- Калi б я загадаў генералу, каб ён, як матылёк, пырхаў з кветкi на кветку або перакiнуўся ў марскую чайку, i калi б генерал не выканаў загаду, хто з нас быў бы вiнаваты?
      - Вы, ваша вялiкасць, - цвёрда адказаў Маленькi прынц.
      - Несумненна. Трэба патрабаваць ад кожнага тое, што ён можа зрабiць, разважаў кароль. - Улада трымаецца, у першую чаргу, на разумнасцi. Калi б ты загадаў свайму народу кiнуцца ў мора, ён зрабiў бы рэвалюцыю. Я маю права патрабаваць паслушэнства, бо мае загады заўсёды разумныя.
      - А як з захадам сонца? - нагадаў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.
      - Будзе табе твой захад сонца. Я запатрабую яго. Але варта пачакаць спрыяльных умоў, бо якраз у гэтым i заключаецца мудрасць правiцеля.
      - I калi гэта будзе? - пацiкавiўся Маленькi прынц.
      - Гм! Гм! - кашлянуў кароль i зазiрнуў у тоўсты каляндар. - Гм! Гм! Гэта будзе прыблiзна... прыблiзна... гэта будзе сёння вечарам прыблiзна а палове восьмай! I ты пабачыш, як усё выдатна слухаецца мяне.
      Маленькi прынц пазяхнуў. Яму было шкада, што захад сонца так i не адбыўся. I яму стала ўжо нецiкава тут.
      - Ну, мне пара, - сказаў ён каралю. - Больш мне тут няма чаго рабiць.
      - Застанься, - папрасiў кароль, горды, што ў яго ёсць, нарэшце, падданы. Застанься, я зраблю цябе мiнiстрам!
      - Мiнiстрам чаго?
      - Гм-гм... Мiнiстрам юстыцыi!
      - Але няма ж каго судзiць!
      - Хто ведае, - адказаў кароль. - Я яшчэ не абышоў усяго свайго каралеўства. Стары ўжо, для карэты на планеце месца мала, а пеша хадзiць ногi забаляць.
      - Ды я ўжо бачыў, - сказаў прынц i яшчэ раз кiнуў вокам за спiну караля, на другi бок планеты. - Тут анiкога больш няма...
      - У такiм разе, будзеш судзiць самога сябе, - адказаў кароль. - Гэта сама цяжкае. Куды цяжэй судзiць самога сябе, чым каго iншага. Калi ты зможаш справядлiва асудзiць сябе, значыць, ты сапраўдны мудрэц.
      - Я i ў iншым месцы магу судзiць сябе, - адказаў Маленькi прынц. - Для гэтага не абавязкова жыць менавiта тут.
      - Гм! Гм! - кашлянуў кароль. - Я ўпэўнены, што на маёй планеце дзесьцi хаваецца стары пацук. Начамi чутно. Можаш судзiць гэтага старога пацука. Час ад часу будзеш прыгаворваць яго да смерцi. Такiм чынам, жыццё яго будзе залежыць ад тваёй справядлiвасцi. Але кожны раз табе давядзецца мiлаваць яго. Трэба берагчы старога пацука. Ён жа ў нас адзiн.
      - Не люблю я выносiць смяротных прыгавораў, - адказаў Маленькi прынц. - I наогул, мне пара.
      - Не, не пойдзеш! - запратэставаў кароль.
      Маленькаму прынцу, якi ўжо сабраўся ў дарогу, зусiм не хацелася засмучаць старога манарха.
      - Калi ваша вялiкасць хоча, каб вас безагаворачна слухалi, вы маглi б аддаць мне разумны загад. Вы, да прыкладу, маглi б загадаць мне адправiцца не пазней як праз хвiлiну. Мне здаецца, умовы спрыяльныя.
      Кароль маўчаў. Маленькi прынц трошкi павагаўся, уздыхнуў i пайшоў.
      - Прызначаю цябе паслом! - паспешлiва крыкнуў яму ўслед кароль.
      I выгляд у яго быў пры гэтым такi, быццам ён не дапускаў нiякiх пярэчанняў.
      "Дзiўныя людзi гэтыя дарослыя", - падумаў дарогаю Маленкi прынц.
      ХI
      На другой планеце жыў славалюб.
      - Ну, нарэшце такi дачакаўся паклоннiка! - здалёк узрадаваўся Маленькаму прынцу славалюб.
      Для славалюбаў жа ўсе астатнiя людзi - паклоннiкi.
      - Дзень добры, - сцiпла павiтаўся Маленькi прынц. - Якi забаўны ў вас капялюш.
      - Гэта каб раскланьвацца, - растлумачыў славалюб. - Каб раскланьвацца, калi мяне вiтаюць. На жаль, сюды нiхто нiколi вачэй не кажа.
      - Як гэта? - не зразумеў яго Маленькi прынц.
      - Пляснi ў ладкi, - параiў славалюб.
      Маленькi прынц пляснуў у ладкi. Славалюб прыўзняў капялюш i сцiпла раскланяўся.
