Гi дэ Мапасан
      Жулi Рамэн
      Пераклад: Сяргей Мурашка
      Два гады таму, увесну, я вандраваў па беразе Мiжземнага мора. Цi ёсць што лепшае, як марыць, калi шпарка iдзеш па дарозе? Вам свецiць сонца, вас лашчыць вецер, а побач - горы i мора! I вы марыце! Колькi летуценняў, успамiнаў пра каханне, колькi прыгод згадвае вандроўная душа за дзве гадзiны дарогi! Ласкавы цёплы вецер напаўняе вас няяснымi радаснымi надзеямi, вы п'яце iх разам з паветрам, i яны нараджаюць у вашай душы прагу шчасця, якая расце ад голаду, абуджанага дарогай. Iмклiвыя прыемныя думкi лётаюць i спяваюць, як птушкi.
      Я iшоў па гэтым доўгiм шляху, якi вядзе ад Сан-Рафаэля да Iталii, падобны на велiчны i зменлiвы тэатральны дэкор, створаны быццам для таго, каб на яго фоне ставiць усе зямныя паэмы пра каханне. I мне думалася, што ў гэты край ад Канаў, дзе выхваляюцца багаццем, да Манака, дзе гуляюць, - людзi едуць толькi каб пафанабэрыцца i распусцiць грошы, каб пад гэтым прыгожым небам, сярод ружаў i памеранцаў пладзiць самыя брыдкiя заганы, дурныя намеры, ганебную пажадлiвасць i выказаць дух чалавечы такiм, якi ён ёсць - рабскi, цёмны, марны i хцiвы.
      Раптам у глыбiнi адной з тых маляўнiчых заток, што хавалiся за кожным пагоркам, каля падгор'я, я заўважыў чатыры цi пяць вiлаў, якiя глядзелi вокнамi на мора. За iмi ў дзвюх дрымучых i, пэўна, непраходных лагчынах шумелi векавечныя ялiны. Хараство аднае хаткi спынiла мяне: белы дамок з карычневымi панелямi да самага даху апавiлi ружы.
      А сад! Барвяны абрус кветак i траў стракацеў на зямлi ў гарэзным свядомым беспарадку. Газон таксама тануў у фарбах, абапал прыступак духмяна цвiлi кветкi, з вокнаў на сляпуча-белы фасад ападалi блакiтныя i бурштынавыя гронкi, а на тэрасе з каменнымi балясамi над уваходам раслi гiрлянды вялiкiх, пунсовых, як кроплi крывi, званочкаў.
      Доўгая расквiтнелая аранжарэя за домам вяла ў бок падгор'я.
      На дзвярах дробнымi залатымi лiтаркамi было выведзена: "Вiла Мiнулага".
      Я спытаўся ў сябе, якi паэт, якая чараўнiца жылi ў iм, чыя натхнёная самотная душа натрапiла на гэты куток i пабудавала тут казачную хатку, якая нiбы расла ў аправе з кветак.
      Крыху далей на дарозе працаваў каменячос. Я спытаўся ў яго, хто гаспадар гэтага чароўнага дыямента. Той адказаў:
      - Панi Жулi Рамэн.
      Жулi Рамэн! Калiсьцi ў дзяцiнстве я столькi чуў пра яе, вялiкую акторку, сапернiцу Рашэль.
      Нiводную акторку так не любiлi, нiводную жанчыну так не кахалi! Колькi дуэляў i самагубстваў праз яе, колькi прыгод i скандалаў! Якi ж цяпер год спакуснiцы? Шасцiдзесяты, сямiдзесяты, семдзесят пяты? Жулi Рамэн! Тут, у доме! Жанчына, якую абагаўлялi самы вялiкi музыкант i самы славуты паэт нашай краiны! Я памятаю, калi мне было дванаццаць, у Францыi грымнулi чуткi пра яе ўцёкi на Сiцылiю з адным пасля шалёнага разрыву з другiм.
      Аднаго вечара, пасля прэм'еры, калi зала пляскала ёй паўгадзiны i выклiкала на паклоны адзiнаццаць разоў, яна, як гэта рабiлася ў той час, села ў паштовую карэту разам з паэтам i паехала. Яны пераплылi мора i кахалiся на старажытнай выспе, дачцэ Элады, у засенi неабсяжнага апельсiнавага гаю, якi атуляе Палерма i завецца "Залатая Ракавiна".
      Гаварылi пра iх узыход на Этну, пра тое, як абняўшыся яны схiлялiся над вогненным жаралом, быццам хацелi кiнуцца ў агнядышную зеўру.
