Лявон Дрозд-Быкоўскi
      Парад чарцей усiх масьцей
      Агульнавядома, якi моцны ўплыў маюць старажытныя вераваньнi i ўяўленьнi пра сусьвет нават сярод сучасных людзей. Таму не зьдзiўляе, што свой новы раман галоўная беларуская пiсьменьнiца пачынае з параду чарцей. Зь першых старонак увага чытачоў засяроджваецца на нечысьцi ўсiх масьцей. Ва ўсёй сваёй велiчы, славе i красе перад вамi праходзяць вадзяныя ды лешыя, хто ў самотнай адзiноце, а хто гурбою на чале зь Перуном, галоўным бажаством беларускага мiталягiчнага пантэону. Ён зьяўляецца ўжо на старонцы 4. Сьледам за iм шпацыруюць:
      Ваўкалакi (стар.4)
      Паляндра (яцьвяская багiня сьмерцi) (стар.4)
      Кадук (стар.5)
      Трасянiца (стар.5)
      Род i парадзiхi (стар.5)
      Касны (стар.5)
      Дамавiк (стар.7)
      Трасца (стар.10)
      Паветрыкi (стар.10)
      Лiхаманка (стар.13)
      Начнiцы i мешы, прахi ды паўночнiкi (стар.20)
      Злыднi (стар.20)
      Трохгаловы цмок (стар.20)
      Зара-заранiца - сонцава жонка (стар.21)
      Грамавiк (стар.22)
      Лясун (стар.24)
      Чорныя вядзьмаркi (стар.24)
      Чорт (стар.24)
      Лель, Любчык i Ляля (стар.28)
      Мара (багiня сьмерцi) (стар.30)
      Вялес, Сварог (стар.31)
      Бай (стар.34)
      Мокаш - жытняя баба (стар.34)
      Дзедка (стар.34)
      Марэна (багiня сьмерцi) (стар.42)
      Лесавiкi (стар.45)
      Вешчы воран (стар.47)
      Чорная панна (стар.48)
      Лада i Лад (стар.76)
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
      Гэта ўсё ў нумары 9, але пералiк на гэтым не скончыўся. У другiм томе (No 10-2001) праўда паменшыла ўжо iмпэту, але тое-сеё аўтарка раману яшчэ здольная ўзгадаць:
      Агнявiца (стар.48)
      Дажбог (стар.60)
      Iван Падвей, Вячорка, Паўночнiк i Заравы (стар.75)
      Сур'я, бацька Вялеса (стар.78)
      . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
      Калi ў сп. Iпатавай скончылiся веды па беларускай мiталёгii, яна пачынае пералiчваць персанажы з мангольскай - Дзiй (стар.80), Хан-Харангуй (стар.89) i гэтак далей... Стамiўся ажно пералiчваць усё гэта д'ябальскае адродзьдзе.
      Уяўвiце сабе, як сп. пiсьменьнiца з усiх бакоў абклаўшыся рознымi кнiжкамi па беларускай мiталёгii вышуквала самых невядомых, самых таямнiчых прадстаўнiкоў iншага сьвету, каб задаволiць сябе i пацешыць дасьведчаных людзей сваiмi ведамi. Цi атрымалася гэта ў яе, цi дасягнула яна пастаўленай мэты, ня ўпэўнены. Толькi вось якое дачыненьне маюць уся гэта нечысьць да тэмы раману? Здаецца сп. Iпатава вырашыла перахапiць пальму першынства ў пажарных з вядомага анекдоту пра тое, як тыя выконвалi ролю масоўкi ў адным сьпектаклi, ды па прастаце сваёй i заявiлi ў залю: "Ну што казаць, калi казаць няма пра што". Гэтаксама i Вольга Iпатава. Калi няма чаго сказаць пра галоўнае, тады ўвагу пераключаюць на нязначныя дэталi. Трэба пагадзiцца, ёй удалося вывесьцi на бачыны свайго раману большасьць персанажаў беларускай мiталёгii. Самую маласьць не дацягнула сп. Iпатава да знакамiтых навукоўцаў У.Васiлевiча i Ў.Коваля. Аднак вельмi падрабязнае пералiчэньне ўсякай нечысьцi далёка не самае кепскае ў рамане Вольгi Iпатавай. Магчыма, нехта будзе карыстацца iм у якасьцi дапаможнiка пры вывучэньнi беларускай мiталёгii. Гэта трэба залiчыць у безумоўныя плюсы раману. Таксама будзем лiчыць, што пiсьменьнiца такiм чынам кампесуе адсутнасьць прадстаўнiкоў беларускiх мiтаў сярод герояў "Мiталягiчнага слоўнiка", выдадзенага ў Маскве ў 1990 годзе. Дзе на амаль 700 старонках здаравеннай па аб'ёме кнiжкi пра самастойную беларускую мiталёгiю нiякiм чынам не ўзгадваецца. Знайсьцi на ягоных старонках каго-небудзь з усiх гэтых Зюзяў цi хоць бы Хiнцю якую не выпадае.