      "Тут яшчэ займальней, чым у караля", - падумаў Маленькi прынц. Ён зноў запляскаў у ладкi. Славалюб у адказ прыўзнiмаў свой капялюш i раскланьваўся перад госцем.
      Хвiлiн праз пяць аднастайнасць гэтай гульнi стамiла Маленькага прынца.
      - А што трэба зрабiць, каб капялюш упаў? - спытаў ён.
      Але славалюб не адказаў. Славалюбы глухiя да ўсяго, акрамя пахвал.
      - Ты сапраўды захапляешся мною? - спытаў ён Маленькага прынца.
      - А што гэта азначае - захапляцца?
      - Захапляцца - азначае прызнаць, што я лепш за ўсiх апрануты, сама прыгожы, сама багаты i сама разумны чалавек на планеце.
      - Ды ты ж адзiн на ўсёй гэтай планеце!
      - Ну, будзь ласкавы, усё роўна захапляйся мною!
      - Я ў захапленнi ад цябе, - сказаў Маленькi прынц i злёгку пацiснуў плячыма. - Але чаму гэта можа так цiкавiць цябе?
      I Маленькi прынц пайшоў далей.
      "Дзiвакi гэтыя дарослыя", - дарогай падумаў ён.
      ХII
      На наступнай планеце жыў п'янiца. Гэты вiзiт быў вельмi кароткi, але шмат роздуму даў ён Маленькаму прынцу.
      - Што ты тут робiш? - спытаў ён у п'янiцы, якi самотна сядзеў перад процьмай бутэлек, парожнiх i поўных.
      - П'ю, - змрочна адказаў п'янiца.
      - А навошта? - пацiкавiўся Маленькi прынц.
      - Каб забыць, - адказаў п'янiца.
      - Пра што забыць - дапытваўся Маленькi прынц, якому стала шкада бедалагу.
      - Каб забыць, што мне сорамна, - прызнаўся п'янiца i апусцiў галаву.
      - Сорамна чаго? - не ўгамоньваўся Маленькi прынц, якi прагнуў дапамагчы яму.
      - Сорамна пiць! - адрэзаў п'янiца i канчаткова панурыўся ў маўчаннi.
      I збянтэжаны Маленькi прынц рушыў далей. "Дарослыя, бясспрэчна, вельмi, вельмi дзiўныя людзi", - думаў ён дарогаю.
      ХIII
      Чацвёртая планета належала дзелавому чалавеку. Гэты чалавек быў настолькi заняты, што нават не падняў галавы, калi падышоў Маленькi прынц.
      - Добры дзень, - павiтаўся Маленькi прынц. - Ваша цыгарэта патухла.
      - Тры ды два - пяць. Пяць ды сем - дванаццаць. Дванаццаць ды тры пятнаццаць. Добры дзень. Пятнаццаць ды сем - дваццаць два. Дваццаць два ды шэсць - дваццаць восем. Няма часу прыкурыць. Дваццаць шэсць ды пяць - трыццаць адзiн. Уф! Такiм чынам, усяго будзе пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адзiн.
      - Пяцьсот мiльёнаў чаго?
      - Га? Ты яшчэ тут? Пяцьсот мiльёнаў... забыўся... далей... Столькi работы, столькi работы! Я чалавек сур'ёзны, зразумела? Тут не да балбатнi. Два ды пяць - сем...
      - Пяцьсот мiльёнаў чаго? - паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.
      Дзелавы чалавек падняў галаву:
      - За пяцьдзесят чатыры гады, што я жыву на гэтай планеце, мне перашкаджалi толькi тройчы. Упершыню гэта здарылася дваццаць два гады назад, калi немаведама адкуль сюды занесла хрушча. Ён так жахлiва бзымкаў, што я ажно чатыры памылкi ўпароў у лiчэннi. Другi раз, адзiнаццаць гадоў таму, у мяне быў прыступ рэўматызму. Нiчога дзiўнага, увесь час сяджу. Тут не да пагулянак. Я чалавек сур'ёзны. Трэцi раз... сёння? Ну, годзе, я, значыць, сказаў, пяцьсот мiльёнаў...
      - Мiльёнаў чаго?
      Дзелавы чалавек зразумеў - няма нiякай надзеi, што яго пакiнуць у спакоi.
      - Мiльёнаў гэтых дробненькiх штучак, якiя часам вiдны ў паветры.
      - Мух?
      - Ды не, дробненькiя такiя, зiхоткiя...
      - Пчолы?
      - Ды не. Дробненькiя такiя, залатыя... На iх яшчэ любяць глядзець ды марыць розныя лайдакi. Але я - чалавек сур'ёзны! У мяне няма часу на мары.
      - А! Зоркi?
      - Во-во. Зоркi.
      - I што ты робiш з пяццюстамi мiльёнамi зорак?
      - Пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адна. Я чалавек сур'ёзны i люблю дакладнасць.
      - I што ты робiш з гэтымi зоркамi?
      - Што я з iмi раблю?