      А паэт памёр i пакiнуў нашчадкам мройлiвыя вершы, чыя пранiкнёнасць чаравала цэлае пакаленне, а летуценнасць i загадкавасць паказалi новыя шляхi пачаткоўцам.
      Кампазiтар таксама пайшоў ад нас, кiнуты тою, каму ствараў бессмяротную музыку, музыку перамогi i роспачы, музыку болю i гневу.
      А яна, яна была тут, у дамку сярод кветак.
      Я не стаў вагацца i пазванiў.
      Мне адчынiў маленькi, гадоў васемнаццацi слуга, нягеглы, з нязграбнымi рукамi. Я напiсаў у вiзiтцы шляхетны камплiмент i выказаў гарачае жаданне пазнаёмiцца. Магчыма, акторка чула маё iмя i прыме мяне.
      Слуга пайшоў i неўзабаве паклiкаў мяне за сабой; я апынуўся ў чыста прыбраным строгiм пакоi ў стылi Луi-Фiлiпа, абстаўленым цяжкай халоднай мэбляй, з якой маладая шаснаццацiгадовая пакаёўка здымала чахлы, выказваючы пашану да госця.
      Я застаўся адзiн.
      На сценах вiселi тры партрэты: акторкi ў нейкай ролi, паэта, адзетага ў даўгi прыталены сурдут i ў кашулi з жабо тагачаснае моды, а таксама музыкi за клавесiнам. З яе партрэта, выкананага ў стараннай, дакладнай, вытанчанай i сухой манеры, мне ўсмiхалiся блакiтныя вочы мiлай, капрызнай жанчыны.
      Усе яны, здавалася, ведалi свой лёс.
      Адусюль веяла мiнулым i даўнiной, усё нагадвала людзей, якiх больш няма.
      Дзверы адчынiлiся, i ў пакой увайшла маленькая старэнькая жанчына. Валасы яе, зачасаныя на роўны радок, i нават бровы былi сiвыя, i яна нагадвала iмклiвую жвавенькую мышку.
      Яна падала мне руку i сказала маладым, гучным i высокiм голасам:
      - Дзякую, пане. Вельмi прыемна, што сённяшнiя мужчыны не забываюцца на колiшнiх жанчын. Сядайце.
      Я расказаў, як мяне прывабiў яе дамок, як я даведаўся пра iмя гаспадынi i пасля ўсяго не змог адолець жадання пазванiць у дзверы.
      Яна адказала:
      - Мне больш за ўсё прыемна, пане, што вы - першы, хто вось так завiтаў сюды. Калi я ўбачыла вашу вiзiтку i прачытала дарагiя сэрцу словы, я задрыжала, нiбы да мяне завiтаў стары сябар, якi памёр гадоў дваццаць таму.
      Я сама ўжо даўным-даўно мёртвая, пра мяне нiхто не думае i не згадае да таго дня, калi я пайду на скон; вось тады ўсе часопiсы цэлыя тры днi будуць гаварыць пра Жулi Рамэн. У iх будуць анекдоты, iнтымныя падрабязнасцi, згадкi i ўзнёслыя прамовы. А пасля - нi слова.
      Яна змоўкла i, памаўчаўшы, сказала:
      - Доўга чакаць не прыйдзецца. Некалькi месяцаў, колькi дзён, i ад гэтай, пакуль жывой старэнькай жанчыны застанецца адно маленькi шкiлет.
      Яна паглядзела на свой партрэт, якi ўсмiхаўся сваёй старой жывой карыкатуры; паглядзела на мужчын - на пагардлiвага паэта i натхнёнага музыканта, якiя быццам казалi адзiн аднаму: "Чаго хоча ад нас гэта старая руiна?"
      Невымоўная, пякучая, неадольная туга сцiснула мне сэрца, туга па колiшнiх людзях, чые ценi б'юцца часам ва ўспамiнах з тым самым адчаем, што i чалавек у глыбокiм вiры.
      З свайго крэсла я бачыў дарогу, па якой з Нiцы ў Манака праносiлiся блiскучыя экiпажы. У iх сядзелi маладыя, прыгожыя, багатыя, шчаслiвыя жанчыны з вясёлымi задаволенымi мужчынамi. Яна перахапiла мой позiрк, здагадалася, пра што я думаю, i прашаптала з пакорлiвай усмешкай:
      - Цяжка жыць i ведаць, што скончыўся твой час.
