- Прашу фыхацiць, панове!
      Першыя падпарадкавалiся манашкi - з паслушэнствам набожнiц, прызвычаеных да пакоры. Потым выйшлi граф з графiняй, за iмi фабрыкант з жонкай, потым Люазо, якi наперад прапусцiў сваю мажную палову. Выходзячы з дылiжанса, Люазо - хутчэй з асцярогi, чым з ветлiвасцi - сказаў афiцэру:
      - Добры вечар, пане.
      Але той з нахабствам усемагутнага чалавека глянуў на яго i нiчога не адказаў.
      Пампушка i Карнюдэ, хоць i сядзелi пры самых дзверцах, выйшлi апошнiя, зрабiўшы строгi i ганарысты выгляд перад тварам ворага. Пампушка з усяе сiлы старалася не выдаваць сваiх пачуццяў i быць спакойнай; дэмакрат змрочна патузваў рукой сваю вялiкую рыжаватую бараду. Абое iмкнулiся захаваць годнасць, разумеючы, што пры падобных сустрэчах кожны ў пэўнай ступенi з'яўляецца прадстаўнiком роднай краiны; iх абурала падатлiвасць спадарожнiкаў, i Пампушка хацела паказаць, што ў ёй болей гордасцi, чым у яе суседак па карэце, шляхетных жанчын, а Карнюдэ, разумеючы, што ён абавязаны быць узорам паводзiн, усёй сваёй паставай сведчыў, што прадаўжае выконваць мiсiю супрацiўлення, якую ён распачаў з перакопвання дарог.
      Усе зайшлi ў прасторную кухню заезнага двара, i тут немец запатрабаваў падпiсаны камендантам Руана дазвол на выезд, дзе былi пазначаны прозвiшчы, фiзiчныя прыкметы i род заняткаў усiх падарожных; ён доўга разглядваў кожнага па чарзе, звяраў людзей з тым, што было пра iх напiсана.
      Потым ён адрывiста кiнуў:
      - Топра, - i знiк.
      Усе з палёгкай уздыхнулi. Зноў захацелася есцi, заказалi вячэру. На яе прыгатаванне спатрэбiлася паўгадзiны; пакуль дзве служанкi займалiся гэтым, падарожнiкi пайшлi глядзець пакоi для начлегу. Усе яны размяшчалiся ўздоўж калiдора, якi ўпiраўся ў цьмяныя зашклёныя дзверы з красамоўным нумарам.
      Калi, нарэшце, усе паселi за стол, з'явiўся сам гаспадар заезнага двара. Гэта быў былы гандляр жывёлаю, тоўсты астматычны чалавек, у горле ў якога без адхлання нешта свiстала, клекатала i хрыпела. Прозвiшча яго было Фалянвi.
      Ён запытаўся:
      - Хто хут мадэмуазель Элiзабэт Русэ?
      Пампушка здрыганулася, павярнулася:
      - Гэта я.
      - Мадэмуазель, прускi афiцэр жадае неадкладна пагаварыць з вамi.
      - Са мной?
      - З вамi, калi менавiта вы мадэмуазель Элiзабэт Русэ.
      Яна захвалявалася, нейкую хвiлю раздумвала, потым рашуча сказала:
      - Ну i няхай! Але я не пайду!
      Усе занепакоiлiся; кожны пачаў выказваць здагадкi наконт прычыны выклiку. Да Пампушкi падышоў граф:
      - Вы не маеце рацыi, мадам, ваша адмова можа спавадаваць вялiкiя непрыемнасцi не толькi вам, але i ўсiм вашым спадарожнiкам. Нiколi не варта працiвiцца людзям, якiя дужэйшыя за вас. Гэтае запрашэнне, пэўна, не тоiць нiякай небяспекi; можа, трэба нешта ўзгаднiць, якую-небудзь дробязную фармальнасць.
      Усе падтрымалi графа, сталi прасiць Пампушку, угаворваць, упрошваць i нарэшце пераканалi яе; кожны баяўся ўскладненняў, якiя мог бы спрычынiць такi неразумны ўчынак. Урэшце яна сказала:
      - Добра, але раблю я гэта толькi дзеля вас!
      Графiня пацiснула ёй руку:
      - I мы вам шчыра ўдзячныя!
      Пампушка пайшла. Усе чакалi яе вяртання, каб разам сесцi за стол.
      Кожны шкадаваў, што заместа гэтай нястрыманай, наравiстай жанчыны запрасiлi не яго, i мысленна рыхтаваў усякiя банальныя фразы на выпадак, калi i ён будзе паклiканы.
      Але хвiлiн праз дзесяць Пампушка вярнулася - запыханая, пунсовая, сама не свая ад гневу.
      - Ах, паскуда! Якая паскуда! - мармытала яна.
      Усе кiнулiся да яе з роспытамi, аднак яна маўчала; граф прадаўжаў настойваць, i тады яна з вялiкай годнасцю адказала:
      - Не дапытвайцеся. Вас гэта не абыходзiць, я не магу нiчога сказаць.