      - Але.
      - Нiчога не раблю. Я iмi валодаю.
      - Валодаеш зоркамi?
      - Так.
      - Але я ўжо бачыў аднаго караля, якi...
      - Каралi не валодаюць. Яны толькi "пануюць над". Вялiкая рознiца.
      - I што табе з гэтага валодання зоркамi?
      - Яно прыносiць мне багацце.
      - А нашто табе быць багатым?
      - Каб купляць iншыя зоркi, калi хто-небудзь iх адкрые.
      "Ён разважае амаль так, як той п'янiца", - падумаў Маленькi прынц.
      - А як можна валодаць зоркамi?
      - Зоркi чые? - нездаволена запытаўся дзялок.
      - Не ведаю. Нiчые.
      - Значыць, яны мае, раз я першы дадумаўся да гэтага!
      - I гэтага дастаткова?
      - Ну безумоўна! Калi ты знойдзеш дыямант, якi нiкому не належыць, ён твой. Калi ты знойдзеш востраў, якi нiкому не належыць, ён твой. Калi ў цябе першага ўзнiкла iдэя, ты бярэш на яе патэнт: яна твая.
      - I то праўда, - згадзiўся Маленькi прынц. - I што ты з iмi робiш?
      - Проста распараджаюся iмi. Лiчу i пералiчваю, - адказаў дзялок. - Цяжкая работа. Але я чалавек сур'ёзны.
      Маленькi прынц усё яшчэ не быў задаволены.
      - Калi ў мяне ёсць шалiк, я магу закруцiць яго на шыю i ўзяць з сабой. Калi ў мяне ёсць кветка, я магу сарваць яе i ўзяць з сабой. А ты ж не можаш пазбiраць зоркi!
      - Не, але я магу пакласцi iх у банк.
      - Як гэта?
      - А так: пiшу на паперчыне, колькi ў мяне зорак. Потым кладу гэтую паперчыну ў шафу i замыкаю яе на ключ.
      - I ўсё?
      - Гэтага дастаткова!
      "Займальна, - падумаў Маленькi прынц. - I досыць паэтычна. Але не так ужо гэта i сур'ёзна".
      Што сур'ёзна, а што не сур'ёзна - Маленькi прынц разумеў па-свойму, зусiм не так, як дарослыя.
      - У мяне ёсць кветка, - сказаў ён. - I я штодня палiваю яе. У мяне ёсць тры вулканы, i я штодня чышчу iх. Чышчу нават той, якi даўно патух. Да прыгоды не тры годы! Гэта карысна маiм вулканам, гэта карысна маёй кветцы, каб я валодаў iмi. А якая карысць ад цябе зоркам?..
      Дзялок разявiў рот, але не знайшоў, што адказаць, i Маленькi прынц пайшоў далей.
      "Дарослыя сапраўды проста звышнезвычайныя людзi", - падумаў ён дарогаю.
      ХIV
      Пятая планета была надзвычай цiкавая. Яна аказалася найменшай з усiх. Там хапала месца толькi для вулiчнага лiхтара i лiхтаршчыка. Маленькi прынц нiяк не мог дацямiць, навошта патрэбен быў у небе, на бязлюднай, пустой планеце, вулiчны лiхтар i лiхтаршчык. Аднак ён падумаў:
      "Можа, гэты чалавек не ў сваiм розуме? I ўсё ж ён не такi дурны, як кароль, славалюб, дзялок i п'янiца. У яго рабоце ёсць хоць нейкi сэнс. Калi ён запальвае свой лiхтар - дык нiбыта нараджаецца яшчэ адна зорка цi кветка. Калi гасiць яго - дык нiбы зорка цi кветка засынаюць. Цудоўны занятак. Гэта сапраўды карысна, таму што прыгожа".
      Прынц ступiў на планету i з павагай павiтаўся з лiхтаршчыкам.
      - Дзень добры. Навошта ты зараз патушыў свой лiхтар?
      - Такi ўгавор, - адказаў лiхтаршчык. - Добры дзень.
      - Якi ўгавор?
      - Патушыць лiхтар. Добры вечар.
      I ён запалiў яго.
      - Тады навошта ж ты зноў запалiў яго?
      - Такi ўгавор, - адказаў лiхтаршчык.
      - Нiчога не разумею, - пацiснуў плячыма Маленькi прынц.
      - А тут i разумець няма чаго, - сказаў лiхтаршчык, - угавор ёсць угавор. Добры дзень.
      I патушыў лiхтар.
      Потым выцер успацелы лоб чырвонай клятчастай насоўкай i сказаў:
      - Цяжкае ў мяне рамяство. Колiсь гэта было разумна. Уранку я тушыў свой лiхтар, а ўвечары запальваў. I рэштка дня заставалася ў мяне, каб адпачыць, а рэштка ночы - каб выспацца...
      - А што, з тае пары ўгавор змянiўся?
      - Угавор якраз i не змянiўся, - уздыхнуў лiхтаршчык. - У гэтым уся бяда. Планета з году ў год абарочваецца ўсё хутчэй, а ўгавор застаецца нязменным!
