Гi дэ Мапасан
      Вяртанне
      Пераклад: Сяргей Мурашка
      Нiзкiя хвалi аднастайна хвошчуць бераг. Белыя хмаркi таропка бягуць па бяскрайнiм небасхiле, падхопленыя рэзкiм ветрам, быццам чайкi. А ўнiзе, на дне лагчыны, якая спускаецца да мора, грэецца на сонцы вёска.
      На далёкiм канцы пры дарозе адзiнока стаiць хата Мартэн-Левекаў. Гэта маленькая рыбацкая мазанка пад страхою з мяцёлкай блакiтнага касачу на вiльчыку. Да ганка прыткнуўся маленькi, з лапiк, агарод, дзе расце цыбуля, некалькi качаноў капусты, пятрушка i цьмянец. Жываплот адгароджвае яго ад дарогi.
      Мужчына цяпер у моры, а жанчына нацягнула на сцяне шырокую бурую сетку, падобную на вялiзнае павуцiнне, i цыруе вочкi. Каля веснiчак у адкiнутым назад i прыстаўленым бiльцам да плота плеценым крэсле сядзiць дзяўчынка чатырнаццацi гадоў i латае пералатаную бядняцкую бялiзну. Другое дзяўчо, на год маладзейшае, гушкае на руках дзiця, якое яшчэ не ўмее нi хадзiць, нi гаварыць; а двое малых - двух i трох гадоў - сядзяць проста на зямлi носам у нос, грабуцца ў зямлi нязграбнымi ручкамi i кiдаюцца адно аднаму ў твар пяском.
      Усе маўчаць. Толькi немаўля не можа заснуць i ўсё кугакае. На акне дрэмле кот, а пад сцяною красуецца ляўконiя, i над прыгожай купкай яе белых кветак зумкае мушыны рой.
      Дзяўчынка, што шые каля веснiчак, клiча:
      - Матуля!
      Мацi адказвае:
      - Чаго табе?
      - Зноў ён.
      Абедзве непакояцца ад самай ранiцы, бо нейкi чалавек швэндаецца вакол хаты: стары чалавек падобны на жабрака. Яны заўважылi яго, калi хадзiлi праводзiць бацьку на карабель. Ён сядзеў на краi рова насупраць iх дзвярэй. I калi яны вярнулiся з берага, ён усё сядзеў там i глядзеў на дом.
      З выгляду ён быў хворы i вельмi гаротны. Чалавек не ўставаў з месца цэлую гадзiну, але, заўважыўшы, што да яго прыглядаюцца, як да злодзея, падняўся i, кульгаючы, пайшоў.
      Але неўзабаве яго марудная i стомленая постаць паказалася другi раз, i ён зноў сеў, толькi крыху зводдаль, быццам сцерагчы iх.
      Мацi з дочкамi спалохалiся. Асаблiва трывожылася мацi, бо па натуры была палахлiвая, а таксама ад таго, што яе муж Левек меўся вярнуцца толькi за поўнач.
      Яе мужа звалi Левек, а яе - Мартэн, i iх ахрысцiлi Мартэн-Левекамi. I вось чаму: першы раз яна выйшла за марака Мартэна, якi штолета плаваў да Ньюфаўндленда лавiць траску.
      За два гады жыцця яна нарадзiла дзяўчынку i шосты месяц хадзiла другою, калi мужаў карабель "Дзве сястры" - трохмачтавiк з Дзьепа - недзе знiк.
      Нiхто больш нiколi не чуў пра яго, нiводзiн марак, якi ступiў на яго палубу, не вярнуўся, i ўсе палiчылi, што ён загiнуў.
      Мартэнава жонка дзесяць гадоў чакала мужа i ў змаганнi з галечай гадавала двое дзяцей. Аднойчы мясцовы рыбак Левек, якi пасля смерцi жонкi застаўся з сынам на руках, прапанаваў пажанiцца смелай i добрай жанчыне. Яны ўзялi шлюб, i за тры гады ў яе нарадзiлася яшчэ двое дзяцей.
      Жыццё iх было горкае i працавiтае. Хлеб каштаваў дорага, а мяса было зусiм рэдкiм госцем у хаце. Парой, падчас зiмовых шквалаў i навальнiц, яны бралi пазыку ў пекара. Нягледзячы на ўсё, дзецi не хварэлi. Вяскоўцы казалi:
      - Добрыя яны людзi, Мартэн-Левекi. Мартэн увiшная гаспадыня, а над Левекам рыбака няма.
