Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры
      Маленькi прынц
      Казка
      Пераклала Нiна Мацяш
      ЛЕОНУ ВЕРТУ
      Шчыра перапрашаю дзяцей за тое, што я прысвяцiў гэтую кнiжку даросламу. Скажу ў апраўданне: гэты дарослы - мой сама лепшы сябар. I яшчэ: ён разумее ўсе на свеце, нават дзiцячыя кнiгi. I нарэшце: ён жыве ў Францыi, дзе цяпер i голадна, i холадна. I яму вельмi патрэбна суцяшэнне. Калi ж ўсё гэта не апраўдвае мяне, я прысвячу сваю кнiжку, таму хлопчыку, якiм некалi быў мой дарослы сябар. Усе ж дарослыя былi спачатку дзецьмi. Праўда, мала хто з iх памятае пра гэта... То я выпраўляю сваё прысвячэнне:
      ЛЕОНУ ВЕРТУ, калi ён быў маленькiм
      I
      Мне было шэсць гадоў, калi ў кнiзе пра джунглi, якая называлася "Непрыдуманыя гiсторыi", я ўбачыў аднойчы дзiвосны малюнак. Змяя - страшэнны ўдаў - глытала драпежнага звера.
      У кнiзе гаварылася: "Удавы глытаюць сваю ахвяру цалкам, не жуюць. Пасля гэтага яны ўжо не могуць варухнуцца i цэлых паўгода спяць, пакуль не перавараць ежу".
      Я шмат разважаў пра поўнае прыгод жыццё ў джунглях i таксама намаляваў тое-сёе каляровым алоўкам. Гэта быў мой малюнак No 1.
      Я паказаў свой шэдэўр дарослым i пацiкавiўся, цi не страшна iм, калi яны глядзяць на мой малюнак.
      - А чаму капялюш павiнен наводзiць страх? - здзiвiлiся яны.
      На маiм малюнку быў зусiм не капялюш. На маiм малюнку быў удаў, якi праглынуў слана. Тады я намаляваў удава знутры, каб дарослым было больш зразумела. Але iм ўсё роўна спатрэбiлiся тлумачэннi.
      Дарослыя параiлi мне не маляваць удаваў нi звонку, нi знутры, а лепей больш цiкавiцца геаграфiяй, гiсторыяй, арыфметыкай i правапiсам. Вось так, у шэсць гадоў, мяне пераканалi адмовiцца ад блiскучай кар'еры мастака. Я быў збiты з панталыку няўдачай з малюнкамi. Дарослыя нiколi i нiчога не могуць зразумець самi, а дзецям надта ж утомна вечна тлумачыць iм, што да чаго.
      Такiм чынам, мне трэба было выбраць якую-нубудзь iншую прафесiю, i я пайшоў у лётчыкi. Дзе мне толькi не давялося быць! I геаграфiя сапраўды спатрэбiлася мне. Я мог з першага погляду адрознiць Кiтай ад Арызоны. Гэта вельмi карысна, калi часам заблудзiшся ўночы.
      За сваё жыццё мне давялося сутыкнуцца з многiмi сур'ёзнымi людзьмi. Я многа часу пражыў з дарослымi, быў вельмi блiзка знаёмы з iмi. Не скажу, каб пасля гэтага я стаў лепей думаць пра iх.
      Калi я сустракаў каго-небудзь з iх асяроддзя, хто здаваўся мне трошкi разумнейшым, я паказваў яму малюнак No 1, - я збярог яго i заўсёды насiў з сабою. Мне хацелася ведаць, цi сапраўды той чалавек кемлiвы. Але кожны дарослы заўсёды адказваў мне: "Гэта капялюш". I я ўжо не гаварыў з iм нi пра ўдаваў, нi пра джунглi, нi пра зоркi. Я прыстасоўваўся да яго паняццяў. Гутарыў пра брыдж i гольф, пра палiтыку i гальштукi. I дарослы быў дужа задаволены знаёмствам з такiм разумным чалавекам.
      II
      Так я жыў у адзiноце, i не было ў мяне анiкога, з кiм бы я мог па-сапраўднаму адвесцi душу. Але аднойчы, шэсць гадоў назад, мне давялося зрабiць вымушаную пасадку ў Сахары. Нешта зламалася ў маторы майго самалёта. Са мною не было нi механiка, нi пасажыраў, i трэба было самому ламаць галаву, як выратавацца. Я павiнен быў адрамантаваць матор альбо загiнуць. Маiх запасаў пiтной вады хапiла б ледзьве на тыдзень.
      I вось - мая першая ноч сярод бязмежных пяскоў пустынi, дзе на тысячы мiль наўкол - нiводнага селiшча. Чалавек, якi пасля караблекрушэння ўсё-такi ацалеў дзесьцi на плыце ў бязмежным акiяне, i той быў не такi адзiнокi. Дык уявiце сабе маё здзiўленне, калi на досвiтку мяне пабудзiў нечы тоненькi галасок:
      - Калi ласка... намалюй мне баранчыка!
      - Га!
      - Намалюй мне баранчыка...
      Я ўскочыў на ногi, нiбы нада мной грымнуў гром. Працёр вочы. Агледзеўся. I ўбачыў незвычайнага малыша, якi сур'ёзна разглядваў мяне. Яго партрэт я намаляваў пазней. Канечне, на маiм малюнку ён не такi прывабны, як на самой справе. Але гэта не мая вiна. Калi мне было шэсць гадоў, дарослыя пераканалi мяне, што мастака з мяне не атрымаецца, таму я так нiчога i не навучыўся маляваць, акрамя ўдаваў - звонку i знутры.
      Я на ўсё вочы глядзеў на гэты прывiд. Не забывайце, што я быў за тысячы мiль ад людскiх селiшчаў. Гэты ж малыш не быў нi разгублены, нi смяротна стомлены, нi смятротна галодны, ён не памiраў нi ад смагi, нi ад страху. Ён нiчым не нагадваў дзiцяцi, якое заблудзiлася ў пустынi, за тысячы мiль ад чалавечага селiшча. Нарэшце мова вярнулася да мяне i я спытаў:
      - Але... што ты тут робiш?
      Ён не адказаў на маё пытанне, а толькi зноў цiха-цiха i надзвычай сур'ёзна папрасiў:
      - Калi ласка, намалюй баранчыка...
      Калi нешта цябе надта ўражвае, не паслухацца нельга. Якой бы недарэчнасцю нi здавалася мне гэта, але тут, за тысячы мiль ад людскога селiшча, перад смяротнай небяспекай, я дастаў з кiшэнi аркуш паперы i аўтаручку. Толькi раптам я ўзгадаў, што вывучаў у асноўным геаграфiю, гiсторыю, арыфметыку ды правапiс, i трошкi незадаволена сказаў малышу, што я не ўмею маляваць.
      - Усё роўна, - адказаў ён. - Намалюй баранчыка.
      Але я ж нiколi не маляваў баранчыкаў! Я падаў яму адзiн з двух малюнкаў, на якiя быў здольны. Той, на якiм удаў у агульным выглядзе. Як жа быў я ўражаны, калi пачуў адказ малыша:
      - Не-не! Я не хачу слана ва ўдаве! Удаў вельмi небяспечны, а слон вельмi грузны. А ў мяне дома ўсё такое невялiчкае. Мне патрэбен баранчык. Намалюй баранчыка.
      I я намаляваў.
      Ён паглядзеў на малюнак i сказаў:
      - Не, гэты баранчык вельмi ўжо хворы. Намалюй другога.
      Я намаляваў. Мой новы сябар хораша, паблажлiва ўсмiхнуўся:
      - Ты ж сам бачыш... гэта не баранчык, а баран. З рагамi...
      Я зноў перарабiў малюнак. Але i гэты быў адхiлены, як папярэднiя.
      - Гэты надта стары. Я хачу такога баранчыка, якi жыў бы доўга-доўга.
      Тады, трацячы цярпенне, - мне ж трэба было хутчэй разбiраць матор, - я накрэмзаў.
      - Гэта скрынка, - раздражнёна буркнуў я. - А ў ёй сядзiць твой баранчык.
      Як жа я быў здзiўлены, калi нечакана мой юны суддзя ўвесь аж засвяцiўся ад радасцi:
      - Вось гэткага мне i трэба! Як ты думаеш, яму спатрэбiцца шмат травы?
      - А што?
      - У мяне яе мала...
      - Напэўна, хопiць. Я даю табе зусiм маленькага баранчыка.
      Ён схiлiўся над малюнкам.
      - Не такi ўжо ён i маленькi... Ты глянь! Заснуў...
      Вось так я пазнаёмiўся з Маленькiм прынцам.
      III
      Не адразу зразумеў я, адкуль ён з'явiўся. Маленькi прынц, якi лiтаральна засыпаў мяне пытаннямi, нiбыта i не чуў маiх. Толькi з паасобных, выпадкова сказаных слоў мне пакрысе адкрылася яго таямнiца. Так, калi ён упершыню ўбачыў мой самалёт (самалёт я маляваць не буду, гэта надта складаны для мяне малюнак), ён спытаў:
      - А гэта што за штука?
      - Гэта не штука. Гэта самалёт. Мой самалёт. Ён лятае.
      I я з гордасцю раслумачыў яму, што я ўмею на iм лятаць.
      - Як?! - усклiкнуў ён. - Ты ўпаў з неба?!
      - Так, - сцiпла пацвердзiў я.
      - Як забаўна!..
      I Маленькi прынц гэтак весела засмяяўся, што мне аж прыкра стала. Мне хацелася, каб ён паспачуваў мне.
      - Значыць, ты таксама прыйшоў з неба! - дадаў ён. - А з якой планеты?
      "Дык вось дзе разгадка яго таемнага з'яўлення тут, у пустынi!" - падумаў я i без усякiх хiтрыкаў спытаў:
      - Значыць, ты прыйшоў сюды з iншай планеты?
      Але ён не адказаў. Ён паглядзеў на мой самалёт i пакiваў галавой.
      - Ну, на гэтым ты сапраўды не мог прыляцець здалёк...
      I ён надоўга задумаўся. Потым дастаў з кiшэнi намаляванага баранчыка i стаў пiльна разглядваць гэты свой скарб.
      Можаце сабе ўявiць, якая цiкаўнасць апанавала мяне ад прызнання наконт "iншых планет". I я паспрабаваў дазнацца паболей:
      - Адкуль ты прыляцеў, малыш? Дзе гэта - "у цябе"? Куды ты хочаш забраць майго баранчыка?
      Ён з хвiлiну маўчаў, потым прамовiў:
      - От добра, што ты даў мне скрынку: буду заганяць у яе баранчыка нанач.
      - Ну вядома. А калi будзеш разумны, я дам табе i вяровачку, каб можна было прывязваць яго на дзень, i калочак...
      Гэтая прапанова прывяла ў недаўменне Маленькага прынца:
      - Прывязваць? Якая недарэчнасць!
      - Але, калi ты не прывяжаш яго, ён пойдзе невядома куды i прападзе.
      Мой сябар зноў весела засмяяўся.
      - Ды куды ж ён пойдзе?!
      - Абы-куды. Куды вочы глядзяць...
      Тады Маленькi прынц сур'ёзна сказаў:
      - Гэта не страшна. Там, у мяне, так мала месца.
      I з нейкай задуменнасцю дадаў:
      - Калi iсцi толькi куды вочы глядзяць, далёка не зойдзеш...
      IV
      Так мне стала вядома яшчэ адна, вельмi важная акалiчнасць: яго родная планета была бадай цi большая за хату!
      Зрэшты, гэта не вельмi здзiвiла мяне. Я добра ведаў, што, апроч вялiкiх планет, такiх, як Зямля, Юпiцер, Марс, Венера, ёсць яшчэ сотнi iншых, якiм нават iмёнаў не далi, такiх дробненькiх, што iх i ў тэлескоп цяжка разгледзець. Калi астраном адкрывае такую планету, ён дае ёй не iмя, а проста нумар. Напрыклад, называе яе так: "астэроiд "3251"".
      У мяне ёсць сур'ёзныя прычыны думаць, што планета, адкуль прыляцеў Маленькi прынц, гэта астэроiд Б-612. Гэты астэроiд быў заўважаны ў тэлескоп толькi адзiн раз, у 1909 годзе, адным турэцкiм астраномам.
      Астраном паведамiў тады пра сваё адкрыццё на Мiжнародным астранамiчным кангрэсе. Але нiхто яму не паверыў. А ўсё з-за таго, што астраном быў апрануты па-турэцку. Такi ўжо народ гэтыя дарослыя!
      На шчасце, дзеля рэпутацыi астэроiда Б-612, тагачасны турэцкi правiцель загадаў свайму народу пад пагрозай смерцi апранацца на эўрапейскi лад. Той астраном у 1920 годзе зноў паведамiў пра сваё адкрыццё, - цяпер ён быў ужо ў надзвычай элегантным гарнiтуры. I на гэты раз усе паверылi яму.