      Колькi словаў пра галоўных герояў.
      Вялiкi князь Альгерд у выкананьнi В.Iпапавай дужа ўжо падобны на лiтаратурнага Пятра А.Талстоя. Аб'ядноўвае абодвух тое самае жаданьне паспрабаваць усё на ўласныя рукi. Першы бегаў за цесьляра, Альгерд таксама не саромеецца стаць за мяхi ў кузьнi. Але Талстой пiсаў свайго Пятра на замову сп. Джугашвiлi. Здаецца сп. Iпатава пiша для душы, (бо вельмi ўжо сумнеўна, каб наш самы галоўны прачытаў гэтую бздуру, дый яшчэ крый Божа, захапiўся ёю), але пiсьменьнiца карыстаецца тымi самымi прымiтыўнымi схемамi. Гэта ня робiць гонару анi ёй, анi беларускай лiтаратуры. З другога боку зразумела чаму менавiта гэты твор узяты за прыклад. Бо пачытаць такiя культавыя рэчы, як раман "Д'ябал" Альфрэда Нэймана пра Людовiка XI, "Рыцара залатога вееру" Крыстафера Мiколя цi хоць бы "Гайнрыха IV" Г.Мана ў юнацтве, напэўна, сп.Iпатавай не выпадала. Бо не вывучалi iх па школьнай праграме, а зьверх праграмы цяжка было нешта знайсьцi, ды i мовы трэ было ведаць.
      Другая галоўная гераiня - Лозка, дачка каваля Вольжыча. Добрая дзяўчынка. Але занадта вельмi ўжо спрытная. Вось бы майму брату такую малжонку! Пакуль яе бацька вёў размову ў кузьнi з сынам вялiкага князя Гедзiмiна, "дзяўчынка кiнулiся да выхаду - мiльганулi чорныя ад сажы пяты, матлянулася каса.
      Калi паляўнiчыя падыйшлi да хаты, праз шырока расчыненыя дзьверы, убачыўся стол на покуце - на жоўтай яго паверхнi стаялi гладышы, драўляныя тарэлы зь печывам (калi пасьпела цеста прыгатаваць, i сьпекчы? - Leod), а каля печы лётала(!) Лозка.
      - Падай княжычу гарачага адвару ды мёду туды налi! - загадаў ёй бацька." (стар.7)
      Праз колькi сказаў, наступным чынам малюе пiсьменьнiца сваю галоўную гераiню: " Дзядзька Нячай ... чэпкiм позiркам абмацваў усё навокал: i чыста выскабленаю падлогу, i печ з чырвонаю стужкаю вакол комiна, i бажнiцу... Княжыч жа са зьдзiўленьнем глядзеў на дзяўчынку, якая пасьпела пераапрануцца ў сьвяточную, з вышыўкай кашулю, адмыць твар ад сажы i цяпер, ад хваляваньня расчырванеўшыся, ставiла на стол едзiва - яе рухi былi такiя спрытныя i хуткiя, што здавалася, нiбыта нехта - цi той жа спрыяльны да каваля Дамавiк? - носiць маладую гаспадыню па хаце. Слугi ў параўнаньнi зь ёю падалiся цяпер марудлiвымi, як асеньнiя (здаецца, патрэбна - восеньскiя - Leod) мухi." (стар.8) Вось такую цудоўнаю дзяўчынку выгадаваў каваль Вольжыч. Зусiм як у вядомай фразе: "коня на ходу остановит, в горящую избу войдёт". Здаецца, пакуль сп. Iпатава толькi аднойчы дазволiла сабе пракалоцца - твар у дзяўчынкi адмыла ад сажы, а пра пяты забылася. Але гэта вельмi важна, каб пяты былi памытымi, а разам княжыч (згодна законаў жанру) кiне вока на Лозку ды пажадае правесьцi зь ёю доўгую ночку? Але праз колькi старонак сп. Iпатава мабыць спахапiлася-здагалася пра магчымую любоўную ўцеху, таму хуценька паправiла ўласную памылку: "Альгерд слухаў тыя аповеды, але вочы яго касiлi ў той бок, дзе, усеўшыся на ганку, чысьцiла рэдзьку i наразала яе на жоўта-белыя, амаль празрыстыя скрылi Лозка, схаваўшы свае, вiдаць ужо адмытыя ад сажы пяты ў лапцi" (стар.22) Заўважце, Лозка нi хвiлiны бяз працы. Нават слухаючы бацькоўскiя байкi.