      - Ну i?.. - цiкавiўся Маленькi прынц.
      - Ну i цяпер, калi яна робiць адзiн абарот за хвiлiну, у мяне не стала нi секунды пярэдыху. Штохвiлiны то запальвай, то гасi!
      - От смешна! Днi доўжацца ўсяго хвiлiну!
      - I зусiм не смешна, - запярэчыў лiхтаршчык. - Мы ўжо цэлы месяц размаўляем з табой.
      - Месяц?!
      - Канечне. Трыццаць хвiлiн. Трыццаць дзён! Добры вечар!
      I ён зноў запалiў лiхтар.
      Маленькi прынц з любоўю глядзеў на лiхтаршчыка, якi быў так шчыра верны ўгавору. На памяць прыйшло, як ён калiсьцi перастаўляў з месца на месца крэсла, каб лiшнi раз паглядзець на захад сонца... I яму захацелася памагчы сябру.
      - Паслухай... я ведаю, як ты можаш адпачыць, калi захочаш...
      - Я ўжо даўно, хачу, - сказаў лiхтаршчык.
      Можна ж быць i верным слову i адначасова лянiўцам.
      Маленькi прынц гаварыў далей:
      - Твая планета настолькi маленькая, што ты трыма крокамi абыдзеш яе ўсю. I табе проста трэба iсцi з такой хуткасцю, каб увесь час быць на сонцы. Захочацца адпачыць - дык ты iдзi, iдзi... I дзень будзе працягвацца столькi, колькi захочаш.
      - Ну, ад гэтага мне толку мала, - сказаў лiхтаршчык. - Больш за ўсё на свеце я люблю спаць.
      - Тады дрэнна, - цяжка ўздыхнуў Маленькi прынц.
      - Дрэнна, - згадзiўся лiхтаршчык. - Добры дзень.
      I патушыў лiхтар.
      "Гэтым чалавекам, - ужо зноў у дарозе падумаў Маленькi прынц, - гэтым чалавекам пагарджалi б усе астатнiя: i кароль, i славалюб, i п'янiца, i дзялок. А па-мойму, ён адзiны з iх усiх, хто не смешны. Мабыць таму, што думае не толькi пра сябе".
      Ён з жалем уздыхнуў i падумаў яшчэ:
      "Бадай, адзiны чалавек, з кiм я мог бы пасябраваць. Але яго планета сапраўды надта маленькая. На двух не хопiць месца".
      Маленькi прынц нават сабе не асмелiўся прызнацца, што яму шкада было пакiдаць гэтую блаславёную планету больш за ўсё з-за тысячы чатырохсот сарака захадаў сонца!
      ХV
      Шостая планета была ў дзесяць разоў большая за папярэднюю. На ёй жыў дзядуля, якi пiсаў таўшчэзныя кнiгi.
      - Эге! А вось i падарожнiк! - узрадаваўся ён, калi заўважыў Маленькага прынца.
      Маленькi прынц сёў на стол, каб аддыхацца. Ён ужо так здарожыўся!
      - Адкуль ты? - спытаў яго дзядуля.
      - Што гэта за кнiга, такая тоўстая? - пацiкавiўся Маленькi прынц. - Што вы тут робiце?
      - Я географ, - адказаў стары.
      - А што такое - географ?
      - Гэта вучоны, якi ведае, дзе знаходзяцца моры, рэкi, гарады, горы i пустынi.
      - От цiкава! - адразу ажывiўся Маленькi прынц. - Вось нарэшце сапраўдны занятак!
      I ён акiнуў вачыма планету географа. Нiколi яшчэ ён не бачыў такой велiчнай планеты.
      - У вас вельмi прыгожая планета. Тут ёсць акiяны?
      - Не магу гэтага ведаць, - адказаў географ.
      - Ну-у... - Маленькi прынц быў расчараваны. - А горы?
      - Не магу гэтага ведаць, - адказаў географ.
      - Але ж вы географ!
      - Правiльна, - адказаў географ, - але не падарожнiк. Мне так не хапае падарожнiкаў. Геаграфiя не займаецца падлiкам гарадоў, рэк, гор, мораў, акiянаў i пустынь. Географ - надта важная асоба, географу няма часу на пагулянкi. Ён не выходзiць са свайго кабiнета i толькi прымае падарожнiкаў. Падарожнiкi расказваюць пра свае вандраваннi, а географ запiсвае пачутыя навiны. Калi якое-небудзь паведамленне выклiкае iнтарэс, географ наводзiць даведкi, цi прыстойны чалавек гэты падарожнiк.
      - Гэта навошта ж?
      - Ды калi ж падарожнiк пачне хлусiць, то ў падручнiках геаграфii не разбяры-бяры што будзе! Або калi ён ласы да чаркi - таксама бяда.
      - А чаму? - не зразумеў Маленькi прынц.
      - Таму што ў п'янiц дваiцца ў вачах. I дзе на самой справе адна гара, там географ адзначыць дзве.