      Калi я расказаў вам усе гэтыя дэталi аб астэроiдзе Б-612, калi я даверлiва паведамiў вам яго нумар, дык гэта толькi з-за дарослых. Дарослыя любяць лiчбы. Калi гаворыш iм пра свайго новага сябра, яны нiколi не пытаюцца пра сутнасць. Яны нiколi не цiкавяцца: "Якi ў яго голас? Якiя гульнi ён любiць? Цi ловiць ён матылёў?" Яны пытаюцца: "Колькi яму год? Колькi ў яго братоў? Колькi ён важыць? Колькi зарабляе яго бацька?" Толькi тады iм здаецца, што яны ўведалi чалавека. Калi скажаш дарослым: "Я бачыў прыгожы дом з ружовай цэглы, з геранню ў вокнах i галубамi на даху...", яны не могуць уявiць сабе гэты дом. Iм трэба сказаць: "Я бачыў дом за сто тысяч франкаў". Тады яны проста ў захапленнi: "Вось гэта хараство!"
      Або паспрабуй сказаць iм: "Маленькi прынц iснаваў, i доказам таму - яго незвычайнасць, яго смех, яго жаданне мець баранчыка. А хто хоча баранчыка, той сапраўды iснуе", - дарослыя пацiснуць плячыма i абзавуць вас дзiцём! Але калi сказаць iм: "Маленькi прынц прыляцеў з астэроiда Б-612", - гэта пераканае iх, i яны не будуць болей назаляць вам сваiмi недарэчнымi роспытамi. Такi ўжо народ гэтыя дарослыя. Што з iх возьмеш. Дзецi павiнны быць вельмi паблажлiвымi да дарослых.
      А мы - мы разумеем, што такое жыццё, i пасмейваемся з лiчбаў! Я лепей пачаў бы гэтую аповесць, як чароўную казку. Я сказаў бы так:
      "Жыў ды быў Маленькi прынц. Ён жыў на планеце, якая была бадай цi большая за хату, i яму вельмi хацелася мець сябра..."
      Для тых, хто разумее, што такое жыццё, такi пачатак быў бы куды болей праўдзiвы.
      А я ж зусiм не хачу, каб маю кнiжку чыталi проста так, дзеля забаўкi. Сэрца маё сцiскаецца ад успамiну пра майго маленькага сябра. Шэсць гадоў ужо мiнула з таго часу, як ён разам са сваiм баранчыкам пакiнуў мяне. Калi я цяпер спрабую апiсаць яго, дык гэта таму, што не хачу забыць. Гэта вельмi сумна, калi людзi забываюць сяброў. Не кожны чалавек мае сябра. I я баюся стаць падобным на дарослых, якiх цiкавяць адны толькi лiчбы. Вось чаму я купiў сабе скрыначку з фарбамi i алоўкi. Нялёгка ў мае гады зноў брацца за маляванне, калi першай i, на вялiкi жаль, апошняй спробай былi мае малюнкi ўдаваў звонку i знутры - дый то яшчэ ў шасцiгадовым узросце! Канечне, я паспрабую як мага лепш перадаць падабенства. Але я зусiм не ўпэўнены, што змагу зрабiць гэта. Бо вось зраблю адзiн малюнак - ну, здаецца, добра; зраблю другi - i нi кропелькi непадобны. Дый рост трошкi бянтэжыць. Тут Маленькi прынц надта высокi. Тут ён надта маленькi. А да таго ж яшчэ няўпэўненасць у колерах яго свiткi. Вось i спрабуеш маляваць i так i гэтак. Але няхай ужо за гэта прабачаць мяне. Мой сябар нiколi не даваў мне тлумачэнняў. Ён, мусiў, думаў, што я падобны на яго. Але, на няшчасце, я не ўмею бачыць баранчыка ў зачыненай скрынцы. Я, мусiць, трошкi падобны на дарослых. Пэўна, я старэю.
      V
      Дзень пры днi я ўсё болей даведваўся пра планету Маленькага прынца, пра тое, як ён пакiнуў яе, як вандраваў. Ён расказваў пра гэта патрошку, калi прыходзiла да слова. Так, на трэцi дзень я даведаўся пра трагедыю з баабабамi.
      I на гэты раз дапамог баранчык. Маленькi прынц разглядваў малюнак i раптам, нiбы яго апанавала цяжкае сумненне, спытаў:
      - А праўда, што баранчыкi ядуць кустоўе?
      - Так, праўда.
      - Цудоўна!
      Я не зразумеў, чаму так важна, што баранчыкi ядуць кустоўе. Але маленькi прынц дадаў:
      - Выходзiць, яны i баабабы таксама ядуць?
      Я заўважыў Маленькаму прынцу, што баабабы не кустоўе, а вялiзныя, як званiцы, дрэвы, i што нават калi б ён узяў з сабою цэлы статак сланоў, гэты статак не адолеў бы i аднаго-адзiнага баабаба.
      Думка пра статак сланоў насмяшыла Маленькага прынца.
      - Iх давялося б паставiць адзiн на аднаго...
      Але тут жа ён мудра заўважыў:
      - I баабабы, перш чым вырастуць, бываюць маленькiя.
      - Сапраўды! Але навошта баранчыку есцi маленькiя баабабы?
      - А то як жа! - усклiкнуў ён, нiбыта гаворка iшла пра нешта выключна вiдочнае. I мне прыйшлйся напружыць свой розум, каб самастойна зразумець, што тут да чаго.
      На планеце Маленькага прынца, як i на ўсiх iншых планетах, растуць, вядома, i добрыя, i кепскiя раслiны. А значыць, ёсць там добрае насенне добрых раслiн i кепскае насенне кепскiх раслiн. Але насенне нябачнае. Яно дрэмле сабе ў глебе, пакуль якая-небудзь насеннiнка раптам не прачнецца. Яна пачне пацягвацца i спачатку нясмела вытыркне да сонца кволенькi безабаронны парастак. Калi гэта парастак радысу цi ружы, можна дазволiць яму расцi колькi зможа. Але калi прарастае кепская раслiна, яе трэба адразу ж вырваць, як толькi распазнаеш. Дык вось, на цланеце Маленькага прынца ёсць страшнае насенне... насенне баабабаў. Глеба планеты проста перапоўнена iм. Ад баабаба ж, калi спахапiцца надта позна, ужо нiколi не збавiшся. Ён запалонiць усю планету. Навылёт прасвiдруе яе сваiм карэннем. I калi планета зусiм невялiчкая, а баабабаў надта многа, то яны проста разарвуць яе на кавалачкi.
      - Ёсць такое правiла, - сказаў мне пазней Маленькi прынц. - Устаў наранку, умыўся, прывёў сябе ў парадак - зараз жа прывядзi ў парадак i сваю планету. Трэба штодня выполваць баабабы, як толькi можна адрознiць iх ад ружавых кустоў, якiя яны вельмi нагадваюць напачатку. Гэта даволi надакучлiвая, але няцяжкая работа.
      I аднойчы ён параiў мне пастарацца зрабiць прыгожы малюнак, каб i нашы дзецi гэта добра зразумелi.
      - Можа, iм надарыцца калi-небудзь падарожнiчаць, - растлумачыў ён, - дык гэта спатрэбiцца. Часам работу можна адкласцi i на потым, бяды вялiкай не будзе. Але калi дасi волю баабабам, то ўжо нiдзе ратунку не знойдзеш. Я ведаў адну планету, на ёй жыў гультай. Ён не выпалаў тры кусцiкi i...
      I па словах Маленькага прынца я намаляваў тую планету. Я страшэнна не люблю павучаць людзей. Але небяспека ад баабабаў так мала спазнана, а рызыка таго, хто трапiў бы на астэроiд, такая сур'ёзная, што сёння я адкiдаю сваю стрыманасць i папярэджваю:
      - Дзецi! Сцеражыцеся баабабаў!
      Толькi каб папярэдзiць сваiх сяброў пра небяспеку, якая даўно падпiльноўвае iх, а яны i не здагадваюцца пра яе, як не здагадваўся раней i я, так шчыраваў я над малюнкам. I не шкадую аб гэтым.
      Магчыма, вы запытаецеся:
      - А чаму ў кнiзе больш няма такiх сур'ёзных малюнкаў, як гэты, з баабабамi?
      Адказ зусiм просты: я спрабаваў, але не здолеў. Калi я маляваў баабабы, мяне натхняла думка, што гэта вельмi важна i надзённа.
      VI
      Мой Маленькi прынц! З цягам часу я зразумеў, якiм аднастайным i самотным было тваё жыццё. Доўга ў цябе была адна толькi забава: ты любаваўся захадамi сонца. Гэтая новая дэталь дайшла да мяне наранку чацвёртага дня, калi ты сказаў:
      - Я так люблю адвячоркi. Хадзем паглядзiм, як заходзiць сонца...
      - Дык трэба ж пачакаць...
      - Чаго пачакаць?
      - Каб сонца пачало заходзiць.
      Ты спачатку вельмi здзiвiўся, а потым пасмяяўся з самога сябе.
      - Мне ўсё здаецца, што я дома! - прызнаўся ты.
      I сапраўды. Калi ў Злучаных Штатах Амерыкi поўдзень, то ў Францыi - хто гэтага не ведае? - сонца заходзiць. Дастаткова было б за адну хвiлiну перанесцiся з Амерыкi ў Францыю, каб пераканацца ў гэтым. Але на тваёй планеце табе даволi было пераставiць на некалькi крокаў уперад сваё крэслiца, i ты мог любавацца адвячоркам столькi, колькi табе хацелася...
      - Аднойчы я назiраў, як сонца заходзiла сорак тры разы запар!
      Ты трошкi памаўчаў i дадаў:
      - Ведаеш... калi вельмi сумна на душы, так хораша глядзець, як заходзiць сонца...
      - Значыць, у той дзень, калi ты бачыў сорак тры захады сонца, табе было сумна?
      Але Маленькi прынц не адказаў.
      VII
      На пяты дзень, i зноў-такi дзякуючы баранчыку, я даведаўся пра сакрэт Маленькага прынца. Неяк раптоўна, без усялякай сувязi, бы ў вынiку доўгага маўклiвага абдумвання нейкай праблемы, ён спытаў:
      - А калi баранчык есць кустоўе, дык ён i кветкi есць?
      - Баранчык есць усё, што трапiцца.
      - Нават тыя кветкi, што з калючкамi?
      - Ага, нават тыя, што з калючкамi.
      - Тады навошта iм калючкi?
      Гэтага я не ведаў. I акурат у мой момант намагаўся адкруцiць у маторы адзiн непадатлiвы вiнт. Я быў моцна заклапочаны, бо пашкоджанне пачало здавацца мне сур'ёзным, а вада канчалася, i гэта вымушала мяне думаць пра найгоршае.
      - Дык навошта ж тады iм калючкi?
      Маленькi прынц нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне. Мяне злаваў пракляты вiнт, i я ляпнуў, абы адмахнуцца:
      - А нiнавошта! Кветкi проста ад злосцi выпускаюць iх!
      - Вось як!
      Ён памаўчаў, потым абурана сказаў:
      - Не веру я табе! Кветкi кволыя. I наiўныя. Яны падбадзёрваюць сябе, як могуць. Яны думаюць, што калi выпусцяць калючкi, то iх усе пачнуць баяцца...
      Я нiчога не адказаў. Якраз у тую хвiлiну я думаў: "Калi гэты чортаў вiнт i зараз не адкруцiцца, то я так лясну па iм малатком, што ён на друзачкi разляцiцца". Маленькi прынц зноў перабiў мае думкi:
      - А ты думаеш, што кветкi...
      - Ды не, не! Нiчога я не думаю! Я сказаў, абы сказаць. Ты ж бачыш, я заняты сур'ёзнай справай!
      Ён недаўменна паглядзеў на мяне.
      - Сур'ёзнай справай?!.
      Ён глядзеў на мяне, згорбленага над нейкiм прадметам, якi здаваўся яму вельмi няўклюдным, на малаток у руцэ, на чорныя ад мазуту пальцы.
      - Ты разважаеш, як дарослыя! - сказаў ён.
      Мне стала трошкi сорамна. А ён бязлiтасна дадаў:
      - I ўсё ты блытаеш!.. I нiчога ты не разумееш!
      Так, ён раззлаваўся не на жарт. Ён страсянуў галавой, i вецер раскудлачыў яго залатыя валасы.
      - Я ведаю адну планету, там жыве такi Пан з пунсовым тварам. Ён нiколi не нюхаў кветкi. Нi разочку не глянуў на зорку. Ён нiколi нiкога не любiў. I нiколi нiчога не рабiў. Ён заняты толькi адным: лiчэннем. Цэлымi днямi напралёт ён, як ты, паўтарае адно i тое ж: "Я чалавек сур'ёзны! Я чалавек сур'ёзны!" I проста ледзь не лопаецца ад гордасцi. Але гэта не чалавек, гэта грыб!
      - Хто, хто?
      - Грыб!
      Маленькi прынц нават збялеў ад гневу.
      - Мiльёны гадоў у кветак растуць калючкi. I мiльёны гадоў баранчыкi ўсё-такi ядуць кветкi. I гэта не сур'ёзна - знайсцi адказ, зразумець, навошта кветкi гэтак сiляцца выпусцiць калючкi, калi ад гэтых калючак нiякага толку? Гэта не важна - вайна баранчыкаў i кветак? Гэта не сур'ёзней i не важней вылiчэнняў надзьмутага пунсовага Пана? I калi я ведаю адзiную ў свеце кветку, якая iснуе толькi на маёй планеце, а нейкi баранчык як-небудзь наранку, бяздумна, у iмгненне вока можа загубiць яе - гэта зусiм не важна?