      Усе размясцiлiся вакол вялiкай мiсы, адкуль iшоў пах капусты. Нягледзячы на гэтую трывожную прыгоду, вячэра прайшла весела. Сiдр, якi - з эканомii пiлi муж i жонка Люазо ды манашкi, быў слаўны. Астатнiя заказалi вiна; Карнюдэ папрасiў пiва. У яго была асаблiвая манера адкаркоўваць бутэльку, успеньваць пiтво, углядвацца ў яго, нахiляючы куфаль, а потым узнiмаючы да лямпы, каб лепей разгледзець колер. Калi ён пiў, яго доўгая барада, якая з часам набыла адценне яго любiмага напiтку, здавалася, ажно трэслася ад замiлавання, вочы скоса цiкавалi за куфлем, каб не згубiць яго з вiдавоку, i ўвесь выгляд у дэмакрата быў такi, быццам ён выконвае тую адзiную справу, дзеля якой i нарадзiўся на свет. Ён мысленна як бы iмкнуўся зблiзiць, паяднаць дзве вялiкiя страсцi, якiя поўнiлi ўсё яго жыццё: пiва "Паль Аль" i Рэвалюцыю; бясспрэчна, не мог ён цешыцца адным, не думаючы пра другое.
      Пан i панi Фалянвi вячэралi ў самым канцы стала. Муж пыхкаў, як стары паравоз, у яго ў грудзях гэтак клекатала, што ён не мог размаўляць, калi еў; затое жонка не моўкла нi на хвiлiнку. Яна апiсала ўсе свае ўражаннi ад прыходу прусакоў, расказала, што яны рабiлi, што казалi; яна ненавiдзела iх, найперш таму, што яны ўляцелi ёй у капеечку, i яшчэ таму, што ў армii былi два яе сыны. Звярталася яна пераважна да графiнi - ёй гонарам была размова з багатай паняй.
      Калi яна расказвала пра што-кольвечы далiкатнае, дык адразу панiжала голас, а муж час ад часу перапыняў яе:
      - Памаўчала б ты лепей, мадам Фалянвi!
      Але яна не звяртала на гэта ўвагi i не змаўкала:
      - Праўда, панi, гэтыя людзi толькi i робяць, што ядуць бульбу са свiнiнай ды свiнiну з бульбай! I не думайце, калi ласка, што яны чысцёхi. I не блiзка! Яны, шануючы вас, паскудзяць абы-дзе. А каб вы толькi бачылi, як яны бясконца практыкуюцца! Збяруцца ў полi - i марш уперад, i марш назад, i паварот туды, i паварот сюды. Лепей бы зямлю плужылi цi дарогi пракладвалi ў сябе дома! Але дзе там, панi, нiякага толку ад гэтых ваенных! Ну, каму гэта трэба, каб няшчасны люд кармiў iх, калi яны аднаму толькi i вучацца - як людзей забiваць?! Я, вядома, старая ўжо i, калi папраўдзе, непiсьменная жанчына, але як падзiўлюся, як яны да знямогi так вось топчуцца ад рання да вечара, дык i думаю: "Вось ёсць людзi, якiя робяць усялякiя адкрыццi, каб нейкую карысць прынесцi, а навошта ж гэта патрэбны такiя, што аж са скуры вылузваюцца, абы толькi шкодзiць! Ну праўда ж, хiба гэта не подласць - забiваць людзей, хай сабе гэта прусы, цi ангельцы, цi палякi, цi французы? Як папомсцiш каму, хто скрыўдзiў цябе, дык гэта кепска, i за гэта караюць; а калi сыноў нашых забiваюць, як тых зайцоў, са стрэльбаў, дык гэта, выходзiць, добра, бо такому, хто найболей назабiвае, ордэны даюць! Не, як сабе хочаце, я, пэўна, нiколi не ўцямлю гэтага!
      Карнюдэ гучна сказаў:
      - Вайна - варварства, калi нападаюць на мiрнага суседа; але гэта святы абавязак, калi абараняюць радзiму!
      Старая схiлiла галаву:
      - Вядома, калi абараняюцца, тады iншая справа; ды лепей пазабiваць бы ўсiх каралёў, якiя ўсчынаюць войны дзеля свае забавы!
      Вочы ў Карнюдэ заззялi.
      - Брава, грамадзянка! - усклiкнуў ён.
      Пан Карэ-Лямадон быў азадачаны. Хоць ён i пакланяўся знакамiтым палкаводцам, здаровая развага старой сялянкi прымусiла яго задумацца: як бы ўмацавалi дабрабыт краiны столькi бяздзейных, а ў вынiку - стратных рабочых рук, столькi марнаваных сiл, калi б iх скарыстаць для карэнных зрухаў у галiне прамысловасцi, на завяршэнне якiх спатрэбяцца стагоддзi.
      Тым часам Люазо ўстаў са свайго месца, падышоў да карчмара i загаварыў з iм. Таўстун рагатаў, кашляў, адхаркваўся: яго пуза весела падскоквала ад жартаў субяседнiка, у якога ён тут жа закупiў шэсць стадваццацiпяцiлiтровых бочак бардоскага на вясну, - тады ўжо напэўна прусакi выпруцца прэч!
      Як толькi вячэра закончылася, усе адчулi моцную стому i падалiся спаць.