      - Я знаёмы з адным чалавекам, - задуменна сказаў Маленькi прынц, - з яго атрымаўся б кепскi падарожнiк.
      - Усё магчыма. Ну, а калi прыстойнасць падарожнiка не выклiкае падазрэнняў, тады правяраюць яго адкрыццё.
      - Iдуць глядзець?
      - Ну не. Гэта надта складана. Проста ад падарожнiка патрабуюцца доказы. Калi, да прыкладу, справа ходзiць пра адкрыццё якой-небудзь вялiкай гары, яму неабходна прынесцi вялiкiя камянi. Але ж ты, - нечакана ўсхваляваўся географ, - ты ж прыйшоў сюды здалёк! Ты ж падарожнiк! Хутчэй апiшы мне сваю планету!
      Географ разгарнуў кнiгу запiсаў, завастрыў аловак. Расказы падарожнiкаў запiсваюцца спачатку алоўкам. А потым ўжо, калi падарожнiк доказамi пацвердзiць сваё адкрыццё, тыя расказы перапiсваюць чарнiлам.
      - Ну? - падахвоцiў географ.
      - Ды на маёй радзiме няма нiчога асаблiва цiкавага, - сказаў Маленькi прынц. - Яна зусiм маленькая. Ёсць у мяне тры вулканы. Два вулканы дзейнiчаюць, а адзiн патух. Але ж да прыгоды не тры годы.
      - Праўда, цi мала што можа стацца, - згадзiўся географ.
      - А яшчэ ёсць у мяне кветка.
      - Мы не запiсваем кветак, - папярэдзiў географ.
      - Гэта чаму ж?! Гэта ж сама прыгожае!
      - Таму што кветкi эфемерныя.
      - Як гэта - эфемерныя?
      - Кнiгi па геаграфii, - важна растлумачыў географ, - сама каштоўныя кнiгi на свеце. Яны нiколi не выходзяць з моды. Амаль не здараецца, каб гара пераходзiла з месца на месца. Амаль не здараецца, каб акiян высыхаў. Мы пiшам пра вечнае.
      - Але патухлыя вулканы могуць абудзiцца, - перапынiў Маленькi прынц. - Што такое - "эфемерны?"
      - Патух вулкан цi дзейнiчае - гэта для нас, географаў, не мае анiякага значэння, - сказаў географ. - Для нас важна адно: сама гара. Яна заўсёды нязменная.
      - Але што такое - "эфемерны"? - паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.
      - Гэта "тое, што можа знiкнуць у блiжэйшы час".
      - Мая кветка можа знiкнуць у блiжэйшы час?
      - Безумоўна.
      "Мая кветка эфемерная, - падумаў Маленькi прынц, - i ў яе ўсяго чатыры калючкi, каб абаранiць сябе ў гэтым свеце! А я пакiнуў яе зусiм адну на планеце!"
      Упершыню ён пашкадаваў, што пакiнуў сваю красуню. Але ён усё-такi ўзяў сябе ў рукi i спытаў:
      - Што б вы параiлi мне наведаць?
      - Планету Зямля, - адказаў яму географ. - Пра яе ходзiць добрая слава...
      I Маленькi прынц рушыў у дарогу, але думкi яго былi пра самотную кветку...
      ХVI
      Такiм чынам, сёмай планетай была Зямля.
      Зямля не простая планета! Тут налiчваецца сто адзiнаццаць каралёў (i негрыцянскiх, вядома), сем тысяч географаў, дзевяцьсот тысяч дзялкоў, сем з палавiнай мiльёнаў п'янiц, трыста адзiнаццаць мiльёнаў славалюбаў, - усяго каля двух мiльярдаў дарослых.
      Каб вы маглi ўявiць памеры Зямлi, дастаткова сказаць, што да адкрыцця электрычнасцi тут трэба было трымаць на ўсiх шасцi кантынентах цэлую армiю лiхтаршчыкаў з чатырохсот шасцiдзесяцi дзвюх тысяч пяцiсот адзiнаццацi чалавек.
      Калi паглядзець збоку, гэта было незабыўнае вiдовiшча. Рухi гэтай армii падпарадкоўвалiся дакладнаму рытму, зусiм як у балеце. Спачатку выступалi лiхтаршчыкi Новай Зеландыi i Аўстралii. Яны запальвалi свае лiхтары i iшлi спаць. Потым наступала чарга лiхтаршчыкаў Кiтая i Сiбiры. Яны выконвалi свой танец i таксама непрыкметна знiкалi за кулiсамi. Пасля прыходзiла чарга лiхтаршчыкаў Расii i Iндыi. Пасля - лiхтаршчыкаў Афрыкi i Эўропы. Пасля Паўднёвай Амерыкi. А там - Паўночнай Амерыкi. I нiколi яны не блыталi парадку выхаду на сцэну. Гэта было проста грандыёзна.