      Дзяўчынка каля веснiчак сказала:
      - Мусiць, ён ведае нас. Можа, гэта якi жабрак з Эпрэвiля цi Азбоска.
      Але мацi не магла памылiцца. Не, не, ён не тутэйшы!
      Чалавек нiбы аслупянеў, пiльна ўглядаючыся на жытло Мартэн-Левекаў; Мартэн узлавалася, ад страху асмялела, схапiла рыдлёўку i выйшла на ганак.
      - Што вы тут робiце? - крыкнула яна бадзягу.
      Ён хрыпла адказаў:
      - Сяджу i дыхаю паветрам! Я што, замiнаю вам?
      Яна сказала:
      - А чаму гэта вы шпiгуеце за маiм домам?
      Той азваўся:
      - Я нiкому не раблю зла. Хiба нельга пасядзець пры дарозе?
      Жанчына не знайшла, што сказаць, i вярнулася ў хату.
      Дзень доўга не канчаўся. Апоўднi мужчына знiк, але а пятай зноў прыйшоў. Вечарам яго таксама не было.
      Левек вярнуўся позна ўночы. Яму ўсё расказалi.
      - Гэта нейкi прайдзiсвет цi круцель, - заключыў ён. I спакойна лёг спаць, а жонка ўсё думала пра бадзягу, якi так дзiўна прыглядаўся да яе.
      Ранiцай задзьмуў моцны вецер, выйсцi ў мора не было як, i марак сеў памагаць жонцы ладзiць сеткi.
      А дзевятай старэйшая дачка Мартэн, якая хадзiла па хлеб, прыбегла напалоханая i крыкнула:
      - Мама, зноў ён!
      Мацi захвалявалася, збялела i сказала мужу:
      - Пагавары з iм, Левек, хай не пiльнуе нас, бо мне страшна.
      I Левек, высокi марак з цагляным тварам у густой рыжай барадзе, з блакiтнымi, у чорную крапiнку вачыма i дужай, заўсёды захутанай шалiкам шыяй каб акрыцца ад марскога дажджу i ветру - спакойна выйшаў да валацугi.
      Яны загаварылi.
      Мацi з дзецьмi трывожна i палахлiва здалёк паглядала на iх.
      Раптам незнаемы падняўся i разам з Левекам пайшоў да хаты.
      Мартэн спалохана адступiлася. Муж сказаў ёй:
      - Дай яму хлеба i шклянку сiдру. Ён не еў два днi.
      Мужчыны, а следам за iмi жанчына з дзецьмi ўвайшлi ў хату. Жабрак сеў i, схiлiўшы галаву пад позiркамi сям'i, пачаў есцi.
      Мацi стоячы ўглядалася ў яго, дзве дачкi Мартэн - адна з немаўлём на руках - прагна сачылi за кожным яго рухам, нават двое малых, што сядзелi ў попеле, кiнулi гуляць з чорным чыгуном, каб паглядзець на чужынца.
      Левек сеў у крэсла i спытаўся:
      - Дык вы здалёк?
      - З Сэта.
      - Вось гэтак, пеша?
      - Але, пеша. Як грошай Бог не даў, дык што ж.
      - I куды ж гэта вы?
      - Сюды.
      - Цi ёсць тут у вас хто?
      - Можа.
      Мужчыны змоўклi. Бадзяга еў нетаропка, хоць i быў галодны, i кожны кус хлеба запiваў глытком сiдру. Яго запалы твар быў скрозь у маршчынах, драпiнах, i здавалася, што чалавек шмат пакутаваў. Нечакана Левек спытаўся:
      - Як вас завуць?
      Той, не падымаючы галавы, адказаў:
      - Мяне завуць Мартэн.
      Мацi неяк дзiўна скаланулася. Яна ступiла крок, каб блiжэй разгледзець жабрака, i, апусцiўшы рукi, з разяўленым ротам спынiлася насупраць яго. Усе маўчалi.
      Нарэшце Левек сказаў:
      - Вы адсюль?
      Ён адказаў:
      - Я адсюль.
      Ён усё ж падняў галаву, позiркi жанчыны i жабрака сустрэлiся, спынiлiся, змяшалiся, быццам зачапiлiся адзiн за адзiн.
      I раптам яна другiм, цiхiм трапяткiм голасам прашаптала:
      - Цi ты гэта, мужычок?