      Я сказаў:
      - Якое добрае жыццё было ў вас!
      Яна цяжка ўздыхнула:
      - Добрае i лёгкае. Вось чаму я так смуткую па iм.
      Я зразумеў, што ёй хацелася расказаць пра сябе, i вельмi далiкатна, быццам дакранаўся да незагоеных ран, пачаў распытваць.
      Яна расказала пра свае радасцi i нягоды, пра сяброў i пра ўсё сваё пераможнае жыццё.
      - Самай вялiкай радасцю, сапраўдным шчасцем вы абавязаны тэатру?
      Яна не задумваючыся адказала:
      - О не!
      Я ўсмiхнуўся, а яна сумна паглядзела на два партрэты i дадала:
      - Iм.
      Я не вытрымаў i зноў спытаўся:
      - Якому?
      - Абодвум. Мая старая памяць нават блытае iх, а што да аднаго, дык мяне i сёння мучыць сумленне.
      - Тады, панi, шчасцем вы абавязаны не iм, а каханню. Яны былi толькi носьбiты яго.
      - Можа. Але якiя!
      - А не думаецца вам, што звычайны, а не вялiкi чалавек мог бы гэтаксама i нават мацней кахаць вас? Ён бы ахвяраваў вам усё сваё жыццё, сэрца, думкi, увесь свой час i сваю сутнасць, а гэтыя ахвяравалi вам дзвюх страшных сапернiц, Музыку i Паэзiю?
      Яна закрычала iмпэтным, маладым голасам, ад якога мацней забiлася сэрца:
      - Не, пане, нiколi. Можа, такi чалавек i кахаў бы мацней, але не так, як яны. О! Яны так маглi спяваць песню кахання, як нiхто на свеце! Як п'янiлi мяне iх прызнаннi! Хiба знойдзецца на свеце чалавек, хто б здолеў музыкай i словам выказаць тое, што казалi яны? Цi варта кахаць, калi не можаш укласцi ў каханне ўсю музыку i паэзiю зямлi i неба? А яны, яны ведалi, як словамi i песняй зачараваць жанчыну! О! Можа, i было ў нашым каханнi больш уяўнага, чым сапраўднага, але мара ўзносiць у неба, праўда заўсёды пакiдае на зямлi. Хай сабе iншыя i кахалi б мяне мацней, усё роўна толькi праз iх я зразумела, пачула, палюбiла каханне!
      I неспадзявана яна заплакала.
      Яна плакала моўчкi, плачам адчаю.
      Я зрабiў выгляд, што нiчога не заўважаю, i глядзеў у акно.
      Праз некалькi хвiлiн яна зноў загаварыла:
      - Разумееце, амаль ва ўсiх людзей душа старэе разам з целам. Я выключэнне. Майму бядачаму целу шэсцьдзесят дзевяць, а сэрцу - дваццаць. Вось чаму я жыву зусiм адна сярод кветак i ўспамiнаў...
      Мы доўга сядзелi моўчкi. Яна супакоiлася i з усмешкай сказала:
      - Вы будзеце смяяцца з мяне, калi я скажу... калi скажу, чым я занятая ў пагодныя вечары!.. Мне сорамна i шкада самой сябе.
      Як я нi распытваў у яе, яна не хацела прызнацца, чым займаецца; тады я ўстаў i пачаў развiтвацца.
      Яна ўскрыкнула:
      - Так рана!
      I калi пачула, што мне трэба вячэраць у МонтэКарла, яна нерашуча спыталася:
      - Вы не хочаце павячэраць са мной? Мне будзе вельмi прыемна.
      Я адразу згадзiўся. Яна абрадавалася, пазванiла пакаёўцы i, даўшы нейкiя распараджэннi, запрасiла мяне паглядзець дом.
      Шкляная веранда, поўная маленькiх дрэўцаў, вяла ў гасцёўню, адтуль была вiдаць уся доўгая аранжарэя, якая цягнулася да гары. Нiзкi фатэль пад дрэўцамi сведчыў, што акторка часта сядзела тут.
      Мы пайшлi ў сад любавацца кветкамi. Цiха наступаў лагодны цёплы вечар, калi зямля духмянiцца ўсiмi водарамi. Амаль сцямнела, калi мы селi за стол. Вячэра была смачная i доўгая. I мы сталi блiзкiмi сябрамi, калi яна адчула тое замiлаванне да яе, што нараджалася ў маiм сэрцы. Яна выпiла, як казалi тады, два мезенцы вiна i зрабiлася непасрэдная i шчырая.