      I толькi лiхтаршчык адзiнага лiхтара на Паўночным полюсе i яго калега на Паўднёвым полюсе вялi жыццё ў гультайстве i бесклапотнасцi: iм даводзiлася запальваць свае лiхтары ўсяго двойчы ў год.
      ХVII
      Калi чалавек сiлiцца паказаць сваю дасцiпнасць, ён мiжволi трошкi прыхлусiць. Гэтак сталася i са мной, калi я казаў вам пра лiхтаршчыкаў. Баюся, што ў тых, хто не ведае нашай планеты, створыцца няправiльнае ўяўленне пра яе. Людзi займаюць вельмi мала месца на зямлi. Калi б два мiльярды жыхароў, якiя насяляюць зямлю, шчыльна, як на мiтынгу, пасталi адзiн каля аднаго, яны б свабодна ўмясцiлiся на прасторнай плошчы ў дваццаць мiль даўжынёй i дваццаць шырынёй. Усё чалавецтва можна было б размясцiць на сама маленькiм астраўку Цiхага акiяна.
      Дарослыя, канечне, не павераць у гэта. Яны думаюць, што займаюць вельмi шмат месца. Яны здаюцца самi сабе велiчнымi, як баабабы. А вы парайце iм зрабiць дакладны разлiк. Гэта прыйдзецца iм даспадобы, яны ж без памяцi ад лiчбаў. А вы лепей не марнуйце часу на гэтую нудную работу. Яна нi да чаго. Вы i без таго мне верыце.
      Маленькi прынц, трапiўшы на Зямлю, быў дужа здзiўлены, што нiкога не ўбачыў. Ён ужо засумняваўся, цi не памылiўся часам планетай, як тут у пяску заварушылася нейкае колца колеру месячнага святла.
      - Добры вечар, - на ўсякi выпадак прывiтаўся Маленькi прынц.
      - Вечар добры, - адказала змяя.
      - На якую планету я трапiў?
      - На Зямлю, - адказала змяя. - У Афрыку.
      - А!.. А што, на Зямлi няма людзей?
      - Тут пустыня. А ў пустынi нiхто не жыве. Зямля вялiкая, - растлумачыла змяя.
      Маленькi прынц сеў на камень i ўзняў вочы да неба.
      - Хацеў бы я ведаць, - вымавiў ён, для чаго свецяць зоркi? Цi не для таго, каб рана цi позна кожны мог адшукаць сваю зорку? Глянь, вунь мая планета якраз над вамi... Але як далёка да яе!
      - Прыгожая, - ухвалiла змяя. - А што ты будзеш рабiць тут, на Зямлi?
      - Я пасварыўся са сваёй кветкай, - прызнаўся Маленькi прынц.
      - А, вось яно што...
      I яны змоўклi.
      - А дзе ж людзi? - зноў загаварыў нарэшце Маленькi прынц. - Нейк самотна ў гэтай пустынi...
      - I мiж людзей таксама самотна, - заўважыла змяя.
      Маленькi прынц дапытлiва паглядзеў на яе.
      - Дзiўная ты iстота, - нарэшце прамовiў ён, - тонкая, як палец.
      - Затое магутней пальца караля, - сказала змяя.
      Маленькi прынц усмiхнуўся:
      - Якая ж ты магутная... У цябе нават ног няма... Ты нават падарожнiчаць не можаш...
      - Я магу даставiць цябе далей, чым якi карабель, - сказала змяя.
      Яна, як залаты бранзалет, абвiлася вакол шчыкалаткi Маленькага прынца.
      - Кожнага, каго я крану, я вяртаю зямлi, з якой ён выйшаў, - дадала яна. Але ты чысты i прыляцеў з зоркi...
      Маленькi прынц прамаўчаў.
      - Мне шкада цябе, ты такi бездапаможны на гэтай камянiстай Зямлi. Я змагу дапамагчы табе, калi ты моцна знудзiшся па сваёй планеце. Я магу...
      - Я цудоўна зразумеў цябе, - сказаў Маленькi прынц. - Але чаму ты ўвесь час гаворыш загадкамi?
      - Я рашаю ўсе загадкi, - сказала змяя.
      I яны змоўклi.
      ХVIII
      Маленькi прынц прайшоў усю пустыню i не сустрэў нiводнай жывой душы. За ўвесь час яму трапiлася толькi адна-адзiная кветка, кволенькая, непрыкметная кветачка ў тры пялёсткi.
      - Добры дзень, - павiтаўся Маленькi прынц.
      - Дзень добры, - адказала кветка.
      - А дзе людзi? - ветлiва спытаў Маленькi прынц.
      Кветка аднойчы бачыла, як мiма iшоў караван.
      - Людзi? Ды iх, па-мойму, усяго шасцёра цi сямёра. Я бачыла iх некалькi гадоў назад. Але хто iх ведае, дзе iх шукаць. Iх носiць ветрам. У iх няма каранёў, гэта надае iм безлiч турбот.
      - Бывай, - развiтаўся Маленькi прынц.
      - Бывай, - адказала кветка.