      Аднак Люазо, якi паспеў сёе-тое наматаць сабе на вус, уклаў у пасцель сваю жонку, а сам стаў раз-пораз прыпадаць да замочнай шчылiнкi то вухам, то вокам, каб, як ён выказаўся, "пранiкнуць у таямнiцы калiдора".
      Праз якую гадзiну ён учуў лёгкi пошум; маланкава прыпаўшы да замочнай шчылiны, ён угледзеў Пампушку, якая была яшчэ пышнейшая ў блакiтнай кашамiравай капоце, аздобленай белымi карункамi. Яна трымала ў руцэ падсвечнiк i кiравалася да памяшкання пад красамоўным нумарам у канцы калiдора. Але тут недзе збоку прачынiлiся яшчэ адны дзверы, i калi Пампушка праз некалькi хвiлiн прайшла назад, за ёю ступаў Карнюдэ ў падцяжках. Яны гаварылi шэптам, потым спынiлiся. Пампушка, вiдаць, рашуча абараняла доступ у свой пакой. Люазо, на жаль, не разбiраў слоў, але пад канец, калi яны загаварылi гучней, яму ўдалося ўлавiць некалькi фраз. Карнюдэ ўзбуджана настойваў. Ён казаў:
      - Паслухайце, вы проста дурнiчка, ну што вам стане?
      Яна вiдавочна абурылася i адказала:
      - Не, даражэнькi, бываюць моманты, калi такое не дапускаецца. А тут гэта было б проста паскудства.
      Ён, мусiць, не зразумеў яе i запытаў - чаму? Гэта дарэшты ўзлавала Пампушку, i яна павысiла голас:
      - Чаму? Да вас не даходзiць чаму? Калi прусы ў доме, можа, у суседнiм пакоi нават?!
      Карнюдэ змоўк. Патрыятычная цнота шлюхi, якая не дапускала нiякай iнтымнай ласкi таму, што вакол былi ворагi, пэўна, абудзiла ў яго сэрцы рэшткi чалавечай годнасцi, бо ён толькi пацалаваў яе i крадком вярнуўся ў свой пакой.
      Люазо ў сама гуллiвым настроi адарваўся ад замочнай шчылiны, зрабiў антраша, надзеў начны каўпак, падняў коўдру, пад якой тулiлася яго сухарэбрая сяброўка, i, абудзiўшы яе пацалункам, прашаптаў:
      - Ты мяне любiш, ясачка?
      Ва ўсiм доме запанавала цiша. Але неўзабаве аднекуль, - можа, са склепа, а можа, i з вышак, - данёсся магутны, аднастайны мерны храп, глухi, працяглы гул, быццам дзесьцi пад вялiкiм цiскам кiпеў паравы кацёл. Гэта спаў пан Фалянвi.
      Вырашана было выехаць на другi дзень а восьмай ранку, i да гэтага часу ўсе сабралiся на кухнi; але дылiжанс, брызентавы верх якога быў укрыты тоўстым слоем снегу, самотна стаяў пасярод двара, без коней i без фурмана. Дарэмна шукалi яго i ў стайнi, i ў клунi, i ў карэтнай: фурман прапаў. Тады мужчыны вырашылi абысцi пасёлак i неадкладна рушылi за вароты. Яны апынулiся на плошчы з цэркаўкай у глыбiнi, абапал мясцiлiся два шэрагi нiзкiх дамоў, дзе можна было ўгледзець прускiх салдатаў. Першы, якога яны заўважылi, абiраў бульбы. Другi, трохi далей, мыў цырульню. Трэцi, зарослы барадою да самых вачэй, сiлiўся супакоiць расплаканае немаўля, усё пакалыхваў яго на каленях i цалаваў у галоўку; мажныя сялянкi, чые мужы былi "ў дзейнай армii", знакамi тлумачылi сваiм паслухмяным пераможцам, што яны мусiлi зрабiць: накалоць дроў, згатаваць суп, змалоць каву, адзiн салдат нават мыў бялiзну сваёй гаспадынi, зусiм нямоглай бабулi.
      Здзiўлены граф загаварыў з дзякам, якi выйшаў з дома кюрэ. Стары царкоўны пацук адказаў яму:
      - О, гэтыя не злыя; кажуць, яны не прусакi. Аднекуль далей, я нават i не ведаю скуль; i ў iх ва ўсiх засталiся дома жонкi ды дзецi; iм, канешне, вайна не радасць, што тут казаць. Напэўна, i там плачуць па мужыках; i там нэндзы ад усяго гэтага будзе не меней, чым у нас. Тут пакуль што не даводзiцца надта наракаць, таму што яны не чыняць зла i працуюць, як у сябе дома. Ведаеце, пане, бедныя людзi павiнны памагаць адзiн аднаму... Вайну ж распачынаюць багацеi.
      Карнюдэ, абураны прыязнасцю, якая ўсталявалася памiж пераможцамi i пераможанымi, пайшоў назад, намераны лепей адседжвацца ў заезным двары. Люазо кiнуў жарцiк:
      - Яны пакрываюць страты насельнiцтва.
      Пан Карэ-Лямадон сур'ёзна запярэчыў:
      - Яны пакрываюць выдаткi.