      - Давайце глядзець на месяц, - сказала яна. - Я не магу без яго, сведкi маёй самай вялiкай радасцi. Здаецца, ён беражэ ўсе мае ўспамiны, i варта мне паглядзець на яго, як ён аддае iх. I нават... часам, увечары... я цешуся мiлым спектаклем... мiлым... мiлым спектаклем... калi б вы толькi ведалi!.. Ды не, вы будзеце насмiхацца з мяне... я не смею... я не магу... не... не... праўда не магу...
      Я ўпрошваў:
      - Якiм? Скажыце, абяцаю не смяяцца... клянуся вам...
      Яна вагалася. Я ўзяў яе за рукi, лядачыя, худыя, халодныя рукi, i пачаў па чарзе цалаваць iх, як рабiлi калiсьцi тыя. Акторка была ўзрушаная. Яна думала.
      - Вы абяцаеце не смяяцца?
      - Клянуся.
      - Добра, хадземце.
      Яна паднялася. I калi маленькi, няёмкi ў сваёй зялёнай лiўрэi слуга адсоўваў фатэль, яна цiха i таропка нешта шапнула яму на вуха. Ён адказаў:
      - Добра, панi, хвiлiну.
      Яна ўзяла мяне пад руку i павяла на веранду.
      Аранжарэя сапраўды дзiвiла хараством. Высокая поўня раскруцiла пасярэдзiне срэбную сцежку - доўгi светлы прамень падаў на жоўты пясок памiж купак змрочных дрэў.
      Дрэвы былi ўсыпаны кветкамi, i ў начы разлiваўся густы духмяны водар. У цёмнай зеленi вiравала безлiч светлякоў, агнiстых жучкоў, падобных на рассыпаную жменю зорак.
      Я ўскрыкнуў:
      - О! Якая аздоба для сцэны кахання!
      - Праўда? Праўда? Зараз вы ўбачыце.
      I яна пасадзiла мяне побач. Яна прашаптала:
      - Вось чаму мне так шкада мiнулага. Вы, сённяшнiя мужчыны, зусiм не думаеце пра гэта. Вы бiржавiкi, гандляры i дзялкi. Вы нават развучылiся размаўляць з намi. Калi я кажу "з намi", я маю на ўвазе маладых. У наш час каханне часцей за ўсё пачынаецца з ганебнага разлiку выдаткаў на краўца. Калi вы лiчыце, што цана вышэйшая за жанчыну, вы знiкаеце, але згаджаецеся плацiць, калi жанчына вартая большай цаны. Нiшто сабе звычаi... нiшто сабе каханне!..
      Яна ўзяла мяне за руку:
      - Глядзiце...
      Я быў збянтэжаны i зачараваны... Там, у канцы прысадаў, па месяцавай сцяжынцы, апавiўшыся, трымаючы адно аднаго за стан, паволi ступалi прыгожая дзяўчына i хлопец; яны то траплялi ў зыркiя кроплi святла, то зноў хавалiся ў цемры. Ён быў у белай сацiнавай вопратцы мiнулага стагоддзя i ў капелюшы са страўсавым пяром. А яна - у шырокай сукнi з фiжмамi, з высокай напудранай фрызурай, якую насiлi знатныя моднiцы часоў Рэгенцтва.
      Пасярэдзiне прысадаў за сто крокаў ад нас яны спынiлiся i манерна пацалавалiся.
      I тут я пазнаў двух маленькiх слуг. Я ледзь не зляцеў з крэсла ад прыступу смеху, якi раздзiраў мне грудзi. Зрэшты, я не засмяяўся, а сцяў зубы i трываў, ад чаго мне рабiлася яшчэ горш. Уявiце сабе хворага, якому рэжуць нагу i замест таго, каб скавытаць ад жудаснага болю, ён змушаны маўчаць.
      Але юнакi павярнулiся i пайшлi ў глыбiню прысадаў, постацi iх зноў сталi казачныя. Яны аддалялiся, драбнелi, знiкалi, як знiкае мара. Яны пайшлi. Бязлюдная дарожка выглядала сумна.
      Я таксама пайшоў, пайшоў, каб больш нiколi сюды не вяртацца. Я зразумеў, што гэты спектакль паўтараецца вельмi часта i абуджае напоенае каханнем i тэатрам мiнулае, прывiднае, уяўнае i вабнае мiнулае, якое здаецца прыгожым i папраўдзе было такое. Яно i цяпер жывiла душу былой камедыянткi i былой каханкi.