      Ён пачырванеў, але гаварыў далей:
      - Калi любiш кветку - адзiную, якой больш няма нi на адной з мiльёнаў i мiльёнаў зорак, гэтага дастаткова: глядзiш на неба i адчуваеш сябе шчаслiвым... I думаеш: "Недзе там жыве мая кветка..." А калi баранчык з'есць кветку, то гэта будзе тое самае, як бы раптоўна згаслi ўсе зоркi! I гэта, па-твойму, зусiм не важна?
      Нечаканае рыданне абарвала яго словы. На пустыню ўжо апусцiўся вечар. Я адкiнуў свае iнструменты. Якiмi недарэчнымi выглядалi цяпер i малаток, i вiнт, i смага, i сама смерць!.. На адной з зорак, на адной з планет, на маёй Зямлi горка плакаў Маленькi прынц, i яго трэба было суцешыць. Я ўзяў яго на рукi i пачаў калыхаць. Я казаў яму: "Кветцы, якую ты любiш, нiчога не пагражае... Я намалюю твайму баранчыку аброцьку... Я намалюю агароджу для тваёй кветкi... Я..." Я не надта ведаў, што казаць, i адчуваў сябе дужа няёмка. Я не ведаў, як дайсцi да яго сэрца, чым крануць яго... Краiна слёз такая таемная...
      VIII
      Неўзабаве я ўжо добра ведаў, што гэта за кветка. На планеце Маленькага прынца адвеку раслi звычайныя, сцiплыя краскi ў адзiн венчык пялёсткаў, якiя амаль не займалi месца i нiкому не замiналi. Уранку яны ўсходзiлi ў траве, увечары прападалi. Але аднойчы з насенiнкi, занесенай невядома адкуль, паказаўся парастак, зусiм не падобны на iншыя былiнкi. Маленькi прынц вельмi сачыў за iм. А раптам гэта якая-небудзь новая разнавiднасць баабабу?! Але кусцiк хутка перастаў расцi i пачаў рыхтаваць кветку. Маленькi прынц, якi ўбачыў вялiкi бутон, адчуваў, што ў iм нейкi цуд, але кветка ўсё прыхарошвалася i прыхарошвалася ў прытулку сваёй зялёнай святлiцы. Яна няспешна апраналася, адзiн за адным прымервала пялёсткi. Яна нё хацела з'яўляцца на свет ускудлачанай, як нейкi там мак-самасейка. Ёй хацелася паказацца ў поўным бляску свайго хараства. Гэта была страшэнная какетка! Дзень за днём яна рыхтавалася да выхаду ў свет. I вось аднойчы ранiцай, якраз на ўзыходзе сонца, бутон раскрыўся.
      I кветка, якая столькi сiлы выклала, рыхтуючыся да гэтай хвiлiны, з позяхам вымавiла:
      - Ах! Ледзьве прачнулася... Прашу прабачэння... Я яшчэ такая ўскудлачаная...
      Маленькi прынц не змог стрымаць свайго захаплення:
      - Якая вы прыгожая!
      - А што, праўда? - мякка падхапiла кветка. - Я нарадзiлася разам з сонцам...
      Маленькi прынц яшчэ тады падумаў, што кветка не дужа сцiплая, але яна была такая чароўная!
      - Калi не памыляюся, якраз час снедаць, - хутка дадала яна. - Будзьце ласкавы, паклапацiцеся пра мяне...
      Збянтэжаны Маленькi прынц схапiў лейку з крынiчнай вадой i палiў кветку.
      Неўзабаве яна лiтаральна замучыла яго сваёй трошкi крыўдлiвай пыхлiвасцю. Аднойчы, да прыкладу, у размове пра свае чатыры калючкi, яна сказала Маленькаму прынцу:
      - Сюды могуць прыйсцi тыгры, i ў iх такiя кiпцюры!
      - На маёй планеце няма тыграў, - сказаў Маленькi прынц, - ды тыгры i не ядуць травы.
      - Я не трава, - мякка запярэчыла кветка.
      - Прашу прабачэння...
      - Мяне нiколечкi не палохаюць тыгры, але я страшэнна баюся скразнякоў. У вас часам не знойдзецца парасона?
      "Раслiна, а баiцца скразнякоў... Як дзiўна... - падумаў Маленькi прынц. Якi складаны характар у гэтай кветкi..."
      - Нанач мяне трэба накрываць шкляным каўпаком. Тут так холадна, няўтульна. Там, адкуль я прыйшла...
      Але яна змоўкла. Яна прыйшла насенiнкай i нiчога не магла ведаць пра iншы свет. Прысаромленая, што так вiдавочна хацела зманiць, ды не выйшла, яна разы два-тры кашлянула, каб Маленькi прынц адчуў, як ён вiнаваты перад ёю.
      - То як з парасонам?..
      - Я хацеў iсцi па яго, але ж вы гаварылi са мной!
      Яна зноў знарок закашляла, каб дадаць яму пакуты. I Маленькi прынц, хоць i вельмi палюбiў кветку, хутка перастаў верыць ёй. Ён усур'ёз прымаў яе пустаслоўе i адчуваў сябе вельмi няшчасным...
      - Дарэмна я слухаў яе, - неяк прызнаўся ён мне, - нiколi не варта слухаць, што кажуць кветкi. Трэба толькi любавацца iмi ды дыхаць iх водарам. Ад маёй красунi па ўсёй планеце iшоў цудоўны пах, але я не ўмеў яму радавацца. Трэба было замiлавацца гэтай байкай пра калючкi, а яна так засмуцiла мяне...
      Маленькi прынц замаўчаў, потым дадаў:
      - Нiчога я тады не разумеў! Трэба было судзiць яе па ўчынках, а не па словах. Яна была мне як гаючыя лекi, як святло. Не трэба было мне ўцякаць! Я павiнен быў разгледзець яе пяшчотнае сэрца за гэтымi няўдалымi хiтрыкамi. Кветкi такiя супярэчлiвыя! Але я быў надта юны, каб умець любiць.
      IХ
      Як я зразумеў, Маленькi прынц вырашыў вандраваць з пералётнымi птушкамi. Наранку ў дзень ад'езду ён, як нiколi старанна, прыбраў сваю планету. Клапатлiва прачысцiў дзейныя вулканы. У яго было два дзейныя вулканы. На iх вельмi ёмка разаграваць сняданкi. Быў у яго i адзiн патухлы вулкан. Але, як ён казаў: "Да прыгоды не тры годы!" I ён прачысцiў i гэты. Калi вулканы добра прачышчаны, яны гараць цiха i раўнамерна, без вывяржэнняў. Вулканiчныя вывяржэннi - гэта як полымя ў печы. Канечне, мы занадта малыя, каб чысцiць свае зямныя вулканы. З гэтай прычыны яны i прыносяць нам безлiч непрыемнасцей.
      Маленькi прынц задуменна павырываў апошнiя сцяблiнкi баабабу. Ён думаў, што ўжо нiколi болей не вернецца сюды. Усе гэтыя будзённыя клопаты здалiся яму ў той ранак надзвычай прыемнымi. I калi ён апошнi раз палiў кветку i намерыўся закрыць яе каўпаком, ледзь не заплакаў.
      - Бывай, - сказаў ён кветцы.
      Але тая маўчала.
      - Бывай, - паўтарыў ён.
      Кветка закашляла. Але не ад прастуды.
      - Я была дурнiца, - прамовiла яна нарэшце, - Прабач мне... Пастарайся быць шчаслiвым.
      I нiводнага папроку... Здзiўлены Маленькi прынц разгублена стаяў над ёю са шкляным каўпаком у руцэ. Ён не разумеў гэтай спакойнай пяшчоты.
      - Так, я люблю цябе, - сказала яму кветка. - Сама вiнавата, што ты не ведаў пра гэта. Цяпер гэта ўжо не мае нiякага значэння. Але i ты быў такi ж неразумны, як я. Пастарайся быць шчаслiвым... I кiнь ты гэты каўпак! Мне ён больш не патрэбен.
      - Але ж вецер...
      - Не гэткая ўжо я i далiкатная... Свежае начное паветра карысна мне. Я ж кветка.
      - Але ж звяры...
      - Нiчога страшнага, калi з'явяцца тут два-тры вусенi, калi хочаш пазнаёмiцца з матылькамi. Здаецца, яны вельмi прыгожыя. А то хто ж наведае мяне? Ты будзеш далёка. Што ж да вялiкiх звяроў, то я нiчога не баюся. У мяне таксама ёсць кiпцюры.
      Яна наiўна паказала чатыры калючкi.
      - Толькi не марудзь, гэта нясцерпна! - дадала яна. - Вырашыў пайсцi адсюль - дык iдзi!
      Яна не хацела, каб ён бачыў яе слёзы. Такая ўжо гордая кветка...
      Х
      Блiжэй усяго да планеты Маленькага прынца былi астэроiды 325, 326, 327, 328, 329 i 330. Вось ён i вырашыў для пачатку наведаць iх: трэба ж знайсцi сабе хоць якi занятак ды навучыцца чаму-небудзь.
      На першай планеце жыў кароль. Увесь у пурпуры i гарнастаях, ён сядзеў на простым, але дужа велiчным троне.
      - Ага! Вось i падданы! - усклiкнуў задаволены кароль, як толькi заўважыў Маленькага прынца.
      "Як ён можа ведаць, хто я такi, калi нiколi не бачыў мяне?!" - падумаў Маленькi прынц.
      Ён не ведаў, што для каралёў свет надта спрошчаны. Усе людзi для iх падданыя.
      - Падыдзi блiжэй, я хачу лепей разглядзець цябе, - загадаў яму кароль, страшэнна горды, што ён можа быць некаму каралём.
      Маленькi прынц пашукаў вачыма, дзе б прысесцi, але ўся планета хавалася пад велiкапышнай каралеўскай мантыяй. Давялося стаяць, але ён быў моцна стомлены i пазяхнуў.
      - Непрыстойна пазяхаць у прысутнасцi караля, - заўважыў яму манарх. - Я забараняю табе гэта.
      - Нiяк не мог утрымацца, - адказаў збянтэжаны Маленькi прынц. - Я з доўгай дарогi, не выспаўся...
      - У такiм разе, - злiтаваўся кароль, - загадваю табе пазяхаць! Гадамi не бачу, каб хто пазяхаў. Мне гэта нават цiкава. Ну, пазяхнi яшчэ раз. Гэта загад.
      - Прабачце... Не магу больш... - вымавiў Маленькi прынц i залiўся чырванню.
      - Гм! Гм! - кашлянуў кароль. - У такiм разе, я... я загадваю табе то пазяхаць, то...
      Ён заблытаўся i, здаецца, нават трошкi зазлаваў.
      Бо каралю ж сама важнае - каб яму безагаворачна падпарадкоўвалiся. Ён не цярпеў непаслушэнства. Гэта быў абсалютны манарх. Але ён быў вельмi добры, таму i аддаваў толькi разумныя загады.
      "Калi б я загадаў, - сцiпла тлумачыў ён, - калi б я загадаў якому-небудзь генералу перакiнуцца ў марскую птушку i калi б генерал не паслухаўся, вiнаваты быў бы не генерал. Вiнаваты быў бы я".
      - Можна мне сесцi? - нясмела запытаў дазволу Маленькi прынц.
      - Я загадваю табе сесцi, - адказаў кароль i велiчным рухам падабраў палу сваёй мантыi.
      Але Маленькi прынц не пераставаў дзiвавацца. Планета была зусiм невялiчкая. Над чым жа пануе гэты кароль?
      - Пане, - сказаў ён, - дазвольце запытацца ў вас...
      - Загадваю: пытайся! - паспешна сказаў кароль.
      - Пане... над чым вы пануеце?
      - Над усiм, - з невымоўнай прастатою адказаў кароль.
      - Як - "над усiм"?
      Кароль сцiплым рухам абвёў сваю планету, паказаў на iншыя планеты i зоркi.
      - Над усiм гэтым? - моцна ўразiўся Маленькi прынц.
      - Над усiм гэтым, - пацвердзiў кароль.
      Бо гэта быў не проста абсалютны, а ўсеадзiны, нiчым не абмежаваны манарх.
      - I зоркi слухаюцца вас?
      - А як жа? - адказаў кароль. - Iменна слухаюцца. Я цярпець не магу непаслушэнства.
      Такая ўсемагутнасць прывяла ў захапленне Маленькага прынца. От, калi б у яго была такая ўлада! Тады ён змог бы любавацца не толькi сарака чатырма, а сямiдзесяццю двума цi нават сотняй або двумастамi захадамi сонца ў адзiн дзень. I нiколi не перастаўляў бы свайго крэсла! Успамiн пра сваю пакiнутую планету напоўнiў сумам сэрца Маленькага прынца, i ён асмелiўся звярнуцца да караля з просьбай:
      - Я хацеў бы ўбачыць захад сонца... Зрабiце такую ласку... Загадайце сонцу заходзiць...
      - Калi б я загадаў генералу, каб ён, як матылёк, пырхаў з кветкi на кветку або перакiнуўся ў марскую чайку, i калi б генерал не выканаў загаду, хто з нас быў бы вiнаваты?
      - Вы, ваша вялiкасць, - цвёрда адказаў Маленькi прынц.
      - Несумненна. Трэба патрабаваць ад кожнага тое, што ён можа зрабiць, разважаў кароль. - Улада трымаецца, у першую чаргу, на разумнасцi. Калi б ты загадаў свайму народу кiнуцца ў мора, ён зрабiў бы рэвалюцыю. Я маю права патрабаваць паслушэнства, бо мае загады заўсёды разумныя.