      А фурман усё не яўляўся. Нарэшце яго адшукалi ў пасялковай кавярнi, дзе ён па-братэрску дзялiў стол з дзеншчыком прускага афiцэра. Граф запытаўся:
      - Хiба вам не загадвалi запрэгчы а восьмай?
      - Загадвалi. А потым загадалi iншае.
      - Што iншае?
      - Увогуле не запрагаць.
      - Хто даў вам такi загад?
      - А Божа! Ды прускi камендант.
      - Чаму?
      - А я ведаю? У яго папытайцеся. Мне забаронена запрагаць - я i не запрагаю. Вось i ўсё.
      - Ён сам сказаў вам гэта?
      - Не, пане, гэты загад мне перадаў ад яго iменi карчмар.
      - Калi?
      - Учора вечарам, я акурат укладваўся спаць.
      Трое пасажыраў вярнулiся дужа занепакоеныя.
      Хацелi пагаварыць з панам Фалянвi, але служанка адказала, што з-за астмы гаспадар нiколi не ўстае раней дзесятай. Ён катэгарычна забаранiў будзiць яго раней, хiба што надарыцца пажар.
      Хацелi былi пабачыцца з афiцэрам, аднак выявiлася, што гэта абсалютна немагчыма, бо хоць ён i жыў тут жа, у заезным двары, але толькi пан Фалянвi меў права гаварыць з iм пра цывiльныя справы. Вырашылi чакаць. Жанчыны разышлiся па сваiх пакоях i занялiся ўсякiмi дробязямi.
      Карнюдэ ўладкаваўся ў кухнi каля высокага камiна, дзе палала яркае полымя. Ён загадаў паставiць побач столiк, прынесцi бутэльку пiва i дастаў з кiшэнi люльку, якая карысталася сярод дэмакратаў амаль такою ж павагай, як i ён сам, нiбыта служачы Карнюдэ, яна служыла самой радзiме. Гэта была цудоўная пенкавая люлька, выдатна абкураная, такая ж чорная, як зубы ў яе ўладальнiка, але пахкая, выгнутая, блiскучая, якая так натуральна глядзелася ў яго руцэ, так дапаўняла яго аблiчча. I ён замёр, прыкоўваючы позiрк то да полымя, то да пены, якая каранавала куфаль, i пасля кожнага глытка задаволена запускаў доўгiя худыя пальцы ў свае доўгiя сальныя валасы ды абсмоктваў махры пены з вусоў.
      Люазо, нiбыта каб размяць ногi, падаўся да мясцовых гандляроў прыстройваць сваё вiно. Граф i фабрыкант завялi гамонку пра палiтыку. Яны абмяркоўвалi будучыню Францыi. Адзiн усе спадзяваннi ўскладаў на арлеанцаў, другi - на невядомага ратаўнiка, на героя, якi з'явiцца ў сама скрутны момант: на якога-небудзь дзю Геклэна цi на Жану д'Арк - хто ведае? Напалеона I. Ах, калi б наследны прынц не быў такi малады! Карнюдэ слухаў iх i ўсмiхаўся з выглядам чалавека, якому ведамы таямнiцы лёсу. Водар ад яго люлькi поўнiў усю кухню.
      Калi прабiла дзесяць, з'явiўся пан Фалянвi. Усе памкнулiся да яго з роспытамi; але ён тройчы запар, без нiякiх змен, паўтарыў:
      - Афiцэр сказаў мне гэтак: "Пан Фалянвi, забаранiце запрагаць заўтра карэту гэтых падарожных. Я не хачу, каб яны паехалi без майго дазволу. Вы зразумелi? Тады ўсё".
      Вырашана было пагаварыць з афiцэрам. Граф паслаў яму сваю вiзiтную картку, на якой пан Карэ-Лямадон дадаў сваё прозвiшча i ўсе свае званнi. Прусак загадаў адказаць, што ён прыме гэтых людзей пасля снедання, гэта значыць, каля гадзiны дня.
      З'явiлiся панi; нягледзячы на агульную трывогу, падарожнiкi перакусiлi. Пампушка, здавалася, захварэла i была моцна занепакоеная.
      Калi дапiвалi каву, па графа i фабрыканта прыйшоў дзяншчык.
      Люазо таксама пайшоў з iмi; паспрабавалi выцягнуць i Карнюдэ, каб надаць вiзiту болей урачыстасцi, але той горда заявiў, што ўвогуле не жадае мець нiякiх стасункаў з немцамi, заказаў яшчэ адну бутэльку пiва i зноў усеўся на аблюбаванае месца.
      Мужчыны ўтрох паднялiся на другi паверх i былi заведзены ў сама лепшы пакой заезнага двара, дзе iх i прыняў прускi афiцэр; захутаны ў пунсовы халат, напэўна, украдзены ў пакiнутым доме якога-небудзь буржуа з не дужа развiтым густам, афiцэр сядзеў у крэсле, задраўшы ногi на рашотку камiна i курачы доўгую фарфоравую люльку. Ён не ўстаў, не павiтаўся, не глянуў на вiзiцёраў. Ён дэманстраваў найдасканалы ўзор хамства, уласцiвага салдафону-пераможцу. Па якой хвiлiне маўчання ён нарэшце спытаўся:
      - Чаго фы хошаце?