      Але Лозка, выдатная майстрыха ня толькi ў хатняй гаспадарцы. Тым самым днём: "Лозка, якая пасьпела надзець старую кашулю, дагнала iх каля будана, лёгка сьлiзганула сьледам, хутка распалiла вугольле, ужо задымленае i згаслае, падала княжычу зрэбны мех зь дзiркамi замест рукавоў, шырокi скураны пас, а таксама палатняную повязь, каб не захiлялi твар валасы.
      - Дык што табе каваць? Баявую сякеру з наканечнiкам, нож цi дзiду?" (стар.14) (Спадзяюся Вы зразумелi, што Альгерд выбраў апошняе, iнакш назва ў рамана была б iншая.)
      "Дзяўчынка падыйшла да кавадла, а Вольжыч усеўся каля дзьвух вялiкiх скураных мяхоў з драўлянай адтулiнай-сьвiстулькай на канцы аднаго зь iх.
      - Я пабуду ў падручных, а пасьля i сам папрацую, - растлумачыў ён. Дыханьне мяхоў, шумнае, глыбокае, хутка разьдзiмала агнiска, а Лозка схапiла абцугамi чорны-шэры кавалак астылага жалеза i кiнула яго на вугольле." (тамсама) "... Узорысты, як лiст алешыны, плаўна пераходзячы з круглага ў тонкае вастрыё, чырвоны наканечнiк дзiды ляжаў перад княжычам.
      - Ну як, княжыч? Як мая Сьпешка-Спарышка робiць?" (стар.16)
      Што i казаць добры каваль атрымаўся з Лозкi, тым больш, што крыху далей пiсьменьнiца больш падрабязна апавядае пра яе фiзiчныя дадзеныя: "I таму ён (Альгерд - Leod), не даючы сабе разьняволiцца, схапiў яе (Лозку Leod) за руку - худую, тонкую, падобную да заячае лапкi". (стар.36) Мабыць вось гэтай "заячай лапкай" яна i выкавала Альгерду знакамiтую дзiду, якой ён будзе карыстацца ў самыя значныя моманты свайго жыцьця, а менавiта спачатку выратуе бацьку - Гедзiмiну - жыцьцё, дый сам абаронiцца зь яе дапамогай ад наймiта-забойцы. Трэцьцiм разам знакамiтая дзiда згуляе вырашальную ролю ў двубоi памiж Альгердам i Яўнутам, чацьвертым - дапаможа перамагчы татарскага хана Кутлубея, апошнiм разам датыкнуўся Альгерд сваёй чароўнай дзiдай сьценаў Масквы.