      - А як з захадам сонца? - нагадаў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.
      - Будзе табе твой захад сонца. Я запатрабую яго. Але варта пачакаць спрыяльных умоў, бо якраз у гэтым i заключаецца мудрасць правiцеля.
      - I калi гэта будзе? - пацiкавiўся Маленькi прынц.
      - Гм! Гм! - кашлянуў кароль i зазiрнуў у тоўсты каляндар. - Гм! Гм! Гэта будзе прыблiзна... прыблiзна... гэта будзе сёння вечарам прыблiзна а палове восьмай! I ты пабачыш, як усё выдатна слухаецца мяне.
      Маленькi прынц пазяхнуў. Яму было шкада, што захад сонца так i не адбыўся. I яму стала ўжо нецiкава тут.
      - Ну, мне пара, - сказаў ён каралю. - Больш мне тут няма чаго рабiць.
      - Застанься, - папрасiў кароль, горды, што ў яго ёсць, нарэшце, падданы. Застанься, я зраблю цябе мiнiстрам!
      - Мiнiстрам чаго?
      - Гм-гм... Мiнiстрам юстыцыi!
      - Але няма ж каго судзiць!
      - Хто ведае, - адказаў кароль. - Я яшчэ не абышоў усяго свайго каралеўства. Стары ўжо, для карэты на планеце месца мала, а пеша хадзiць ногi забаляць.
      - Ды я ўжо бачыў, - сказаў прынц i яшчэ раз кiнуў вокам за спiну караля, на другi бок планеты. - Тут анiкога больш няма...
      - У такiм разе, будзеш судзiць самога сябе, - адказаў кароль. - Гэта сама цяжкае. Куды цяжэй судзiць самога сябе, чым каго iншага. Калi ты зможаш справядлiва асудзiць сябе, значыць, ты сапраўдны мудрэц.
      - Я i ў iншым месцы магу судзiць сябе, - адказаў Маленькi прынц. - Для гэтага не абавязкова жыць менавiта тут.
      - Гм! Гм! - кашлянуў кароль. - Я ўпэўнены, што на маёй планеце дзесьцi хаваецца стары пацук. Начамi чутно. Можаш судзiць гэтага старога пацука. Час ад часу будзеш прыгаворваць яго да смерцi. Такiм чынам, жыццё яго будзе залежыць ад тваёй справядлiвасцi. Але кожны раз табе давядзецца мiлаваць яго. Трэба берагчы старога пацука. Ён жа ў нас адзiн.
      - Не люблю я выносiць смяротных прыгавораў, - адказаў Маленькi прынц. - I наогул, мне пара.
      - Не, не пойдзеш! - запратэставаў кароль.
      Маленькаму прынцу, якi ўжо сабраўся ў дарогу, зусiм не хацелася засмучаць старога манарха.
      - Калi ваша вялiкасць хоча, каб вас безагаворачна слухалi, вы маглi б аддаць мне разумны загад. Вы, да прыкладу, маглi б загадаць мне адправiцца не пазней як праз хвiлiну. Мне здаецца, умовы спрыяльныя.
      Кароль маўчаў. Маленькi прынц трошкi павагаўся, уздыхнуў i пайшоў.
      - Прызначаю цябе паслом! - паспешлiва крыкнуў яму ўслед кароль.
      I выгляд у яго быў пры гэтым такi, быццам ён не дапускаў нiякiх пярэчанняў.
      "Дзiўныя людзi гэтыя дарослыя", - падумаў дарогаю Маленкi прынц.
      ХI
      На другой планеце жыў славалюб.
      - Ну, нарэшце такi дачакаўся паклоннiка! - здалёк узрадаваўся Маленькаму прынцу славалюб.
      Для славалюбаў жа ўсе астатнiя людзi - паклоннiкi.
      - Дзень добры, - сцiпла павiтаўся Маленькi прынц. - Якi забаўны ў вас капялюш.
      - Гэта каб раскланьвацца, - растлумачыў славалюб. - Каб раскланьвацца, калi мяне вiтаюць. На жаль, сюды нiхто нiколi вачэй не кажа.
      - Як гэта? - не зразумеў яго Маленькi прынц.
      - Пляснi ў ладкi, - параiў славалюб.
      Маленькi прынц пляснуў у ладкi. Славалюб прыўзняў капялюш i сцiпла раскланяўся.
      "Тут яшчэ займальней, чым у караля", - падумаў Маленькi прынц. Ён зноў запляскаў у ладкi. Славалюб у адказ прыўзнiмаў свой капялюш i раскланьваўся перад госцем.
      Хвiлiн праз пяць аднастайнасць гэтай гульнi стамiла Маленькага прынца.
      - А што трэба зрабiць, каб капялюш упаў? - спытаў ён.
      Але славалюб не адказаў. Славалюбы глухiя да ўсяго, акрамя пахвал.
      - Ты сапраўды захапляешся мною? - спытаў ён Маленькага прынца.
      - А што гэта азначае - захапляцца?
      - Захапляцца - азначае прызнаць, што я лепш за ўсiх апрануты, сама прыгожы, сама багаты i сама разумны чалавек на планеце.
      - Ды ты ж адзiн на ўсёй гэтай планеце!
      - Ну, будзь ласкавы, усё роўна захапляйся мною!
      - Я ў захапленнi ад цябе, - сказаў Маленькi прынц i злёгку пацiснуў плячыма. - Але чаму гэта можа так цiкавiць цябе?
      I Маленькi прынц пайшоў далей.
      "Дзiвакi гэтыя дарослыя", - дарогай падумаў ён.
      ХII
      На наступнай планеце жыў п'янiца. Гэты вiзiт быў вельмi кароткi, але шмат роздуму даў ён Маленькаму прынцу.
      - Што ты тут робiш? - спытаў ён у п'янiцы, якi самотна сядзеў перад процьмай бутэлек, парожнiх i поўных.
      - П'ю, - змрочна адказаў п'янiца.
      - А навошта? - пацiкавiўся Маленькi прынц.
      - Каб забыць, - адказаў п'янiца.
      - Пра што забыць - дапытваўся Маленькi прынц, якому стала шкада бедалагу.
      - Каб забыць, што мне сорамна, - прызнаўся п'янiца i апусцiў галаву.
      - Сорамна чаго? - не ўгамоньваўся Маленькi прынц, якi прагнуў дапамагчы яму.
      - Сорамна пiць! - адрэзаў п'янiца i канчаткова панурыўся ў маўчаннi.
      I збянтэжаны Маленькi прынц рушыў далей. "Дарослыя, бясспрэчна, вельмi, вельмi дзiўныя людзi", - думаў ён дарогаю.
      ХIII
      Чацвёртая планета належала дзелавому чалавеку. Гэты чалавек быў настолькi заняты, што нават не падняў галавы, калi падышоў Маленькi прынц.
      - Добры дзень, - павiтаўся Маленькi прынц. - Ваша цыгарэта патухла.
      - Тры ды два - пяць. Пяць ды сем - дванаццаць. Дванаццаць ды тры пятнаццаць. Добры дзень. Пятнаццаць ды сем - дваццаць два. Дваццаць два ды шэсць - дваццаць восем. Няма часу прыкурыць. Дваццаць шэсць ды пяць - трыццаць адзiн. Уф! Такiм чынам, усяго будзе пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адзiн.
      - Пяцьсот мiльёнаў чаго?
      - Га? Ты яшчэ тут? Пяцьсот мiльёнаў... забыўся... далей... Столькi работы, столькi работы! Я чалавек сур'ёзны, зразумела? Тут не да балбатнi. Два ды пяць - сем...
      - Пяцьсот мiльёнаў чаго? - паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.
      Дзелавы чалавек падняў галаву:
      - За пяцьдзесят чатыры гады, што я жыву на гэтай планеце, мне перашкаджалi толькi тройчы. Упершыню гэта здарылася дваццаць два гады назад, калi немаведама адкуль сюды занесла хрушча. Ён так жахлiва бзымкаў, што я ажно чатыры памылкi ўпароў у лiчэннi. Другi раз, адзiнаццаць гадоў таму, у мяне быў прыступ рэўматызму. Нiчога дзiўнага, увесь час сяджу. Тут не да пагулянак. Я чалавек сур'ёзны. Трэцi раз... сёння? Ну, годзе, я, значыць, сказаў, пяцьсот мiльёнаў...
      - Мiльёнаў чаго?
      Дзелавы чалавек зразумеў - няма нiякай надзеi, што яго пакiнуць у спакоi.
      - Мiльёнаў гэтых дробненькiх штучак, якiя часам вiдны ў паветры.
      - Мух?
      - Ды не, дробненькiя такiя, зiхоткiя...
      - Пчолы?
      - Ды не. Дробненькiя такiя, залатыя... На iх яшчэ любяць глядзець ды марыць розныя лайдакi. Але я - чалавек сур'ёзны! У мяне няма часу на мары.
      - А! Зоркi?
      - Во-во. Зоркi.
      - I што ты робiш з пяццюстамi мiльёнамi зорак?
      - Пяцьсот адзiн мiльён шэсцьсот дваццаць дзве тысячы семсот трыццаць адна. Я чалавек сур'ёзны i люблю дакладнасць.
      - I што ты робiш з гэтымi зоркамi?
      - Што я з iмi раблю?
      - Але.
      - Нiчога не раблю. Я iмi валодаю.
      - Валодаеш зоркамi?
      - Так.
      - Але я ўжо бачыў аднаго караля, якi...
      - Каралi не валодаюць. Яны толькi "пануюць над". Вялiкая рознiца.
      - I што табе з гэтага валодання зоркамi?
      - Яно прыносiць мне багацце.
      - А нашто табе быць багатым?
      - Каб купляць iншыя зоркi, калi хто-небудзь iх адкрые.
      "Ён разважае амаль так, як той п'янiца", - падумаў Маленькi прынц.
      - А як можна валодаць зоркамi?
      - Зоркi чые? - нездаволена запытаўся дзялок.
      - Не ведаю. Нiчые.
      - Значыць, яны мае, раз я першы дадумаўся да гэтага!
      - I гэтага дастаткова?
      - Ну безумоўна! Калi ты знойдзеш дыямант, якi нiкому не належыць, ён твой. Калi ты знойдзеш востраў, якi нiкому не належыць, ён твой. Калi ў цябе першага ўзнiкла iдэя, ты бярэш на яе патэнт: яна твая.
      - I то праўда, - згадзiўся Маленькi прынц. - I што ты з iмi робiш?
      - Проста распараджаюся iмi. Лiчу i пералiчваю, - адказаў дзялок. - Цяжкая работа. Але я чалавек сур'ёзны.
      Маленькi прынц усё яшчэ не быў задаволены.
      - Калi ў мяне ёсць шалiк, я магу закруцiць яго на шыю i ўзяць з сабой. Калi ў мяне ёсць кветка, я магу сарваць яе i ўзяць з сабой. А ты ж не можаш пазбiраць зоркi!
      - Не, але я магу пакласцi iх у банк.
      - Як гэта?
      - А так: пiшу на паперчыне, колькi ў мяне зорак. Потым кладу гэтую паперчыну ў шафу i замыкаю яе на ключ.
      - I ўсё?
      - Гэтага дастаткова!
      "Займальна, - падумаў Маленькi прынц. - I досыць паэтычна. Але не так ужо гэта i сур'ёзна".
      Што сур'ёзна, а што не сур'ёзна - Маленькi прынц разумеў па-свойму, зусiм не так, як дарослыя.
      - У мяне ёсць кветка, - сказаў ён. - I я штодня палiваю яе. У мяне ёсць тры вулканы, i я штодня чышчу iх. Чышчу нават той, якi даўно патух. Да прыгоды не тры годы! Гэта карысна маiм вулканам, гэта карысна маёй кветцы, каб я валодаў iмi. А якая карысць ад цябе зоркам?..
      Дзялок разявiў рот, але не знайшоў, што адказаць, i Маленькi прынц пайшоў далей.
      "Дарослыя сапраўды проста звышнезвычайныя людзi", - падумаў ён дарогаю.
      ХIV
      Пятая планета была надзвычай цiкавая. Яна аказалася найменшай з усiх. Там хапала месца толькi для вулiчнага лiхтара i лiхтаршчыка. Маленькi прынц нiяк не мог дацямiць, навошта патрэбен быў у небе, на бязлюднай, пустой планеце, вулiчны лiхтар i лiхтаршчык. Аднак ён падумаў:
      "Можа, гэты чалавек не ў сваiм розуме? I ўсё ж ён не такi дурны, як кароль, славалюб, дзялок i п'янiца. У яго рабоце ёсць хоць нейкi сэнс. Калi ён запальвае свой лiхтар - дык нiбыта нараджаецца яшчэ адна зорка цi кветка. Калi гасiць яго - дык нiбы зорка цi кветка засынаюць. Цудоўны занятак. Гэта сапраўды карысна, таму што прыгожа".
      Прынц ступiў на планету i з павагай павiтаўся з лiхтаршчыкам.
      - Дзень добры. Навошта ты зараз патушыў свой лiхтар?
      - Такi ўгавор, - адказаў лiхтаршчык. - Добры дзень.
      - Якi ўгавор?
      - Патушыць лiхтар. Добры вечар.
      I ён запалiў яго.
      - Тады навошта ж ты зноў запалiў яго?
      - Такi ўгавор, - адказаў лiхтаршчык.