      Слова ўзяў граф:
      - Мы хацелi б ехаць далей, пане.
      - Не.
      - Смею ў вас запытацца, якая прычына гэтай адмовы?
      - По я не хашу.
      - Смею вам пашаноўна заўважыць, пане, што ваш генерал даў нам дазвол на праезд да самага Дзьепа, i, мне здаецца, мы не ўчынiлi нiчога, што магло б выклiкаць такiя суровыя меры з вашага боку.
      - Я не хашу, фось i фсё... Мошаце iсцi.
      Яны пакланiлiся i выйшлi.
      Рэшта дня працякла паныла. Капрыз немца быў абсалютна незразумелы; у галовы падарожным лезлi сама дзiкiя меркаваннi. Усе сядзелi ў кухнi i бясконца абмяркоўвалi сiтуацыю, выказвалi сама незвычайныя здагадкi. Можа, iх хочуць пакiнуць заложнiкамi? Але з якой мэтай? Цi затрымаць як вязняў? Цi, найверагодней, садраць з iх вялiкi выкуп? Пры гэтай думцы ўсiх апанаваў жах. Наймацней перапалохалiся сама багатыя: яны ўжо ўяўлялi, як iм дзеля ўратавання свайго жыцця давядзецца аддаць гэтаму нахабу ў мундзiры цэлыя мяхi золата. Яны ламалi галовы, прыдумваючы хоць якую-небудзь праўдападобную лухту, каб утаiць свой скарб, прыкiнуцца беднымi, вельмi беднымi людзьмi. Люазо зняў з сябе гадзiннiкавы ланцужок i схаваў яго ў кiшэню.
      Стала сутонiцца, i гэта яшчэ болей узмацняла трывогу. Запалiлi лямпу, а так як да вячэры заставалася яшчэ гадзiны дзве, панi Люазо прапанавала згуляць у трыццаць адно. Гэта хоць трохi мо разважыла б iх. Прапанова была прынята. Нават Карнюдэ з ветлiвасцi патушыў сваю люльку i прыняў удзел у гульнi.
      Граф стасаваў карты, раздаў, i ў Пампушкi адразу ж выявiлася трыццаць адно ачко; захопленасць гульнёй злагодзiла пострах, што не даваў спакою думкам. Але Карнюдэ заўважыў, што муж i жонка Люазо пачынаюць на пару махляваць.
      Калi селi вячэраць, зноў з'явiўся пан Фалянвi i хрыпата прамовiў:
      - Прускi афiцэр загадаў папытацца ў мадэмуазель Элiзабэт Русэ, цi не перамянiла яна свайго рашэння.
      Пампушка спалатнела i знерухомела на месцы; потым кроў кiнулася ёй у твар, але яе душыў такi гнеў, што яна не магла вымавiць нi слова. Нарэшце выбухнула:
      - Скажыце гэтаму нягоднiку, гэтай паскудзе, гэтай прускай падле, што я нiколi не дам згоды! Чуеце? Нiколi, нiколi, нiколi!
      Таўстун-карчмар выйшаў. Усе абступiлi Пампушку, пачалi дапытвацца, настойлiва ўпрошваць раскрыць таямнiцу яе размовы з афiцэрам. Спачатку яна адмаўлялася, але потым пераважыў гнеў.
      - Чаго ён хоча?.. Чаго хоча?.. Ён хоча пераспаць са мною! - усклiкнула яна.
      Гэтыя словы нiкога не збянтэжылi - настолькi ўсе былi абураныя. Карнюдэ так моцна грукнуў куфлем па стале, што ён разбiўся. Усчаўся галас - ва ўсiх выклiкаў абурэнне гэты гнюсны салдафон, усе кiпелi гневам, усе з'ядналiся для супрацiўлення, быццам ад кожнага з iх патрабавалася доля таго ахвяравання, якога вымагалi ад Пампушкi. Граф з агiдай заявiў, што гэтыя людзi паводзяць сябе, як прымiтыўныя дзiкуны. Асаблiва гарачае, прыязнае спачуванне выказвалi Пампушцы жанчыны. Манашкi, якiя выходзiлi са свайго пакоя толькi да стала, схiлiлi галовы i маўчалi.
      Калi ўсеагульнае абурэнне трошкi ацiхла, пачалi вячэраць, але размова не клеiлася: кожны пра нешта думаў.
      Панi рана разышлiся па сваiх пакоях; мужчыны, якiя засталiся папалiць, наладзiлi гульню ў экартэ i запрасiлi да свайго гурту пана Фалянвi з намерам спрытна выведаць у яго, якiмi сродкамi можна адолець упартасць афiцэра. Але карчмар думаў толькi пра карты, нiчога не слухаў, нiчога не адказваў, адно заўзята падахвочваў:
      - Давайце ж гуляць, панове, давайце гуляць!
      Яго ўвага была настолькi прыкавана да гульнi, што ён забываўся нават сплёўваць, ад гэтага ў яго з грудзей часам вырывалiся нейкiя арганныя гукi. Яго сiпатыя лёгкiя выдавалi ўсю астматычную гаму, ад урачыстых басовых нотаў да хрыплых крыкаў пеўнiка, якi ўпершыню спрабуе закукарэкаць.
