым самых розных колераў i барваў. Хоць даскокамi, але знаходзiў я час прапушыць зямлю пры iх, палiць. Раслi яны так, што лепш не можа быць. Нават людзi з дужа жорсткiмi сэрцамi спынялiся ля клумбы i захаплялiся ўголас...
      I што было галоўнае: усе ўздыхалi аб тым, што вось прыйдзе зiма, маразы, i гэтае хараство загiне пад снегам...
      Я падумаў, падумаў: што калi хоць частку кветак узяць на зiму ў памяшканне?
      Пачаў я ажыццяўляць сваю задуму. Зрабiў вялiкую скрыню, больш метра даўжынёй, сантыметраў сорак вышынёй i столькi ж ушыркi. У скрыню я насыпаў самай лепшай зямлi i перасадзiў з зямлёй жа даволi багата кветак. Некалькi дзён i начэй гэтая скрыня стаяла ля клумбы, а перад самымi маразамi я занёс яе ў сваё жытло, паставiў на вышыню двух метраў.
      Усе ў адзiн голас казалi:
      - Нiчога не будзе! Гэтыя кветкi ў памяшканнi жыць не стануць.
      А трэба дадаць яшчэ, што ў мяне ўсю ноч гарэла лямпа ў дзвесце ват. Печка, вялiзная, чыгунная, палiлася круглыя суткi, без перапынку.
      Што дапамагло - не ведаю: цi святло ад лямпы, якая была на адлегласцi аднаго метра ад кветак, цi цеплыня ад печы, цi добрая акуратная перасадка, але кветкi красавалi безупынна. Адны адцвiталi, другiя пачыналi, зелянiна была цёмна-зялёная, здаровая.
      Кожны вечар, прыходзячы з работы, мы падыходзiлi да кветак i разглядвалi iх з добрай, прасветленай усмешкай. Можа, кожны згадваў тыя днi, якiя красавалi для яго, як гэтыя прыгожыя, дзiвосныя кветкi, калi на душы i сэрцы было спакойна i чыста. Хто ведае! Адны ўздыхалi, другiя ўголас выказвалi сваё захапленне.
      I дажылi кветкi, прыносячы асалоду ўсiм, аж да канца сакавiка месяца.
      Прыйшлося мне, у сваю чаргу, быць адказным дзяжурным на кухнi. Працуючы там, я некалькi разоў хадзiў i падкладваў дровы ў сваю печ, каб трымалася цеплыня. Пад самую ранiцу, гадзiны за паўтары да раздачы снедання, кухар папрасiўся ў мяне:
      - Дазволь, я пайду пасплю гадзiнку якую ў цябе!
      Не хацелася мне пускаць яго.
      - Ты мне кветкi памарозiш!
      - Я буду дровы ў печ падкладваць, - дакляраваў кухар.
      Што зробiш, прыйшлося дазволiць.
      ...Калi я пайшоў будзiць кухара, бачу, што з майго комiна не дым, а пара iдзе: апошняя цеплыня выходзiць. Пастукаў у дзверы. Адчынiў ён. Я першым чынам да кветак... Нахiлiлi галоўкi... Я да вядра з вадой, каб папырскаць iх - кубак у вядро не лезе, лёд ледзьве не ў палец таўшчынёй паверх вады... Падкладваў дровы кухар!
      Так i загiнулi мае кветкi...
      Цяжка ўявiць, якi гвалт быў увечары, калi людзi прыйшлi з работы!
      Усю вiну клалi на мяне:
      - Навошта ты таго кухара пусцiў...
      Кожны шкадаваў аб сваiм. А я - дык аб тым, што не стала каму вiтаць мяне i цiхенька-цiхутка нагадваць мне песеньку, якую калiсьцi спявала мацi... Гэта ж яны, мае кветкi, падавалi сваiмi пялёстачкамi гукi ўцехi, надзеi, наступнай радасцi i, з'яднаўшыся з галасамi кветак майго сэрца, стваралi такую чароўную мелодыю...
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
      А сам я i сёння згадаў пра вас, браткi, бо такiя самыя, мiлыя майму сэрцу сiнявокiя браткi я сустрэў у сябе ў Беларусi.