      - Нiчога не разумею, - пацiснуў плячыма Маленькi прынц.
      - А тут i разумець няма чаго, - сказаў лiхтаршчык, - угавор ёсць угавор. Добры дзень.
      I патушыў лiхтар.
      Потым выцер успацелы лоб чырвонай клятчастай насоўкай i сказаў:
      - Цяжкае ў мяне рамяство. Колiсь гэта было разумна. Уранку я тушыў свой лiхтар, а ўвечары запальваў. I рэштка дня заставалася ў мяне, каб адпачыць, а рэштка ночы - каб выспацца...
      - А што, з тае пары ўгавор змянiўся?
      - Угавор якраз i не змянiўся, - уздыхнуў лiхтаршчык. - У гэтым уся бяда. Планета з году ў год абарочваецца ўсё хутчэй, а ўгавор застаецца нязменным!
      - Ну i?.. - цiкавiўся Маленькi прынц.
      - Ну i цяпер, калi яна робiць адзiн абарот за хвiлiну, у мяне не стала нi секунды пярэдыху. Штохвiлiны то запальвай, то гасi!
      - От смешна! Днi доўжацца ўсяго хвiлiну!
      - I зусiм не смешна, - запярэчыў лiхтаршчык. - Мы ўжо цэлы месяц размаўляем з табой.
      - Месяц?!
      - Канечне. Трыццаць хвiлiн. Трыццаць дзён! Добры вечар!
      I ён зноў запалiў лiхтар.
      Маленькi прынц з любоўю глядзеў на лiхтаршчыка, якi быў так шчыра верны ўгавору. На памяць прыйшло, як ён калiсьцi перастаўляў з месца на месца крэсла, каб лiшнi раз паглядзець на захад сонца... I яму захацелася памагчы сябру.
      - Паслухай... я ведаю, як ты можаш адпачыць, калi захочаш...
      - Я ўжо даўно, хачу, - сказаў лiхтаршчык.
      Можна ж быць i верным слову i адначасова лянiўцам.
      Маленькi прынц гаварыў далей:
      - Твая планета настолькi маленькая, што ты трыма крокамi абыдзеш яе ўсю. I табе проста трэба iсцi з такой хуткасцю, каб увесь час быць на сонцы. Захочацца адпачыць - дык ты iдзi, iдзi... I дзень будзе працягвацца столькi, колькi захочаш.
      - Ну, ад гэтага мне толку мала, - сказаў лiхтаршчык. - Больш за ўсё на свеце я люблю спаць.
      - Тады дрэнна, - цяжка ўздыхнуў Маленькi прынц.
      - Дрэнна, - згадзiўся лiхтаршчык. - Добры дзень.
      I патушыў лiхтар.
      "Гэтым чалавекам, - ужо зноў у дарозе падумаў Маленькi прынц, - гэтым чалавекам пагарджалi б усе астатнiя: i кароль, i славалюб, i п'янiца, i дзялок. А па-мойму, ён адзiны з iх усiх, хто не смешны. Мабыць таму, што думае не толькi пра сябе".
      Ён з жалем уздыхнуў i падумаў яшчэ:
      "Бадай, адзiны чалавек, з кiм я мог бы пасябраваць. Але яго планета сапраўды надта маленькая. На двух не хопiць месца".
      Маленькi прынц нават сабе не асмелiўся прызнацца, што яму шкада было пакiдаць гэтую блаславёную планету больш за ўсё з-за тысячы чатырохсот сарака захадаў сонца!
      ХV
      Шостая планета была ў дзесяць разоў большая за папярэднюю. На ёй жыў дзядуля, якi пiсаў таўшчэзныя кнiгi.
      - Эге! А вось i падарожнiк! - узрадаваўся ён, калi заўважыў Маленькага прынца.
      Маленькi прынц сёў на стол, каб аддыхацца. Ён ужо так здарожыўся!
      - Адкуль ты? - спытаў яго дзядуля.
      - Што гэта за кнiга, такая тоўстая? - пацiкавiўся Маленькi прынц. - Што вы тут робiце?
      - Я географ, - адказаў стары.
      - А што такое - географ?
      - Гэта вучоны, якi ведае, дзе знаходзяцца моры, рэкi, гарады, горы i пустынi.
      - От цiкава! - адразу ажывiўся Маленькi прынц. - Вось нарэшце сапраўдны занятак!
      I ён акiнуў вачыма планету географа. Нiколi яшчэ ён не бачыў такой велiчнай планеты.
      - У вас вельмi прыгожая планета. Тут ёсць акiяны?
      - Не магу гэтага ведаць, - адказаў географ.
      - Ну-у... - Маленькi прынц быў расчараваны. - А горы?
      - Не магу гэтага ведаць, - адказаў географ.
      - Але ж вы географ!
      - Правiльна, - адказаў географ, - але не падарожнiк. Мне так не хапае падарожнiкаў. Геаграфiя не займаецца падлiкам гарадоў, рэк, гор, мораў, акiянаў i пустынь. Географ - надта важная асоба, географу няма часу на пагулянкi. Ён не выходзiць са свайго кабiнета i толькi прымае падарожнiкаў. Падарожнiкi расказваюць пра свае вандраваннi, а географ запiсвае пачутыя навiны. Калi якое-небудзь паведамленне выклiкае iнтарэс, географ наводзiць даведкi, цi прыстойны чалавек гэты падарожнiк.
      - Гэта навошта ж?
      - Ды калi ж падарожнiк пачне хлусiць, то ў падручнiках геаграфii не разбяры-бяры што будзе! Або калi ён ласы да чаркi - таксама бяда.
      - А чаму? - не зразумеў Маленькi прынц.
      - Таму што ў п'янiц дваiцца ў вачах. I дзе на самой справе адна гара, там географ адзначыць дзве.
      - Я знаёмы з адным чалавекам, - задуменна сказаў Маленькi прынц, - з яго атрымаўся б кепскi падарожнiк.
      - Усё магчыма. Ну, а калi прыстойнасць падарожнiка не выклiкае падазрэнняў, тады правяраюць яго адкрыццё.
      - Iдуць глядзець?
      - Ну не. Гэта надта складана. Проста ад падарожнiка патрабуюцца доказы. Калi, да прыкладу, справа ходзiць пра адкрыццё якой-небудзь вялiкай гары, яму неабходна прынесцi вялiкiя камянi. Але ж ты, - нечакана ўсхваляваўся географ, - ты ж прыйшоў сюды здалёк! Ты ж падарожнiк! Хутчэй апiшы мне сваю планету!
      Географ разгарнуў кнiгу запiсаў, завастрыў аловак. Расказы падарожнiкаў запiсваюцца спачатку алоўкам. А потым ўжо, калi падарожнiк доказамi пацвердзiць сваё адкрыццё, тыя расказы перапiсваюць чарнiлам.
      - Ну? - падахвоцiў географ.
      - Ды на маёй радзiме няма нiчога асаблiва цiкавага, - сказаў Маленькi прынц. - Яна зусiм маленькая. Ёсць у мяне тры вулканы. Два вулканы дзейнiчаюць, а адзiн патух. Але ж да прыгоды не тры годы.
      - Праўда, цi мала што можа стацца, - згадзiўся географ.
      - А яшчэ ёсць у мяне кветка.
      - Мы не запiсваем кветак, - папярэдзiў географ.
      - Гэта чаму ж?! Гэта ж сама прыгожае!
      - Таму што кветкi эфемерныя.
      - Як гэта - эфемерныя?
      - Кнiгi па геаграфii, - важна растлумачыў географ, - сама каштоўныя кнiгi на свеце. Яны нiколi не выходзяць з моды. Амаль не здараецца, каб гара пераходзiла з месца на месца. Амаль не здараецца, каб акiян высыхаў. Мы пiшам пра вечнае.
      - Але патухлыя вулканы могуць абудзiцца, - перапынiў Маленькi прынц. - Што такое - "эфемерны?"
      - Патух вулкан цi дзейнiчае - гэта для нас, географаў, не мае анiякага значэння, - сказаў географ. - Для нас важна адно: сама гара. Яна заўсёды нязменная.
      - Але што такое - "эфемерны"? - паўтарыў Маленькi прынц, якi нiколi не супакойваўся, пакуль не атрымлiваў адказу на сваё пытанне.
      - Гэта "тое, што можа знiкнуць у блiжэйшы час".
      - Мая кветка можа знiкнуць у блiжэйшы час?
      - Безумоўна.
      "Мая кветка эфемерная, - падумаў Маленькi прынц, - i ў яе ўсяго чатыры калючкi, каб абаранiць сябе ў гэтым свеце! А я пакiнуў яе зусiм адну на планеце!"
      Упершыню ён пашкадаваў, што пакiнуў сваю красуню. Але ён усё-такi ўзяў сябе ў рукi i спытаў:
      - Што б вы параiлi мне наведаць?
      - Планету Зямля, - адказаў яму географ. - Пра яе ходзiць добрая слава...
      I Маленькi прынц рушыў у дарогу, але думкi яго былi пра самотную кветку...
      ХVI
      Такiм чынам, сёмай планетай была Зямля.
      Зямля не простая планета! Тут налiчваецца сто адзiнаццаць каралёў (i негрыцянскiх, вядома), сем тысяч географаў, дзевяцьсот тысяч дзялкоў, сем з палавiнай мiльёнаў п'янiц, трыста адзiнаццаць мiльёнаў славалюбаў, - усяго каля двух мiльярдаў дарослых.
      Каб вы маглi ўявiць памеры Зямлi, дастаткова сказаць, што да адкрыцця электрычнасцi тут трэба было трымаць на ўсiх шасцi кантынентах цэлую армiю лiхтаршчыкаў з чатырохсот шасцiдзесяцi дзвюх тысяч пяцiсот адзiнаццацi чалавек.
      Калi паглядзець збоку, гэта было незабыўнае вiдовiшча. Рухi гэтай армii падпарадкоўвалiся дакладнаму рытму, зусiм як у балеце. Спачатку выступалi лiхтаршчыкi Новай Зеландыi i Аўстралii. Яны запальвалi свае лiхтары i iшлi спаць. Потым наступала чарга лiхтаршчыкаў Кiтая i Сiбiры. Яны выконвалi свой танец i таксама непрыкметна знiкалi за кулiсамi. Пасля прыходзiла чарга лiхтаршчыкаў Расii i Iндыi. Пасля - лiхтаршчыкаў Афрыкi i Эўропы. Пасля Паўднёвай Амерыкi. А там - Паўночнай Амерыкi. I нiколi яны не блыталi парадку выхаду на сцэну. Гэта было проста грандыёзна.
      I толькi лiхтаршчык адзiнага лiхтара на Паўночным полюсе i яго калега на Паўднёвым полюсе вялi жыццё ў гультайстве i бесклапотнасцi: iм даводзiлася запальваць свае лiхтары ўсяго двойчы ў год.
      ХVII
      Калi чалавек сiлiцца паказаць сваю дасцiпнасць, ён мiжволi трошкi прыхлусiць. Гэтак сталася i са мной, калi я казаў вам пра лiхтаршчыкаў. Баюся, што ў тых, хто не ведае нашай планеты, створыцца няправiльнае ўяўленне пра яе. Людзi займаюць вельмi мала месца на зямлi. Калi б два мiльярды жыхароў, якiя насяляюць зямлю, шчыльна, як на мiтынгу, пасталi адзiн каля аднаго, яны б свабодна ўмясцiлiся на прасторнай плошчы ў дваццаць мiль даўжынёй i дваццаць шырынёй. Усё чалавецтва можна было б размясцiць на сама маленькiм астраўку Цiхага акiяна.
      Дарослыя, канечне, не павераць у гэта. Яны думаюць, што займаюць вельмi шмат месца. Яны здаюцца самi сабе велiчнымi, як баабабы. А вы парайце iм зрабiць дакладны разлiк. Гэта прыйдзецца iм даспадобы, яны ж без памяцi ад лiчбаў. А вы лепей не марнуйце часу на гэтую нудную работу. Яна нi да чаго. Вы i без таго мне верыце.
      Маленькi прынц, трапiўшы на Зямлю, быў дужа здзiўлены, што нiкога не ўбачыў. Ён ужо засумняваўся, цi не памылiўся часам планетай, як тут у пяску заварушылася нейкае колца колеру месячнага святла.
      - Добры вечар, - на ўсякi выпадак прывiтаўся Маленькi прынц.
      - Вечар добры, - адказала змяя.
      - На якую планету я трапiў?
      - На Зямлю, - адказала змяя. - У Афрыку.
      - А!.. А што, на Зямлi няма людзей?
      - Тут пустыня. А ў пустынi нiхто не жыве. Зямля вялiкая, - растлумачыла змяя.
      Маленькi прынц сеў на камень i ўзняў вочы да неба.
      - Хацеў бы я ведаць, - вымавiў ён, для чаго свецяць зоркi? Цi не для таго, каб рана цi позна кожны мог адшукаць сваю зорку? Глянь, вунь мая планета якраз над вамi... Але як далёка да яе!
      - Прыгожая, - ухвалiла змяя. - А што ты будзеш рабiць тут, на Зямлi?
      - Я пасварыўся са сваёй кветкай, - прызнаўся Маленькi прынц.
      - А, вось яно што...
      I яны змоўклi.
      - А дзе ж людзi? - зноў загаварыў нарэшце Маленькi прынц. - Нейк самотна ў гэтай пустынi...