      Карчмар нават адмовiўся пайсцi спаць, калi яго жонка, якая падала ад зморы, прыйшла па яго. I яна вырашыла адпачываць сама, таму што была "жаваранкам" - заўжды ўставала на досвiтку, тады як муж яе быў "савой" - вечна гатовы праседзець з прыяцелямi хоць да ранку. Ён толькi гукнуў ёй:
      - Пастаў мне гогаль-могаль на печку! - i прадаўжаў гульню. Калi стала ясна, што нiчога выпытаць у яго немагчыма, вырашылi, што пара класцiся, i ўсе разышлiся па сваiх пакоях.
      На другi дзень усталi зноў даволi рана з цьмянай надзеяй на ад'езд i яшчэ мацнейшым жаданнем ехаць далей - усiх проста жахала думка, што давядзецца зноў марнаваць дзень у гэтым агiдным заезным дворыку.
      Але дзе там! Конi стаялi ў стайнi, фурмана не было вiдно. Ад бяздзейнасцi падарожныя сноўдалiся па двары вакол карэты.
      Снеданне прайшло даволi сумна; адчувалася пэўнае ахаладжэнне да Пампушкi, бо ранiца ж мудрэйшая, чым вечар, i настрой трохi зыначыўся. Цяпер спадарожнiкi амаль злавалiся на яе, чаму яна ўпотай не схадзiла да прусака i не зрыхтавала прыемнага сюрпрызу да iхняга абуджэння. Гэта ж прасцей за ўсё! Дый хто б даведаўся пра гэта. Дзеля прылiку яна магла б сказаць афiцэру, што робiць гэта проста з жалю да сваiх спадарожнiкаў. Гэта ж ёй такая дробязь!
      Аднак уголас нiхто пакуль не выказваў такiх думак.
      Апоўднi, калi ўсе знемаглi ад нудоты, граф прапанаваў зрабiць прагулянку па ваколiцах пасёлка. Апранулiся як мага цяплей, i невялiчкая грамада рушыла, апрача Карнюдэ, якi палiчыў за лепшае застацца каля агню, ды манашак - тыя бавiлi час у царкве альбо ў кюрэ.
      Мароз, якi з дня на дзень усё мацнеў, балюча шчыпаў нос i вушы; ногi так закалелi, што кожны крок быў пакутай; а за селiшчам разлога падалася настолькi злавеснаю ў сваёй бязмежнай белiзне, што ва ўсiх ажно пахаладзела ўнутры i сцiснулася сэрца, i кампанiя павярнула назад.
      Чатыры жанчыны iшлi ўперадзе, трохi воддаць за iмi - трое мужчын.
      Люазо, якi выдатна разумеў сiтуацыю, раптам запытаўся, колькi ж яшчэ iм давядзецца тырчаць у гэтай трушчобе з-за "нейкай шлюшкi". Граф, нязменна паважны, сказаў, што нельга вымагаць ад жанчыны такой цяжкай ахвяры, падобная ахвяра павiнна быць толькi добраахвотная. Пан Карэ-Лямадон заўважыў, што, калi французы пойдуць у контрнаступленне цераз Дзьеп, - а пытанне стаяла менавiта гэтак, - дык сутычка з прусакамi адбудзецца не iнакш, як у Тоце. Гэтае меркаванне занепакоiла яго субяседнiкаў.
      - А што, калi нам выправiцца пеша? - прапанаваў Люазо.
      Граф пацiснуў плячыма:
      - Ды вы што? Па гэтакiм снезе, з жонкамi? Дый за намi адразу ж пашлюць пагоню, схопяць праз дзесяць хвiлiн i, як вязняў, аддадуць у рукi салдатнi.
      Вядома, гэтак яно i сталася б. Усе замоўклi.
      Панi гаманiлi пра ўборы; але нешта, здавалася, скоўвала, расчужвала iх.
      Нечакана ў канцы вулiцы вынiк прускi афiцэр. На фоне снежнага абшару выразна вымалёўвалася яго высокая фiгура - як аса ў мундзiры; ён iшоў, выварочваючы каленi, той асаблiвай паходкай ваеннага, якi стараецца не запэцкаць свае дбайна наваксаваныя боты.
      Размiнаючыся з панямi, ён пакланiўся iм i пагардлiва глянуў на мужчын, у якiх, зрэшты, хапiла годнасцi не зняць галаўных убораў, хоць Люазо было i пацягнуўся да сваёй шапкi.
      Пампушка ўспыхнула да вушэй, а тры замужнiя жанчыны адчулi глыбокае прынiжэнне, што гэты салдат сустрэў iх у таварыстве з дзеўкай, з якою ён абышоўся так бесцырымонна.
      Загаварылi пра яго постаць, пра твар. Панi Карэ-Лямадон, якая ведала багата афiцэраў i добра разбiралася ў iх, лiчыла, што гэты не такi ўжо i нягеглы, нават шкадавала, што ён не француз, бо з яго атрымаўся б дужа вабны гусар, якi несумненна зводзiў бы з розуму жанчын.