      ХIХ
      Маленькi прынц падняўся на нейкую высокую гару. Адзiныя горы, якiя ён ведаў у сваiм жыццi, былi тры вулканы, якiя былi яму па калена. Патухлы вулкан служыў яму табурэтам. "З такой высачэзнай гары, - падумаў ён, - я адразу ўбачу i ўсю планету i ўсiх людзей..." Але наўкол перад яго вачыма тырчалi адны вострыя вяршынi скал.
      - Добры дзень, - павiтаўся ён на ўсякi выпадак.
      - Добры дзень... дзень... дзень... - адгукнулася рэха.
      - Хто вы? - спытаў Маленькi прынц.
      - Хто вы... хто вы... хто вы... - адгукнулася рэха.
      - Будзьце маiмi сябрамi, я зусiм адзiн, - сказаў ён.
      - Адзiн... адзiн... адзiн... - адгукнулася рэха.
      "Якая дзiўная планета! - падумаў Маленькi прынц. - Сухая-сухая, i ўся ў ражнах, i салёная нейкая. А людзям бракуе ўяўлення. Яны толькi паўтараюць тое, што iм кажуць... Дома ў мяне была кветка: тая заўсёды загаворвала першая..."
      ХХ
      Доўга блукаў Маленькi прынц па пясках, снягах ды скалах i натрапiў нарэшце на нейкую дарогу. А ўсе дарогi вядуць да людзей.
      - Добры дзень, - сказаў ён.
      Перад iм рассцiлаўся сад, у якiм квiтнела мноства ружаў.
      - Добры дзень, - азвалiся ружы.
      Маленькi прынц не мог паверыць сваiм вачам. Усе яны былi так падобны да яго кветкi!
      - Хто вы? - уражаны, спытаў ён.
      - Мы ружы, - адказалi ружы.
      - Вось як... - прамовiў Маленькi прынц.
      I ён адчуў сябе вельмi-вельмi няшчасным. Яго красуня казала, што яна адзiная такая ў сусвеце. I вось - калi ласка! У адным толькi садзе iх цэлых пяць тысяч, як на падбор.
      "Яна вельмi раззлавалася б, калi б убачыла iх, - падумаў ён. - Яна страшэнна закашляла б i прыкiнулася, што канае, толькi б не паказацца смешнай. I я быў бы вымушаны рабiць выгляд, што ратую яе, бо iначай яна сапраўды памерла б, каб толькi прынiзiць мяне..."
      А потым ён падумаў: "А я ж яшчэ думаў, што валодаю адзiнай у свеце кветкай, а цяпер аказалася, што гэта звычайная ружа. Усяго i было ў мяне звычайная ружа ды тры вулканы вышынёй мне па калена, адзiн з якiх, мабыць, назаўсёды патух... Якi ж я пасля ўсяго гэтага прынц?.."
      I ён уткнуўся тварам у траву i заплакаў.
      ХХI
      У гэты момант i з'явiўся Лiс.
      - Добры дзень, - сказаў ён.
      - Добры дзень, - ветлiва азваўся Маленькi прынц, абярнуўся на голас, але нiкога не ўбачыў.
      - Я тут, - данёсся голас. - Пад яблыняй...
      - Хто ты? - спытаў Маленькi прынц. - Якi ты прыгожы!
      - Я - Лiс, - сказаў Лiс.
      - Пагуляй са мной, - папрасiў Маленькi прынц. - Мне так сумотна.
      - Не магу я гуляць з табою, - сказаў Лiс. - Я не прыручаны.
      - Ах, прабач, - сумеўся Маленькi прынц.
      Ён трошкi падумаў i спытаў:
      - А што азначае - прыручыць?
      - Ты не тутэйшы, - заўважыў Лiс. - Чаго ты тут шукаеш?
      - Людзей шукаю, - сказаў Маленькi прынц. - Што азначае - прыручыць?
      - У людзей ёсць стрэльбы, i яны ходзяць на паляванне, - сказаў Лiс. - Гэта так непрыемна! А яшчэ яны разводзяць курэй. Гэта адзiны iх прыстойны занятак. Ты шукаеш курэй?
      - Не, - адказаў Маленькi прынц. - Я шукаю сяброў. А што азначае "прыручыць"?
      - Гэта нешта вельмi прызабытае, - сказаў Лiс. - Нешта накшталт "ствараць сувязi"...
      - Ствараць сувязi?
      - Але, - сказаў Лiс, - Вось ты пакуль для мяне ўсяго толькi маленькi хлопчык, так падобны на сотнi тысяч iншых маленькiх хлопчыкаў. I ты не патрэбен мне. I я не патрэбен табе таксама. Я для цябе проста лiсiца, падобная на сотнi iншых лiсiц. Але калi б ты прыручыў мяне, мы сталi б патрэбныя адно аднаму. Ты стаў бы для мяне адзiным у свеце. I я стаў бы для цябе адзiным у свеце...
      - Я пачынаю разумець, - сказаў Маленькi прынц. - Ёсць на свеце адна кветка... Мусiць, яна мяне прыручыла...