      - I мiж людзей таксама самотна, - заўважыла змяя.
      Маленькi прынц дапытлiва паглядзеў на яе.
      - Дзiўная ты iстота, - нарэшце прамовiў ён, - тонкая, як палец.
      - Затое магутней пальца караля, - сказала змяя.
      Маленькi прынц усмiхнуўся:
      - Якая ж ты магутная... У цябе нават ног няма... Ты нават падарожнiчаць не можаш...
      - Я магу даставiць цябе далей, чым якi карабель, - сказала змяя.
      Яна, як залаты бранзалет, абвiлася вакол шчыкалаткi Маленькага прынца.
      - Кожнага, каго я крану, я вяртаю зямлi, з якой ён выйшаў, - дадала яна. Але ты чысты i прыляцеў з зоркi...
      Маленькi прынц прамаўчаў.
      - Мне шкада цябе, ты такi бездапаможны на гэтай камянiстай Зямлi. Я змагу дапамагчы табе, калi ты моцна знудзiшся па сваёй планеце. Я магу...
      - Я цудоўна зразумеў цябе, - сказаў Маленькi прынц. - Але чаму ты ўвесь час гаворыш загадкамi?
      - Я рашаю ўсе загадкi, - сказала змяя.
      I яны змоўклi.
      ХVIII
      Маленькi прынц прайшоў усю пустыню i не сустрэў нiводнай жывой душы. За ўвесь час яму трапiлася толькi адна-адзiная кветка, кволенькая, непрыкметная кветачка ў тры пялёсткi.
      - Добры дзень, - павiтаўся Маленькi прынц.
      - Дзень добры, - адказала кветка.
      - А дзе людзi? - ветлiва спытаў Маленькi прынц.
      Кветка аднойчы бачыла, як мiма iшоў караван.
      - Людзi? Ды iх, па-мойму, усяго шасцёра цi сямёра. Я бачыла iх некалькi гадоў назад. Але хто iх ведае, дзе iх шукаць. Iх носiць ветрам. У iх няма каранёў, гэта надае iм безлiч турбот.
      - Бывай, - развiтаўся Маленькi прынц.
      - Бывай, - адказала кветка.
      ХIХ
      Маленькi прынц падняўся на нейкую высокую гару. Адзiныя горы, якiя ён ведаў у сваiм жыццi, былi тры вулканы, якiя былi яму па калена. Патухлы вулкан служыў яму табурэтам. "З такой высачэзнай гары, - падумаў ён, - я адразу ўбачу i ўсю планету i ўсiх людзей..." Але наўкол перад яго вачыма тырчалi адны вострыя вяршынi скал.
      - Добры дзень, - павiтаўся ён на ўсякi выпадак.
      - Добры дзень... дзень... дзень... - адгукнулася рэха.
      - Хто вы? - спытаў Маленькi прынц.
      - Хто вы... хто вы... хто вы... - адгукнулася рэха.
      - Будзьце маiмi сябрамi, я зусiм адзiн, - сказаў ён.
      - Адзiн... адзiн... адзiн... - адгукнулася рэха.
      "Якая дзiўная планета! - падумаў Маленькi прынц. - Сухая-сухая, i ўся ў ражнах, i салёная нейкая. А людзям бракуе ўяўлення. Яны толькi паўтараюць тое, што iм кажуць... Дома ў мяне была кветка: тая заўсёды загаворвала першая..."
      ХХ
      Доўга блукаў Маленькi прынц па пясках, снягах ды скалах i натрапiў нарэшце на нейкую дарогу. А ўсе дарогi вядуць да людзей.
      - Добры дзень, - сказаў ён.
      Перад iм рассцiлаўся сад, у якiм квiтнела мноства ружаў.
      - Добры дзень, - азвалiся ружы.
      Маленькi прынц не мог паверыць сваiм вачам. Усе яны былi так падобны да яго кветкi!
      - Хто вы? - уражаны, спытаў ён.
      - Мы ружы, - адказалi ружы.
      - Вось як... - прамовiў Маленькi прынц.
      I ён адчуў сябе вельмi-вельмi няшчасным. Яго красуня казала, што яна адзiная такая ў сусвеце. I вось - калi ласка! У адным толькi садзе iх цэлых пяць тысяч, як на падбор.
      "Яна вельмi раззлавалася б, калi б убачыла iх, - падумаў ён. - Яна страшэнна закашляла б i прыкiнулася, што канае, толькi б не паказацца смешнай. I я быў бы вымушаны рабiць выгляд, што ратую яе, бо iначай яна сапраўды памерла б, каб толькi прынiзiць мяне..."
      А потым ён падумаў: "А я ж яшчэ думаў, што валодаю адзiнай у свеце кветкай, а цяпер аказалася, што гэта звычайная ружа. Усяго i было ў мяне звычайная ружа ды тры вулканы вышынёй мне па калена, адзiн з якiх, мабыць, назаўсёды патух... Якi ж я пасля ўсяго гэтага прынц?.."
      I ён уткнуўся тварам у траву i заплакаў.
      ХХI
      У гэты момант i з'явiўся Лiс.
      - Добры дзень, - сказаў ён.
      - Добры дзень, - ветлiва азваўся Маленькi прынц, абярнуўся на голас, але нiкога не ўбачыў.
      - Я тут, - данёсся голас. - Пад яблыняй...
      - Хто ты? - спытаў Маленькi прынц. - Якi ты прыгожы!
      - Я - Лiс, - сказаў Лiс.
      - Пагуляй са мной, - папрасiў Маленькi прынц. - Мне так сумотна.
      - Не магу я гуляць з табою, - сказаў Лiс. - Я не прыручаны.
      - Ах, прабач, - сумеўся Маленькi прынц.
      Ён трошкi падумаў i спытаў:
      - А што азначае - прыручыць?
      - Ты не тутэйшы, - заўважыў Лiс. - Чаго ты тут шукаеш?
      - Людзей шукаю, - сказаў Маленькi прынц. - Што азначае - прыручыць?
      - У людзей ёсць стрэльбы, i яны ходзяць на паляванне, - сказаў Лiс. - Гэта так непрыемна! А яшчэ яны разводзяць курэй. Гэта адзiны iх прыстойны занятак. Ты шукаеш курэй?
      - Не, - адказаў Маленькi прынц. - Я шукаю сяброў. А што азначае "прыручыць"?
      - Гэта нешта вельмi прызабытае, - сказаў Лiс. - Нешта накшталт "ствараць сувязi"...
      - Ствараць сувязi?
      - Але, - сказаў Лiс, - Вось ты пакуль для мяне ўсяго толькi маленькi хлопчык, так падобны на сотнi тысяч iншых маленькiх хлопчыкаў. I ты не патрэбен мне. I я не патрэбен табе таксама. Я для цябе проста лiсiца, падобная на сотнi iншых лiсiц. Але калi б ты прыручыў мяне, мы сталi б патрэбныя адно аднаму. Ты стаў бы для мяне адзiным у свеце. I я стаў бы для цябе адзiным у свеце...
      - Я пачынаю разумець, - сказаў Маленькi прынц. - Ёсць на свеце адна кветка... Мусiць, яна мяне прыручыла...
      - Усё магчыма, - згадзiўся Лiс. - Чаго толькi не бывае на гэтай Зямлi...
      - Не, гэта было не на Зямлi, - сказаў Маленькi прынц.
      Лiса гэта вельмi зацiкавiла.
      - На iншай планеце?
      - Так.
      - А на той планеце ёсць паляўнiчыя?
      - Няма.
      - Як цiкава! А куры ёсць?
      - Няма.
      - Няма ў свеце дасканаласцi! - уздыхнуў Лiс.
      Але ён зноў вярнуўся да разважанняў:
      - Маё жыццё такое аднастайнае. Я палюю на курэй, людзi палююць на мянё. Усе куры падобны адна на адну, i ўсе людзi падобны адзiн на аднаго. З гэтай прычыны мне i сумнавата. Але, калi ты прыручыш мяне, жыццё мае нiбы сонцам азарыцца. Я навучуся распазнаваць твае крокi сярод тысячы iншых. Калi я чую людскiя крокi, я ўцякаю i хаваюся. Твае ж паклiчуць мяне з нары як музыка. I потым - паглядзi! Бачыш, там, удалечынi, жытняе поле? Я не ем хлеба. Жыта мне нi да чаго. Збажына нiчога не напамiнае мне. I гэта так сумна! А ў цябе залатыя валасы. I як цудоўна было б, калi б ты прыручыў мяне! Залатое жыта заўсёды было б мне напамiнкам пра цябе... Я палюбiў бы песню ветру ў калоссi...
      Лiс змоўкi доўга глядзеў на Маленькага прынца.
      - Калi ласка... прыручы мяне! - папрасiў ён.
      - З радасцю, - адказаў Лiсу Маленькi прынц, - але ў мяне так мала часу. Мне яшчэ трэба знайсцi сяброў i шмат чаго ўведаць.
      - Рэчы можна ўведаць толькi тады, як прыручаеш iх, - сказаў Лiс. - У людзей не хапае часу ўведаць што-небудзь. Яны купляюць усё гатовае ў крамах. Але сябра ж не купiш у краме, вось чаму людзi i не маюць сяброў. Калi ты хочаш, каб у цябе быў сябар, прыручы мяне!
      - А што для гэтага трэба зрабiць? - спытаў Маленькi прынц.
      - Па-першае, трэба быць вельмi цярплiвым, - адказаў Лiс. - Спачатку ты сядзi вунь там, воддаль ад мяне, на траве. Я буду сачыць за табой краёчкам вока, але ты маўчы. Словы - крынiца непаразуменняў. Але дзень пры днi ты сядай усё блiжэй i блiжэй...
      На другi дзень Маленькi прынц зноў прыйшоў пад яблыню.
      - Лепей з'яўляйся ў адзiн i той жа час, - параiў Лiс. - Калi ты прыходзiш, да прыкладу, а чацвёртай папалуднi, то ўжо а трэцяй гадзiне я адчуваю сябе шчаслiвым. I чым блiжэй да азначанага часу, тым я шчаслiвейшы. А чацвёртай гадзiне я ўжо стану хвалявацца i непакоiцца. Я спазнаю кошт шчасця! А як ты будзеш прыходзiць абы-калi, то я нiколi не буду ведаць, з якой хвiлiны мне рыхтаваць сваё сэрца. Трэба трымацца абраду.
      - А што такое - абрад? - спытаў Маленькi прынц.
      - Гэта таксама нешта даволi прызабытае, - растлумачыў Лiс. - Ну, тое, пры дапамозе чаго адзiн дзень робiцца непадобным на другi, адна гадзiна - на другую. Ну вось, напрыклад, у маiх паляўнiчых ёсць такi абрад: у чацвер яны танцуюць з местачковымi дзяўчатамi. I чацвер для мяне - сама шчаслiвы дзень! Я магу прагульвацца аж да самых вiнаграднiкаў. А калi б паляўнiчыя танцавалi абы-калi, усе днi былi б падобныя адзiн на адзiн i я нiколi не ведаў бы спакою.
      Так Маленькi прынц прыручыў Лiса. I вось надышоў дзень развiтання.
      - Ах! - уздыхнуў Лiс. - Я буду плакаць...
      - Ты сам вiнаваты, - сказаў Маленькi прынц. - Я ж не хацеў, каб табе было кепска. Ты сам хацеў, каб я прыручыў цябе...
      - Ну вядома ж, - адказаў Лiс.
      - Значыць, табе ад гэтага дрэнна!
      - Не, - запярэчыў Лiс. - Узгадай, што я казаў табе пра залатое калоссе...
      Ён памаўчаў, потым дадаў:
      - Iдзi яшчэ раз глянь на ружы. Ты зразумееш, што твая ружа - адзiная ў свеце. А калi вернешся, каб развiтацца са мною, я раскрыю табе адзiн сакрэт. Гэта будзе мой падарунак табе.
      Маленькi прынц пайшоў яшчэ раз глянуць на ружы.
      - Вы зусiм не падобны на маю красуню, - сказаў ён ружам. - Вас нiхто не прыручаў, i вы нiкога не прыручылi. Зараз вы такiя, якiм быў раней мой Лiс. Ён нiчым не адрознiваўся ад сотнi тысяч iншых лiсiц. Але я пасябраваў з iм, i цяпер ён - адзiны ў свеце.
      Ружы вельмi збянтэжылiся.
      - Вы прыгожыя, але пустыя, - працягваў Маленькi прынц. - Дзеля вас нельга памерцi. Вядома, звычайнаму прахожаму мая ружа можа здацца падобнай на вас. Але яна адна даражэй мне за вас усiх, таму што яе, а не вас, палiваў я штодня. Яе, а не вас, хаваў пад каўпак. Яе, а не вас, закрываў парасонам. Дзеля яе знiшчаў я вусеняў, толькi двух цi трох пакiнуў, каб вывелiся матылькi. Я слухаў, як яна скардзiлася i выхвалялася, я прыслухоўваўся да яе, нават калi яна змаўкала. Яна - мая!
      I Маленькi прынц вярнуўся да Лiса.
      - Бывай, - сказаў ён.
      - Бывай, - сказаў Лiс. - Вось мой сакрэт: вiдушчае толькi сэрца. Сама галоўнага вачыма не ўбачыш.
      - Сама галоўнага вачыма не ўбачыш, - паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.
      - Твая ружа такая дарагая табе таму, што ты аддаваў ёй усе свае днi.