      Вярнуўшыся з прагулкi, падарожнiкi не маглi дабраць да галавы, чым заняцца. Дайшло нават да шпiлек па сама малой прычыне. Абед прайшоў у маўчаннi i цягнуўся нядоўга, потым усе разышлiся ў надзеi заснуць i хоць гэткiм чынам уходаць час.
      Калi на наступны дзень падарожныя сышлi ўнiз, ва ўсiх на тварах ляжала стома, а на сэрцы - злосць. Жанчыны амаль не размаўлялi з Пампушкаю.
      Зазванiў звон. У царкве рыхтавалiся да хрышчэння. У Пампушкi было дзiця, якое гадавалася ў сялян у Iвэто. Яна бачылася з iм не часцей разу на год, нiколi пра яго не хвалявалася, але думка пра немаўля, якое нехта намерваўся хрысцiць, выклiкала ў яе душы неспадзяваную гарачую хвалю пяшчоты да свайго дзiцяцi, i ёй няўтрымна закарцела паглядзець хрышчэнне.
      Як толькi яна пайшла, спадарожнiкi пераглянулiся i падсунулiся блiжэй адзiн да аднаго - усе адчувалi, што трэба ўрэшце нешта вырашыць. Люазо раптам трапiла думка: ён сказаў, што трэба прапанаваць афiдэру затрымаць адну Пампушку, а астатнiх адпусцiць.
      Пан Фалянвi згадзiўся выканаць даручэнне, але амаль адразу вярнуўся назад: немец, якi выдатна ведаў чалавечую натуру, выставiў яго за дзверы. Ён быў намераны затрымваць усiх падарожнiкаў датуль, пакуль яго жаданне не будзе задаволена.
      Гэтага аказалася задосыць грубай душы панi Люазо.
      - Не сядзець жа нам тут да старасцi! Раз у гэтай паскуднiцы такое рамяство, раз яна займаецца гэтым з усiмi, дык якое ў яе права на нейкiя пераборы?! Скажыце, цаца якая! Ды ў Руане з кiм толькi не блыталася, нават з вознымi! Вось гэтак, мадам, з вознымi прэфектуры! Хто-хто, а я дык ведаю - ён у нас вiно бярэ. А цяпер, калi трэба выбавiць нас з бяды, дык гэтая дзеўка строiць з сябе незачэпу! Па-мойму, гэты афiцэр вельмi прыстойны. Можа, ён даўно ўжо не бачыў жанчын i напэўна аддаў бы перавагу каму-небудзь з нас трох. А ён усё-такi задавольваецца тою, што даступная любому. Бо паважае замужнiх жанчын. Падумайце толькi, ён жа тут гаспадар! Варта яму толькi сказаць: "Я хачу", - i з дапамогай салдатаў ён можа сiлай авалодаць намi!
      Жанчыны здрыганулiся. Вочы гожанькай панi Карэ-Лямадон успыхнулi, яна трошкi нават збялела, быццам мысленна ўжо бачыла, як афiцэр спрабуе сiлай авалодаць ёю.
      Мужчыны, якiя перагаворвалiся воддаль, падышлi да паняў. Люазо ажно шалеў i гатовы быў выдаць ворагу "гэтую дрэнь", звязаўшы ёй рукi i ногi. Але граф, нашчадак трох пакаленняў пасланнiкаў i сам надораны знешнасцю дыпламата, выказаўся за прымяненне спрытнага манеўра.
      - Трэба яе пераканаць, - сказаў ён.
      I змова пачалася.
      Жанчыны падсунулiся блiжэй, размова стала агульная, i кожны панiжаным голасам стаў выказваць сваю думку. Зрэшты, на выгляд усё было вельмi прыстойна. Панi асаблiва ўмелi падбiраць далiкатныя словы i вытанчаныя ўдалыя выразы для азначэння сама брыдкiх паняццяў. Староннi нават нiчога не зразумеў бы - настолькi засцярожлiва падбiралiся выразы. Але так як годная цнота, у якую захiнаецца кожная свецкая панi, уласцiвая iм толькi напаказ, усе яны ў глыбiнi душы з вялiкай асалодай неспатольна смакавалi гэтую фрывольную прыгоду, адчуваючы сябе ў сваёй сферы, абладжваючы гэтую любоўную справу з пажадлiвасцю кухара-ласуна, якi гатуе абед другому.
      Спакваля вяртаўся нават добры настрой, настолькi забаўная, урэшце, падалася iм уся гэтая гiсторыя. Граф раз-пораз падкiдаў даволi рызыкоўнае слоўка-другое, але рабiлася гэта настолькi тонка, што яны выклiкалi адно ўсмешку. Люазо адпускаў салянейшыя жарты, аднак нiхто iмi не абражаўся - ва ўсiх у галаве моцна засела думка, груба выказаная яго жонкай: "Раз гэта яе рамяство, дык якiя тут яшчэ могуць быць пераборы, каму адмаўляць, каму не?" Гожанькая панi Карэ-Лямадон, пэўна, думала нават, што на месцы Пампушкi яна хутчэй адмовiла б каму-небудзь iншаму, чым гэтаму афiцэру.