      А зараз, вельмiшаноўныя, прашу прысядзьце, а то зьнянацку яшчэ бухнецеся проста на падлогу, бо сп. Iпатава на старонцы 72 свайго раману зрабiла сенсацыйнае адкрыцьцё, якое зробiць "гонар" не толькi ёй, але i ўсёй Беларусi найперш у вачох немцаў. (Былi ўжо такiя прыклады, калi кнiжкi сп. Iпатавай выходзiлi адразу на дзьвух мовах: па-беларуску i па-нямецку.) Дык вось, нямецкiя чытачы, напэўна, будуць вельмi ўражаны гэтым адкрыцьцём i, магчыма, выйдуць з прапановай намiнаваць галоўную беларускую пiсьменьнiцу на званьне "ганаровая грамадзянка гораду Кёльну". Болей ня буду тамiць чытача. Чытайце, зайздросьце, пiша старшыня Саюзу беларускiх пiсьменьнiкаў: "Ён (Альгерд - Leod) падыйшоў, моўчкi абняў жонку (Марыя Вiцебская - Leod) i прытулiў да сябе. Ад яе пахла коленскай (еаu de cologne? - Leod) вадой." Дзеяньне другой часткi раману адбываецца ў Вiцебску ўзору 1341 году, а згодна сьцьверджаньня аўтараў 1-га тому Беларускай Энцыкляпэдыi (стар. 144) парфумны сьпiртаводны раствор пахучых рэчываў - лiтаральна ў перакладзе з францускай - кёльнская вада - упершыню быў састаўлены ў 1720-я гады! Па iншых крынiцах знакамiты трайны адэкалён быў створаны ў 1694 годзе. Як тут не ўзгадаць бессьмяротнага героя сп. Гогаля, якi сам таго не разумеючы (па надзвычайнай прастаце сваёй) пажадаў зьдзiвiць насельнiкаў правiнцыйнага расейскага гарадку "супом в кастрюльке, который приехал прямо из Парижа; откроют крышку - пар, которому подобного нельзя отыскать в природе". Такiм чынам, i жыхары Кёльну, ды наогул немцы з падачы сп.Iпатавай могуць ганарыцца: тэрмiн стварэньня калёнскай вады ўзрос амаль на чатырыста год, а жыхары Вiцебску i беларусы, што - Марыя Вiцебская была адной з заканадаўцаў моды старога сьвету. Шкада, што так запозна сп. Iпатава ўзяла ў рукi пяро, толькi на пачатку 3 тысячагодзьдзя! Калi б крыху раней, магчыма, нехта i пагадзiўся б?
      На фоне гэтага адкрыцьця неяк блякнуць усе астатнiя "перлы" Вольгi Iпатавай. Такiя, напрыклад, што Альгерд i Кейстут марылi будаваць у Вiльнi палацы - i гэта ў сярэдзiне XIV стагодзьдзя, калi яшчэ толькi-толькi дабудавалi замак Гедзiмiна са славутай вежай. Яны мараць пра палацы, калi крыжакi аж да 1402 году працягвалi напады на сталiцу ВКЛ. Дзiўныя ў нас князi былi згодна Вольгi Iпатавай. Не палацы, а гарадзскiя сьцены ды абарончыя вежы трэба было будаваць! Цi сп. Iпатава ня бачыць розьнiцы памiж замкам i палацам? Калi нязгодныя, дык цiкава паслухаць колькi ў Вiльнi палацаў было паводле назiраньняў сп.Iпатавай за тым часам?
      Па ходу рамана (хоць кнiжка i невялiкая па памеру) пiсьменьнiца забываецца пра што пiсала раней, напрыклад, на стар.57 (No 10-2001) сьцьвярджаецца, што незнаёмы мужчына з Нямеччыны паходзiць з крывiчоў, а ўжо на стар. 71 састарэлы Альгерд разважае: "А цi сапраўды шчырым быў гэты радзiмiч?" Зразумела, гэты ляпсус магчыма сьпiсаць на старасьць Альгерда, але калi ж ягоны прах пакрыўдзiцца? Што будзе тады? Лепей не браць грэх на душу, лепш выправiць пiсьменьнiцы сваю памылку.
      Гэтаксама не разабралася сп. Iпатава з такiмi катэгорыямi насельнiцтва ВКЛ як "сьмерды" i "зямяне". Здаецца, згодна меркаваньняў дасьведчаных людзей, гэта зусiм розныя катэгорыi, якiя стаялi на розных ступенях сацыяльнай лесьвiцы ВКЛ, хоць i мелi таксама пэўныя правы. "Зямяне", згодна У.М.Вяроўкiна-Шэлюты (глядзi БЭ ў 18т., т.7, стар.133) - "катэгорыя ваенна-служылага насельнiцтва, частка феадальнага саслоўя", а "сьмерды", згодна А.Грыцкевiча (ЭГБ ў 6 т., т.6, стар.367) - "назва сельскага насельнiцтва, так называлi свабодных абшчыньнiкаў". Каго мела на ўвазе сп. Iпатава здагадайцеся самi: "Дзядзька Нячай ужо шапнуў слузе Лотышу, i той валок з суседняе хаты спалоханнага зямянiна ў каравай кашулi да каленяў, падпаясанных вяроўкай у драных портках...