      - Таму, што я аддаваў ёй усе свае днi... - паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.
      - Людзi забылiся пра гэтую iсцiну, - сказаў Лiс. - Але ты не забывай: ты заўсёды ў адказе за ўсiх, каго прыручыў. Ты ў адказе за сваю ружу...
      - Я ў адказе за сваю ружу... - паўтарыў Маленькi прынц, каб лепш запомнiць.
      ХХII
      - Добры дзень, - павiтаўся Маленькi прынц.
      - Добры дзень, - азваўся стрэлачнiк.
      - Што ты тут робiш? - спытаў Маленькi прынц.
      - Сартырую падарожнiкаў, - адказаў стрэлачнiк. - Адпраўляю iх у цягнiках, аж па тысячы чалавек запар - адзiн цягнiк направа, другi - налева.
      I мiма з перуновым грукатам, ад якога задрыжала кабiна стрэлачнiка, увесь у агнях пранёсся хуткi цягнiк.
      - Як яны спяшаюцца! - заўважыў Маленькi прынц. - Чаго яны шукаюць?
      - Нават сам машынiст таго не ведае, - адказаў стрэлачнiк.
      I ў другi бок, увесь у агнях, прагрукатаў яшчэ адзiн хуткi цягнiк.
      - Яны ўжо вярнулiся? - зацiкавiўся Маленькi прынц.
      - Не, гэта iншыя людзi, - растлумачыў стрэлачнiк. - Гэта сустрэчны цягнiк.
      - Гэтым людзям кепска там, дзе яны былi дагэтуль?
      - Там добра, дзе нас няма, - адказаў стрэлачнiк.
      I перуном прагрукатаў трэцi хуткi цягнiк.
      - Яны гоняцца за першымi падарожнiкамi? - спытаў Маленькi прынц.
      - Ды не, - адказаў стрэлачнiк. - Яны там спяць цi проста сядзяць ды пазяхаюць. Адны дзецi не адарвуць насоў ад шыбаў.
      - Адны дзецi ведаюць, чаго яны шукаюць, - прамовiў Маленькi прынц. - Яны ўсе свае днi аддаюць палатнянай ляльцы, i яна робiцца iм дарагой-дарагой, i калi яе адбiраюць, яны плачуць...
      - Iх шчасце, - сказаў стрэлачнiк.
      ХХIII
      - Добры дзень, - сказаў Маленькi прынц.
      - Добры дзень, - сказаў гандляр.
      Гэта быў гандляр удасканаленымi пiлюлямi, якiя спатольваюць смагу. Праглынеш такую пiлюлю - i потым цэлы тыдзень не хочацца пiць.
      - Навошта ты прадаеш iх? - спытаў Маленькi прынц.
      - Яны даюць вялiзную эканомiю часу, - растлумачыў гандляр. - Спецыялiсты падлiчылi, што можна зберагчы пяцьдзесят тры хвiлiны за тыдзень.
      - А што рабiць у гэтыя пяцьдзесят тры хвiлiны?
      - Што хочаш, тое i рабi...
      "Калi б у мяне было пяцьдзесят тры хвiлiны вольнага часу, - падумаў Маленькi прынц, - я б проста павольна-павольна пайшоў бы да крынiчкi..."
      ХХIV
      Мiнуў тыдзень з таго часу, як я пацярпеў аварыю i, слухаючы пра гандляра пiлюлямi, я дапiў апошнюю кроплю вады.
      - Твае ўспамiны - проста цуд, - сказаў я Маленькаму прынцу, - але я яшчэ не адрамантаваў свайго самалёта, а не засталося ўжо нi кроплi вады, i я таксама быў бы шчаслiвы, калi б мог проста пайсцi да крынiцы!
      - Мой сябар Лiс... - пачаў ён.
      - Дружок мой, мне ўжо цяпер не да Лiса!
      - Чаму?
      - Ды таму, што давядзецца памiраць ад смагi...
      Ён не зразумеў маiх разважанняў i адказаў:
      - Добра, калi ёсць хоць адзiн сябар, нават калi памiраеш ад смагi. Асабiста я вельмi рады, што я сябраваў з Лiсам...
      "Ён не разумее ўсёй глыбiнi небяспекi, - падумаў я. - Яму нiколi не хочацца нi есцi, нi пiць. Яму хапае промня сонца..."
      Але ён нiбыта падслухаў мае думкi, паглядзеў на мяне i сказаў:
      - Мне таксама хочацца пiць... Давай пашукаем калодзеж...
      Я безнадзейна махнуў рукой: недарэчна наўздагад шукаць калодзеж у бязмежнай пустынi. I ўсё ж мы рушылi ў дарогу.
      Мiналi гадзiна за гадзiнай, а мы моўчкi ўсё iшлi ды iшлi па сыпкiм залацiстым пяску. Звечарэла, пачалi загарацца зоркi. Я бачыў iх, як у сне, ад смагi мяне трошкi лiхаманiла. У памяцi ўсплылi словы Маленькага прынца.
      - Значыць, ты таксама ведаеш, што такое смага? - спытаў я.
      Але Маленькi прынц не адказаў на маё пытанне.
      - Вада бывае неабходная i сэрцу... - проста сказаў ён.
      Я не зразумеў яго адказу, але прамаўчаў... Я добра ведаў, што не варта яго распытваць.
      Ён стамiўся i сеў на пясок. Я прымасцiўся побач. Праз якую хвiлiну маўчання ён вымавiў:
      - Зоркi вельмi прыгожыя таму, што недзе там ёсць кветка, хоць яе i не вiдно...
      Я згадзiўся з iм i моўчкi глядзеў на залiтыя месячным святлом пясчаныя хвалi.
      - Прыгожа ў пустынi, - дадаў ён.
      Што праўда, то праўда. Я заўсёды любiў пустыню. Сядзеш на бархан. Нiчога не вiдно. Шчога не чутно. I толькi нешта зiхацiць у цiшы...
      - I надае хараство пустынi тое, - сказаў Маленькi прынц, - што дзесьцi ў ёй хаваюцца крынiцы...
      I раптам я зразумеў гэтае варожкае ззянне пяску. У маленстве я жыў у вельмi старым доме. Расказвалi, што ў iм быў схаваны нейкi скарб. Вядома, нiхто так i не змог адшукаць таго скарбу, а можа яго нават i не шукалi. Але ён зачароўваў усю сялiбу. Глыбока ў сэрцы хаваў дом неспазнаную таямнiцу...
      - Гэта праўда, - згадзiўся я. - Вазьмi ты дом, цi зоркi, цi пустынi, тое, што надае iм сапраўднае хараство, не ўбачыш вокам.
      - Я рады, што ты згодзен з маiм Лiсам, - адказаў Маленькi прынц.
      Маленькi прынц задрамаў. Я ўзяў яго на рукi i пайшоў далей. Я быў усхваляваны. Мне здавалася, што я нясу далiкатны скарб. Здавалася нават, што на ўсёй Зямлi няма нiчога болей кволага. Нас амывала месячнае святло, i я глядзеў на бледны лоб маленькага прынца, на яго заплюшчаныя вочы, на пасмачкi валасоў, якiя паварушваў лёгкi ветрык, i я думаў: тое, што я зараз бачу, толькi абалонка. Сама галоўнае - тое, чаго не ўбачыш вачыма...
      На яго вуснах мiльгнула ледзь прыкметная ўсмешка, i мне зноў падумалася: "Што мацней за ўсё хвалюе мяне ў гэтым сонным прынцы, дык гэта яго вернасць кветцы, гэта вобраз ружы, якi, як агеньчык каганца, свецiцца ў iм, нават калi ён спiць..." I ён здаўся мне яшчэ болей кволым. Трэба вельмi старанна ахоўваць каганцы: дзьмухнi вецер - i яны могуць патухнуць...
      Так я iшоў ды iшоў, пакуль на досвiтку не наткнуўся на калодзеж.
      ХХV
      - Людзi ўплiшчваюцца ў хуткiя цягнiкi, але яны i самi не разумеюць, чаго шукаюць, - сказаў Маленькi прынц. - I апаноўвае людзей трывога, i пачынаюць яны кiдацца то ў адзiн, то ў другi бок...
      Маленькi прынц памаўчаў, потым дадаў:
      - I ўсё дарэмна...
      Калодзеж, да якога мы дайшлi, не быў падобны на сахарскiя калодзежы. Сахарскiя калодзежы - гэта звычайныя ямкi, выкапаныя ў пяску. Гэты ж нагадваў сама сапраўдны вясковы калодзеж. Але нiдзе паблiзу не было нiводнай вёсачкi, i я падумаў, што трызню.
      - Як дзiўна, - сказаў я Маленькаму прынцу, - тут усё прыгатавана: i калаўрот, i вядро, i вяроўка...
      Ён засмяяўся, узяў вяроўку, пачаў раскручваць калаўрот. I калаўрот зарыпеў, нiбы стары флюгер, якi доўга ржавеў у бязветры.
      - Чуеш? - сказаў Маленькi прынц. - Мы разбудзiлi калодзеж, i ён заспяваў...
      Я не хацеў, каб ён высiльваўся:
      - Дай сюды, я сам. Гэта зацяжка для цябе.
      Я павольна падцягнуў поўнае вядро да краю калодзежа. Трывала паставiў яго на зрубе. У вушах усё яшчэ звiнела песня калаўрота, на яшчэ не супакоенай вадзе трымцела сонца.
      - Мне хочацца глынуць гэтай вады, - сказаў Маленькi прынц, - дай папiць...
      I я зразумеў, чаго ён шукаў!
      Я паднёс вядро да яго вуснаў. Ён заплюшчыў вочы i пачаў пiць. Было так хораша, нiбы ў свята. Гэтая вада была не проста спажыўны прадукт, гэта было нешта куды большае. Яна нарадзiлася з хадзьбы пад зоркамi, з песнi калаўрота, з намаганняў маiх рук. Яна была прыемнай сэрцу, нiбы падарунак. Нiбы навагоднi падарунак, якi я атрымлiваў у маленстве пад зiхаценне елкi, пад арганную музыку паўночнай iмшы, пад пяшчоту ўсмешак.
      - На тваёй планеце, - сказаў Маленькi прынц, - людзi вырошчваюць пяць тысяч ружаў у адным толькi садзе... I не знаходзяць таго, чаго шукаюць...
      - Не знаходзяць... - згадзiўся я.
      - А тое, што яны шукаюць, можна знансцi ў адной толькi ружы, - альбо ў глытку вады...
      - Безумоўна, - згадзiўся я.
      А Маленькi прынц дадаў:
      - Вочы сляпыя. Шукаць трэба сэрцам.
      Я напiўся. Мне лёгка дыхалася. Пясок на дасвеццi адлiваў мёдам. I гэты мядовы колер таксама напаўняў мяне шчасцем. Чаго б мне было гараваць?
      - Ты павiнен стрымаць сваё абяцанне, - мякка нагадаў Маленькi прынц, якi зноў усеўся поруч са мной.
      - Якое абяцанне?
      - Памятаеш... напыснiчак майму баранчыку... Я ж у адказе за сваю кветку!
      Я дастаў з кiшэнi накiды малюнкаў. Маленькi прынц глянуў на iх i засмяяўся:
      - Твае баабабы трошкi падобныя на капусту...
      - Ну вось!..
      А я так ганарыўся сваiмi баабабамi!
      - А якiя вушы ў тваёй лiсiцы... Як рогi... Ды якiя доўгiя!..
      I ён зноў засмяяўся.
      - Ты несправядлiвы, малыш, я ж не ўмею маляваць, хiба толькi ўдаваў звонку ды знутры.
      - Нiчога. I так добра будзе, - супакоiў ён мяне, - дзецi зразумеюць.
      Я ўзяў аловак i намаляваў напыснiчак. Сэрца маё сцiснулася, калi я аддаваў малюнак Маленькаму прынцу:
      - Ты нешта ўтойваеш ад мяне...
      Але ён адказаў:
      - Ведаеш... заўтра будзе якраз гадавiна, як я трапiў да вас на Зямлю...
      Ён змоўк. Потым дадаў:
      - Я прызямлiўся побач, зусiм недалёка адгэтуль...
      I пачырванеў.
      I зноў, я сам не разумеў чаму, але мяне агарнула дзiўная туга. I ўсё ж я спытаў:
      - Значыць, ты зусiм невыпадкова прагульваўся тут у дзень нашага знаёмства, тыдзень назад, такi адзiнокi, тут, за тысячу мiль ад людскога селiшча! Ты вяртаўся на тое месца, дзе прызямлiўся?
      Маленькi прынц зноў пачырванеў.
      - Мабыць таму, што спаўняецца год?.. - нерашуча працягваў я.
      Маленькi прынц зноў пачырванеў. Ён нiколi не адказваў на пытаннi, але калi ён чырванеў, гэта значыла "так", цi ж няпраўда?
      - Ах, - вырвалася ў мяне, - баюся, што...
      Але ён не даў мне дагаварыць:
      - Пара табе ўжо ўзяцца за работу. Iдзi да сваёй машыны. Я буду чакаць цябе тут. Вяртайся ўвечары.
      Я вагаўся. Мне ўзгадаўся Лiс. Нялёгка стрымаць слёзы, калi дазволiш, каб цябе прыручылi...