      - Усё магчыма, - згадзiўся Лiс. - Чаго толькi не бывае на гэтай Зямлi...
      - Не, гэта было не на Зямлi, - сказаў Маленькi прынц.
      Лiса гэта вельмi зацiкавiла.
      - На iншай планеце?
      - Так.
      - А на той планеце ёсць паляўнiчыя?
      - Няма.
      - Як цiкава! А куры ёсць?
      - Няма.
      - Няма ў свеце дасканаласцi! - уздыхнуў Лiс.
      Але ён зноў вярнуўся да разважанняў:
      - Маё жыццё такое аднастайнае. Я палюю на курэй, людзi палююць на мянё. Усе куры падобны адна на адну, i ўсе людзi падобны адзiн на аднаго. З гэтай прычыны мне i сумнавата. Але, калi ты прыручыш мяне, жыццё мае нiбы сонцам азарыцца. Я навучуся распазнаваць твае крокi сярод тысячы iншых. Калi я чую людскiя крокi, я ўцякаю i хаваюся. Твае ж паклiчуць мяне з нары як музыка. I потым - паглядзi! Бачыш, там, удалечынi, жытняе поле? Я не ем хлеба. Жыта мне нi да чаго. Збажына нiчога не напамiнае мне. I гэта так сумна! А ў цябе залатыя валасы. I як цудоўна было б, калi б ты прыручыў мяне! Залатое жыта заўсёды было б мне напамiнкам пра цябе... Я палюбiў бы песню ветру ў калоссi...
      Лiс змоўкi доўга глядзеў на Маленькага прынца.
      - Калi ласка... прыручы мяне! - папрасiў ён.
      - З радасцю, - адказаў Лiсу Маленькi прынц, - але ў мяне так мала часу. Мне яшчэ трэба знайсцi сяброў i шмат чаго ўведаць.
      - Рэчы можна ўведаць толькi тады, як прыручаеш iх, - сказаў Лiс. - У людзей не хапае часу ўведаць што-небудзь. Яны купляюць усё гатовае ў крамах. Але сябра ж не купiш у краме, вось чаму людзi i не маюць сяброў. Калi ты хочаш, каб у цябе быў сябар, прыручы мяне!
      - А што для гэтага трэба зрабiць? - спытаў Маленькi прынц.
      - Па-першае, трэба быць вельмi цярплiвым, - адказаў Лiс. - Спачатку ты сядзi вунь там, воддаль ад мяне, на траве. Я буду сачыць за табой краёчкам вока, але ты маўчы. Словы - крынiца непаразуменняў. Але дзень пры днi ты сядай усё блiжэй i блiжэй...
      На другi дзень Маленькi прынц зноў прыйшоў пад яблыню.
      - Лепей з'яўляйся ў адзiн i той жа час, - параiў Лiс. - Калi ты прыходзiш, да прыкладу, а чацвёртай папалуднi, то ўжо а трэцяй гадзiне я адчуваю сябе шчаслiвым. I чым блiжэй да азначанага часу, тым я шчаслiвейшы. А чацвёртай гадзiне я ўжо стану хвалявацца i непакоiцца. Я спазнаю кошт шчасця! А як ты будзеш прыходзiць абы-калi, то я нiколi не буду ведаць, з якой хвiлiны мне рыхтаваць сваё сэрца. Трэба трымацца абраду.
      - А што такое - абрад? - спытаў Маленькi прынц.
      - Гэта таксама нешта даволi прызабытае, - растлумачыў Лiс. - Ну, тое, пры дапамозе чаго адзiн дзень робiцца непадобным на другi, адна гадзiна - на другую. Ну вось, напрыклад, у маiх паляўнiчых ёсць такi абрад: у чацвер яны танцуюць з местачковымi дзяўчатамi. I чацвер для мяне - сама шчаслiвы дзень! Я магу прагульвацца аж да самых вiнаграднiкаў. А калi б паляўнiчыя танцавалi абы-калi, усе днi былi б падобныя адзiн на адзiн i я нiколi не ведаў бы спакою.
      Так Маленькi прынц прыручыў Лiса. I вось надышоў дзень развiтання.
      - Ах! - уздыхнуў Лiс. - Я буду плакаць...
      - Ты сам вiнаваты, - сказаў Маленькi прынц. - Я ж не хацеў, каб табе было кепска. Ты сам хацеў, каб я прыручыў цябе...
      - Ну вядома ж, - адказаў Лiс.
      - Значыць, табе ад гэтага дрэнна!
      - Не, - запярэчыў Лiс. - Узгадай, што я казаў табе пра залатое калоссе...
      Ён памаўчаў, потым дадаў:
      - Iдзi яшчэ раз глянь на ружы. Ты зразумееш, што твая ружа - адзiная ў свеце. А калi вернешся, каб развiтацца са мною, я раскрыю табе адзiн сакрэт. Гэта будзе мой падарунак табе.
      Маленькi прынц пайшоў яшчэ раз глянуць на ружы.