      Сьмерд затросся нiбыта яго схапiла за каршэнь сама Трасянiца." (No 9-2001, стар.5)
      З аднаго боку вельмi добра, што пiсьменьнiкi раз-пораз забягаюць наперад гiсторыкаў. Гэтым яны падштурхваюць iх на стварэньне добрай манаграфiчнай лiтаратуры. А з другога - вельмi кепска, што пiсьменьнiкi хапаюцца за тэмы, якiя амаль што зусiм не распрацаваныя гiсторыкамi. З-за гэтага папросту немагчыма зьяўленьне добрай мастацкай лiтаратуры. Бо добрая мастацкая проза заўсёды павiнна грунтавацца на выбiтных навуковых дасьледваньнях. Так, напрыклад, зьяўленьне шэдэўра сусьветнай лiтаратуры "Жазэф Фушэ" Штэфана Цвайга было б немагчымым бяз манумэнтальнай манаграфii Луi Мадлэна. I аўтар, класiк сусьветнай лiтаратуры, зусiм не робiць спробаў схаваць гэты факт. У нас усё наадварот, пiсьменьнiкi бягуць наперадзе паравоза. Дый здаецца гiсторыкi заслугоўваюць зьедлiвых шпiлек, бо, за рэдкiм выняткам (Г.Сагановiч), i зусiм не сьпяшаюцца напiсаць нешта цiкавае пра беларускiх уладароў. Адсутнасьць фундаментальных працаў па беларускай гiсторыi спараджае зьяўленьне такiх недасканалых твораў, да якiх у поўнай меры трэба аднесьцi i новы раман Вольгi Iпатавай. Як на мой суб'ектыўны погляд, беларускiм гiсторыкам, публiцыстам i пiсьменьнiкам патрэбна зрабiць тое самае, што Максiм Горкi зрабiў на пачатку ХХ стагодзьдзя ў Расеi: было створана адмысловае выдавецтва, мэтай якога было выданьне сэрыi ЖЗЛ. М.Горкi накiраваў кожнаму колькi-небудзь вядомаму аўтару прапанову абраць сабе некалькi герояў з сусьветнай лiтаратуры i напiсаць у займальнай форме ягоны жыцьцяпiс. Вось так бы i нам, было ў нас дванаццаць каралёў Рэчы Паспалiтай - калi ласка, сп. Г.Сагановiч, А.Грыцкевiч i В.Грыцкевiч, А.Рогалеў, I.Саверчанка, У.Бутрамееў, В.Iпатава, Г.Далiдовiч, А.Федарэнка, А.Пашкевiч, Шышыгiна-Патоцкая, В.Коўтун, I.Масьлянiцына i М.Багадзяж, У.Арлоў, В.Чаропка, Д.Жукоўскi, I.Шамякiн i г.д. вызначыцеся прамiж сябе хто пра каго напiша, i, калi ласка, праз год-паўтара здайце рука(машына)пiсы бiяграфiй гэтых асоб ў выдавецтва. Далей, было ў гiсторыi ВКЛ 22 канцлера - зробiм iхнiя бiяграфii, тое самае пра вялiкiх гетманаў, тое ж пра вялiкiх князеў лiтоўскiх, каралеўскiх малжонак, тое самае пра ўсе найбольш значныя войны, якiя вяло ВКЛ, тое самае пра ўсе саюзы (вунii), якое заключала ВКЛ, зразумела, пытаньням Крэўскай i Люблiнскай вунii асобныя манаграфii. Неабавязкова ўсё рабiць наноў, iншым разам дастаткова перакладаў, бо багата чаго зроблена палякамi, расейцамi i беларусамi, але па-польску. Напрыклад, Казiмiр Кагнавiцкi ў свой час стварыў ажно 6 (шэсьць) бiяграфiй найбольш слынных асобаў роду Сапегаў. Цiкава было пабачыць на сваiх палiцах поўны збор твораў Мiтрафана Доўнар-Запольскага i г.д. Тэрмiновага перакладу на сучасную беларускую патрабуюць шматтомныя архiвы дому Радзiвiлаў i дому Сапегаў, абавязковае перавыданьне Метрыкi ВКЛ, найперш той яе часткi, якая датычыць сучаснай тэрыторыi Беларусi. Пасьля стварэньня гэткага мiнiмуму, спадзяюся, што скарбаў у беларускай лiтаратуры стане значна болей.
      25.12.2001