      Ён вымавiў па складах:
      - Гэта я.
      Ён не кратаўся, усё жаваў свой хлеб. Левек хутчэй здзiўлена, чым усхвалявана прамармытаў:
      - Гэта ты, Мартэн?
      Той проста адказаў:
      - Але, гэта я.
      Другi муж спытаўся:
      - Адкуль жа ты ўзяўся?
      Першы загаварыў:
      - З Афрыканскага берага. Мы наляцелi на плытнечу i пачалi тануць. Выратавалiся ўтрох: Пiкар, Вацiнэль i я. Нас схапiлi дзiкуны i трымалi дванаццаць гадоў. Пiкар i Вацiнэль загiнулi. Нейкi ангельскi вандроўнiк вызвалiў мяне i давёз да Сэта. I вось я тут.
      Мартэнава жонка заплакала, уткнуўшыся тварам у фартух.
      Левек сказаў:
      - Што ж нам цяпер рабiць?
      Мартэн спытаўся:
      - Ты яе муж?
      Левек адказаў:
      - Я!
      Яны зiрнулi адзiн на аднаго i змоўклi. Мартэн абвёў вачыма дзяцей i кiўнуў на дзвюх дзяўчынак:
      - Мае?
      Левек адказаў:
      - Твае.
      Той не ўстаў, не пацалаваў iх, адно сказаў:
      - Божа мой, якiя вялiкiя!
      Левек паўтарыў:
      - Што ж нам рабiць?
      Збянтэжаны Мартэн ведаў не лепш за яго. Урэшце ён вырашыў:
      - Я зраблю, як ты захочаш. Я не хачу пакрыўдзiць цябе. Але гэта складана, бо ёсць хата. У мяне двое дзяцей, у цябе трое, у кожнага свае. Жонка? Цi то твая, цi то мая? Будзе, як скажаш, але хата - хата мая, бо гэта бацькаўшчына, у ёй я нарадзiўся, i ўсе паперы ў натарыуса.
      А Мартэнiха ўвесь час плакала, хаваючы цiхiя слёзы ў блакiтны прыпол. Абедзве вялiкiя дачкi падышлi блiжэй i трывожна пазiралi на свайго бацьку.
      Ён паеў i сам спытаўся:
      - Што нам рабiць?
      Левек надумаўся:
      - Трэба iсцi да кюрэ, ён дарадзiць.
      Мартэн падняўся, ступiў да жонкi, а тая кiнулася яму на грудзi i загаласiла:
      - Мужычок ты мой! Вярнуўся! Мартэн, мой бедны Мартэн вярнуўся!
      I яна абхапiла яго рукамi, раптам наскрозь працятая подыхам мiнулага, болем успамiнаў пра свае дваццаць гадоў i iх першыя абдымкi.
      Гэтак жа ўсхваляваны Мартэн цалаваў яе ў каптур. Абое малыя, пачуўшы матчын плач, разам завылi, а немаўля на руках у малодшай Мартэн запiшчала пранiзлiвым, як разладжаная дудка, галаском.
      Левек чакаў каля дзвярэй.
      - Хадзем, - сказаў ён, - трэба парадкавацца.
      Мартэн адпусцiў жонку, а калi ён глядзеў на дачок, яна сказала:
      - Пацалуйце вы хоць вашага татку.
      Яны падышлi разам, без слёз, здзiўленыя, трохi спалоханыя. I ён кожную цмокнуў у шчаку смачным сялянскiм пацалункам. Немаўля, зусiм блiзка ўбачыўшы чужога, так заплакала, што ледзь не зайшлося.
      Мужчыны пайшлi з хаты.
      Калi яны мiналi "Карчму гандляроў", Левек прапанаваў:
      - Цi не выпiць па шклянцы?
      - Можна, - сказаў Мартэн.
      Яны ўвайшлi, селi ў бязлюдным яшчэ шынку, i Левек крыкнуў:
      - Гэй, Шыко, дзве гарэлкi, дыхтоўнай, Мартэн вярнуўся. Мартэн, маёй жонкi, ведаеш, Мартэн з "Дзвюх сясцёр", якi быў прапаў.
      I пузаты, сыты, з чырвоным тварам карчмар узяў адной рукой тры шклянкi, другой кварту, падышоў i спакойна спытаўся:
      - Бач! Вярнуўся, Мартэн?
      Мартэн адказаў:
      - Вярнуўся.