      Змоўшчыкi доўга абмяркоўвалi тактыку асады, быццам гаворка была пра ўзяцце крэпасцi. Кожны ўзяў на сябе адпаведную ролю, дамовiлiся, якiя хто довады будзе пускаць у ход, якiя выконваць манеўры. Быў выпрацаваны план атак, хiтрых i неспадзяваных нападаў, якiя змусяць гэтую жывую цытадэль здацца ворагу.
      Адзiн Карнюдэ адчужана трымаўся ў баку ад усiх гэтых намыслаў.
      Увага змоўшчыкаў была настолькi паглынута задуманым, што нiхто не пачуў, як вярнулася Пампушка. Толькi засцярожлiвы шэпт графа: "Цсс!" - прымусiў усiх узняць вочы. Пампушка была ўжо ў пакоi. Усе адразу змоўклi i ў нейкай разгубленасцi спачатку нават не ведалi, як загаварыць з ёю. Графiня, лепей за iншых спрактыкаваная ў свецкай няшчырасцi, запыталася:
      - Ну як, цiкавае было хрышчэнне?
      Таўстушка, яшчэ ўсхваляваная абрадам, падрабязна апiсала ўсё: i аблiччы, i паставы, i саму царкву. Потым дадала:
      - Так добра калi-нiкалi памалiцца!
      Да снедання панi абмежавалiся ветлай увагай да яе, каб заваяваць яе давер i гэтым вымусiць яе паддацца iхнiм парадам.
      Але як толькi паселi за стол, усчалося наступленне. Спачатку завялi адцягненую размову пра самаахвяраванне. Згадвалi прыклады з далёкай даўнiны: Юдзiф i Алаферна, потым, нi з таго нi з сяго Лукрэцыю i Сэкста, прыгадалi Клеапатру, якая прымала на сваiм ложы ўсiх варожых военачальнiкаў i прыводзiла iх да рабскай пакоры. Была нават расказана ўзнiклая ва ўяўленнi гэтых невукаў-мiльянераў фантастычная гiсторыя пра рымлянак, якiя нiбыта адпраўлялiся ў Капую закалыхваць у сваiх абдымках Ганiбала, а разам з iм i яго палкаводцаў i цэлыя фалангi наймiтаў. Потым былi ўспомнены ўсе жанчыны, якiя супынiлi заваёўнiкаў, зрабiўшы сваю плоць полем бiтвы, зброяй i сродкам запанавання, i гераiчнымi пешчамi перамаглi агiдных цi ненавiсных тыранаў, ахвяраваўшы сваёю цнотай дзеля помсты, спаўнення найвышэйшага абавязку.
      Расказалi яшчэ, у цьмяных выразах, i пра адну ангельку старадаўняга i славутага роду, якая нават згадзiлася прывiць сабе жахлiвую хваробу, каб заразiць ёю Банапарта, якога цудам уратавала раптоўная слабасць у хвiлiны ракавога спаткання.
      Усё гэта выкладалася прыстойна, стрымана, толькi сяды-тады прарывалася знарочыстая заўзятасць, каб падахвоцiць кампанiю да спаборнiцтва.
      Зрэшты, можна было падумаць, што адзiнае прадвызначэнне жанчыны на зямлi гэта вечнае самаахвяраванне, бясконцае падначальванне выбрыкам салдатнi.
      Абедзве манашкi, заглыбленыя ў свае думкi, здавалася, нiчога не чулi. Пампушка маўчала.
      Ёй далi магчымасць думаць цэлы дзень. Але цяпер яе ўжо не называлi, як раней, "панi" - ёй гаварылi проста "паненка", хоць нiхто i не ведаў чаму; пэўна, таму, што хацелi спусцiць яе на ступеньку нiжэй з той вышынi, на якую яна ўзнялася ў агульным меркаваннi, i даць адчуць ёй усю ганебнасць яе рамяства.
      Як толькi падалi суп, зноў з'явiўся пан Фалянвi i паўтарыў учарашнюю фразу:
      - Прускi афiцэр пытаецца, цi панi Элiзабэт Русэ не змянiла свайго рашэння.
      Пампушка суха адказала:
      - Не, пане.
      Але за абедам каалiцыя стала слабець. У Люазо вырвалася некалькi неасцярожных фраз. Кожны са скуры вылузваўся, намагаючыся выдумаць новы прыклад, а нiчога не выходзiла, калi раптам графiня, можа, ненаўмысна, а проста цьмяна адчуваючы патрэбу выказаць павагу да рэлiгii, папыталася ў старэйшай манашкi пра вялiкiя подзвiгi з жыцця святых. Бо шмат якiя святыя рабiлi ўчынкi, якiя ў нашых вачах былi б злачынствам; але царква лёгка даруе гэтыя правiны, калi яны ўчынены дзеля славы боскай або на дабро блiзкаму. Гэта быў неабвержны доказ, i графiня не прамiнула пакарыстацца iм. I вось, цi то з прычыны маўклiвага адабрэння, патаемнага патурання, якiя так адмыслова ўжываюць духоўныя асобы ўсiх рангаў, цi то з прычыны шчаслiвай незразумеласцi, ратоўнай някемкасцi, старая манашка зрабiла змоўшчыкам вялiкую падтрымку.