      ХХVI
      Непадалёку ад калодзежа грувасцiлiся руiны старажытнай каменнай сцяны. На другi вечар я вяртаўся сюды ад самалёта i яшчэ здалёк заўважыў Маленькага прынца, якi сядзеў на сцяне i матляў нагамi. Да мяне данёсся яго голас:
      - Хiба ты не памятаеш? - казаў ён. - Але не тут!
      Нехта, безумоўна, падтрымаў гамонку, бо Маленькi прынц запярэчыў:
      - Ну так, так! Гэта было роўна год назад, дзень у дзень, толькi ў iншым месцы...
      Я наблiжаўся да сцяны. Як i раней, нiкога не бачыў i не чуў. Аднак Маленькi прынц зноў запярэчыў:
      - Ну безумоўна. Ты знойдзеш мяне па слядах на пяску. Чакай. Сёння ўночы я прыйду туды.
      Я быў за дваццаць метраў ад развалiн i па-ранейшаму нiкога не бачыў.
      Маленькi прынц памаўчаў, потым спытаў:
      - А ў цябе добрая атрута? Ты ўпэўнены, што я не буду доўга пакутаваць?
      Я спынiўся як укопаны, сэрца маё сцiснулася, але я ўсё роўна нiчога не разумеў.
      - А цяпер iдзi, - сказаў ён. - Я хачу злезцi!
      Я апусцiў вочы долу i - аж адскочыў! Там, каля сцяны, выцягнуўшы да Маленькага прынца агiдную пляскатую галаву, пакалыхвалася ядавiтая змяя такiя змеi ў трыццаць секунд здольны адправiць чалавека на той свет. Я лiхаманкава сунуў руку ў кiшэню па рэвальвер i кiнуўся да яе, але на мой шум змяя мякка, нiбы памiраючы струмень вады, асунулася ў пясок i не надта паспешлiва, з лёгкiм металёвым шорхатам слiзганула пад каменне.
      Я падбег да сцяны i падхапiў на рукi бледнага як палатно Маленькага прынца.
      - Гэта яшчэ што прыйшло табе ў галаву?! Ты гутарыш са змяёй?!
      Я разматаў яго вышываны золатам шалiк. Змачыў скронi вадой, даў папiць. Але я не мог болей нiчога выпытваць у яго. Ён сур'ёзна паглядзеў на мяне i абвiў маю шыю рукамi. Сэрца яго калацiлася, нiбы ў прыстрэленай птушкi.
      - Я рады, што ты знайшоў непаладку ў сваёй машыне, - сказаў ён. - Цяпер ты зможаш вярнуцца на радзiму...
      - Адкуль табе гэта вядома?!.
      Я ж якраз iшоў паведамiць яму, што зусiм неспадзявана я адрамантаваў самалёт!..
      Маленькi прынц нiчога не адказаў на маё пытанне, але дадаў:
      - Сёння я таксама вярнуся дадому...
      Потым, задуменна:
      - Гэта значна далей... i значна цяжэй...
      Усё было неяк незразумела-дзiўна. Я сцiскаў яго ў абдымках, нiбы малое дзiця, але мне здавалася, што ён выслiзгвае з маiх рук, правальваецца ў бездань, а я не магу яго ўтрымаць...
      Ён задуменна глядзеў некуды далёка-далёка.
      - У мяне застаецца твой баранчык. I напыснiчак...
      I ён сумна ўсмiхнуўся.
      Я доўга маўчаў. Ён нiбы зноў ажываў: я адчуваў, як ён паволi саграваўся.
      - Хлапчанятка маё, як ты спалохаўся...
      Вядома, ён спалохаўся! Але ён мякка засмяяўся:
      - Сёння ўночы мне будзе яшчэ страшней...
      Я зноў пахаладзеў ад прадчування нейкай непапраўнай бяды. Няўжо, няўжо я нiколi не пачую больш, як ён смяецца?.. Гэты смех для мяне - нiбы крынiца ў пустынi.
      - Хлапчанятка маё, я хачу яшчэ паслухаць, як ты смяешся...
      Але ён адказаў:
      - Сёння ноччу спаўняецца роўна год. Сёння мая зорка будзе якраз над той мясцiнай, дзе я прызямлiўся летась...
      - Хлапчанятка маё, скажы, гэта ўсё проста нядобры сон - i змяя, i спатканне, i зорка - проста нядобры сон, праўда?
      Але ён не адказаў на маё пытанне.
      - Сама галоўнае - тое, чаго не ўбачыш вачыма... - прамовiў ён.
      - Гэта праўда, канечне...
      - Гэта як з кветкай. Калi любiш кветку, што расце недзе на зорцы, так прыемна ноччу глядзець на неба. Здаецца, усе-усе зоркi цвiтуць.
      - Гэта праўда, канечне...
      - Гэта як з вадой. Тая вада, што ты даў мне напiцца, была як музыка. Музыка калаўрота i вяроўкi... Памятаеш... Як жа гэта было цудоўна...
      - Гэта праўда, канечне...
      - Начамi ты будзеш глядзець на зоркi. Мая зорка вельмi маленькая, я не магу паказаць табе, дзе яна. Але гэтак нават лепей. Яна будзе табе проста адной з зорак. I ты палюбiш глядзець на ўсе зоркi... Усе яны стануць тваiмi сябрамi. А яшчэ я зраблю табе сякi-такi падарунак...
      Ён зноў засмяяўся.
      - Ах, малыш, малыш, як я люблю, калi ты смяешся!
      - Вось гэта i будзе маiм падарункам... Гэта будзе, як з вадой...
      - Як гэта?
      - У кожнага чалавека - свае зоркi. Адным людзям - тым, хто любiць падарожнiчаць, - зоркi паказваюць дарогу. Для iншых гэта проста маленькiя светлячкi. Вучоным яны - задачы, якiя трэба рашыць. Майму дзялку яны - золата. Але ва ўсiх людзей зоркi - нямыя. У цябе ж будуць зоркi, якiх не будзе анi ў каго на свеце...
      - Як гэта?
      - Ноччу ты глянеш на неба, а там будзе ж i тая зорка, дзе я жыву, дзе я смяюся. Ты не будзеш ведаць, дзе яна, мая зорка, таму табе будзе здавацца, што смяюцца ўсе-усе зоркi. Вось i выходзiць, што ў цябе будуць зоркi, якiя ўмеюць смяяцца!
      I ён зноў засмяяўся.
      - I калi ты ўцешышся, - а рана цi позна заўсёды прыходзiць суцяшэнне, табе будзе прыемна, што калiсьцi ты ведаў мяне. Ты назаўсёды застанешся маiм сябрам. Табе захочацца пасмяяцца разам са мной. I аднойчы ты адчынiш акно, проста так, ад радасцi... I твае сябры будуць вельмi здзiўлены, чаго гэта ты смяешся, калi глядзiш на неба. А ты iм скажаш: "Так, так я заўсёды смяюся, калi гляджу на зоркi". I яны падумаюць, што ты звар'яцеў. Бачыш, як кепска я абышоўся з табою...
      I ён зноў засмяяўся.
      - Нiбыта замест зорак я падарыў табе мноства званочкаў, якiя ўмеюць смяяцца...
      I ён зноў засмяяўся. Потым твар яго пасур'ёзнеў:
      - Ты... вось што... сёння ноччу... ты... не прыходзь...
      - Я не пакiну цябе аднаго.
      - Табе памроiцца, што мне нядобра... Памроiцца нават, быццам я памiраю. Што зробiш, так трэба. Але я не хачу, каб ты бачыў гэта. Не прыходзь, не трэба...
      - Я не пакiну цябе аднаго.
      Але ён ўсё непакоiўся.
      - Разумееш... гэта яшчэ i праз змяю. А раптам яна цябе ўкусiць... Змеi злыя. Iм адно задавальненне - уджалiць каго-небудзь.
      - Я не пакiну цябе аднаго.
      Нечакана ён трошкi падбадзёрыўся:
      - Але ж праўда, на двух у яе не хопiць атруты...
      Вечарам я i не заўважыў, калi Маленькi прынц сабраўся ў дарогу. Ён знiк цiшком. I калi мне ўсё-такi ўдалося дагнаць яго, ён крочыў хутка i рашуча.
      - А! Гэта ты... - толькi i сказаў ён.
      Ён узяў мяне за руку. Але нешта ўсё яшчэ трывожыла яго.
      - Дарма ты iдзеш са мной. Табе будзе балюча. Табе здасца, што я памiраю, але я не памру...
      Я маўчаў.
      - Разумееш, гэта надта далёка. Маё цела надта цяжкае. Мне не ўзнесцi яго.
      Я маўчаў.
      - Але гэта ўсё роўна нiбы скiнуць старую абалонку. Тут няма чаго журыцца... :
      Я маўчаў.
      Ён трошкi ўпаў духам. Але ўсё-такi зрабiў яшчэ адно намаганне:
      - А ведаеш, будзе дужа мiла! Я таксама буду глядзець на зоркi. Усе зоркi будуць, як калодзеж з заржавелым калаўротам. I кожная падасць мне напiцца...
      Я маўчаў.
      - Падумай, як забаўна! У цябе будзе пяцьсот мiльёнаў званочкаў, а ў мяне пяцьсот мiльёнаў крынiчак...
      I Маленькi прынц змоўк. Ён плакаў...
      - Ну, вось i прыйшлi. Застанься тут, я зраблю яшчэ крок.
      Але ён апусцiўся на пясок, бо яму стала страшна.
      - Ведаеш, - сказаў ён, - мая кветка... Я ў адказе за яе! Яна такая кволая! I такая наiўная... У яе ўсяго i ёсць, што чатыры недалужныя калючкi, каб уберагчы сябе ў гэтым свеце...
      Я таксама сеў, ногi не трымалi мяне болей. Ён сказаў:
      - Ну... Вось i ўсё...
      Павагаўся яшчэ з хвiлiну i ўстаў. I зрабiў адзiн-адзiны крок. А я не мог варухнуцца.
      Нешта, як жоўтая маланка, блiснула каля яго косткi. Нейкi мiг ён стаяў нерухома. Нават не ўскрыкнуў. Потым паволi, як падае ссечанае дрэўца, бясшумна ўпаў на пясок.
      ХХVII
      I вось шэсць гадоў мiнула з тае пары... Яшчэ нiколi i нiкому я не расказваў пра гэта. Мае таварышы былi вельмi радыя зноў убачыць мяне жывога i здаровага. На роспыты ж, чаму я такi засмучаны, я адказаў: "Проста знямогся..."
      Цяпер я трохi суцешыўся. Праўда... не зусiм. Але я ведаю, што Маленькi прынц вярнуўся на сваю планету, таму што на досвiтку я не знайшоў яго цела. Яно было не такое ўжо i цяжкае. А начамi я так люблю слухаць зоркi. Яны - нiбы пяцьсот мiльёнаў званочкаў...
      Але iншы раз са мною творыцца нешта незвычайнае. Справа ў тым, што да напыснiчка, якi я намаляваў для Маленькага прынца, я забыў дадаць скураны аброжак. Маленькi прынц нiколi не здолее прывязаць свайго баранчыка. I я проста месца сабе не знаходжу. "Што адбылося на яго планеце? - пытаюся я ў сябе. - Няўжо баранчык з'еў ружу?"
      То я кажу сабе: "Ды, безумоўна, не! Маленькi прынц штовечар накрывае сваю ружу шкляным каўпаком, ды i за баранчыкам ён добра наглядае..." Тады я шчаслiвы. I ўсе зоркi цiха смяюцца.
      А то я кажу сабе: "Хiба не здараецца, што мы бываем няўважлiвыя? На бяду шмат не трэба! А што, калi аднойчы ён забыўся пра шкляны каўпак, альбо баранчык ноччу ўпотай выбраўся на волю i..." I тады ўсе званочкi горка-горка плачуць...
      Усё гэта так загадкава, незразумела-дзiўна. Вам, хто таксама палюбiў Маленькага прынца, як i мне, гэта зусiм, зусiм не ўсё роўна: увесь свет робiцца для нас iнакшым ад таго, што дзесьцi ў невядомым куточку Сусвету баранчык, якога мы нiколi не бачылi, можа, ужо з'еў незнаёмую нам ружу...
      Гляньце на неба. I спытайцеся ў сябе: красуецца яшчэ тая ружа цi не? А раптам баранчык з'еў яе? Убачыце, як усё пераменiцца...
      I нiколi нiводны дарослы не зразумее, як гэта важна!
      Гэта для мяне сама прыгожая i сумная мясцiна на свеце. Гэта той самы куточак пустынi, што намаляваны i на папярэдняй старонцы, але я намаляваў яго яшчэ раз, каб вы лепей разглядзелi яго. Менавiта тут Маленькi прынц з'явiўся на Зямлi, а потым знiк.
      Уважлiва прыгледзьцеся да малюнка, запомнiце гэты куточак да драбнiцы, каб маглi пазнаць яго ў пустынi, калi вам некалi, можа, давядзецца падарожнiчаць па Афрыцы. I калi вам надарыцца праходзiць гэтымi мясцiнамi, малю вас, не спяшайцеся, супынiцеся на хвiлiнку пад гэтай зоркай! I калi да вас падыдзе невялiчкi золатавалосы хлапчук, калi ён будзе звонка смяяцца i не будзе адказваць на вашы роспыты, - вы ўжо, несумненна, здагадаецеся, хто гэта такi. То майце ласку! Здымiце з сэрца майго гэтую журбу: хутчэй напiшыце мне, што ён вярнуўся...