Гi дэ Мапасан
      Пампушка
      Навела
      Пераклала Нiна Мацяш
      Шмат дзён запар праз горад цягнулiся рэшткi разбiтай армii. Гэта было ўжо не войска, а бязладная арда.
      Салдаты, зарослыя неахайнымi бародамi, у падраных мундзiрах, паныла плялiся, без сцягоў, уразброд. Змораныя, прыгнечаныя, гэтыя дзецюкi, здавалася, не маглi ўжо нi думаць, нi дзейнiчаць, брылi адно па звычцы, а як толькi спынялiся, падалi ад знямогi. Асаблiва шмат было рэзервiстаў - мiрных людзей, бяскрыўдных ранцье, прыгорбленых цяжарам вiнтоўкi, ды аднолькава падатных панiцы i ўздыму салдатаў нацыянальнай гвардыi, заўжды гатовых i да атакi, i да ўцёкаў; мiж iх сям-там мiльгалi "чырванаштаннiкi" - ашмоткi дывiзii, перамолатай у бiтве; у адным шэрагу з пехацiнцамi розных палкоў можна было сям-там заўважыць то цёмныя мундзiры артылерыстаў, то блiскучую каску нязграбнага драгуна, якi ледзьве ўлягаў за болей ходкай пяхотай.
      Праходзiлi падобныя да шайкi разбойнiкаў атрады вольнанаёмных стралкоў з гераiчнымi найменнямi: "Мсцiўцы за паражэнне", "Грамадзяне магiлы", "Падзельнiкi смерцi".
      Камандзiры гэтых атрадаў, былыя суконшчыкi цi лабазнiкi, гандляры салам цi мылам, выпадковыя воiны, узведзеныя ў чын афiцэра за машну цi за пышныя вусы, увешаныя зброяй, убраныя ў мундзiры з галунамi, размаўлялi гучна i самаўпэўнена, абмяркоўвалi планы кампанii i выхвалялiся, што толькi на iх плячах i трымаецца няшчасная Францыя; але часам яны проста баялiся сваiх смелых да безразважнасцi салдатаў - вiсельнiкаў, грабежнiкаў i гвалтаўнiкоў.
      Хадзiлi пагалоскi, што прусакi вось-вось зоймуць Руан.
      Нацыянальная Гвардыя, якая апошнiя два месяцы вельмi асцярожна вяла разведку ў навакольных лясах ды сяды-тады падстрэльвала сваiх вартавых i спешна займала баявыя пазiцыi пры шолаху якога-небудзь зайчыка ў кустоўi, разбрылася па сваiх сямейных кутках. Зброя, мундзiры - усё тое забойнае прыладдзе, якiм яна зусiм нядаўна палохала межавыя слупы бальшакоў на тры мiлi ў акружнасцi, раптоўна некуды знiкла.
      Апошнiя французскiя салдаты пераправiлiся нарэшце цераз Сену з намерам дабрацца да Понт-Адэмэра праз Сэн-Сэвэр i Бург-Ашар; ззаду за ўсiмi iшоў з двума ад'ютантамi генерал, прыгнечаны, бяссiльны нешта зрабiць з гэтымi разрозненымi шматкамi, i сам разгублены ад той страшэннай катастрофы, якая спасцiгла вялiкi народ, прызвычаены да перамог, а цяпер нашчэнт разбiты, нягледзячы на сваю легендарную храбрасць.
      Потым над горадам навiсла мёртвая цiшыня, маўклiвае чаканне немiнучай бяды. Шмат хто з атлусцелых буржуа, што страцiлi ўсялякую мужнасць за стойкамi ды прылаўкамi, са страхам чакалi пераможцаў, каб хоць тыя, крый Божа, не палiчылi зброяй iх пожагi цi вялiкiя кухонныя нажы.
      Жыццё ў горадзе спынiлася: крамкi былi на замках, вулiцы абязлюдзелi. Рэдкiя прахожыя, напалоханыя злавеснай цiшынёй, баязлiва трымалiся блiжэй да сцен.
      Чаканне было такое пакутнае, што, здавалася, хай бы ўжо лепш хутчэй прыйшоў ён, той вораг.
      На другi дзень па адыходзе французскага войска па палуднi па горадзе прамчалiся ўланы, якiя невядома скуль узялiся. Трохi пазней па схiле Сэнт-Катрын скацiлася адна чорная лавiна, дзве другiя плынi захопнiкаў хлынулi з боку Дарнэтальскай i Буа-Гiёмскай дарог. Авангарды ўсiх трох карпусоў адначасна ўступiлi на плошчу перад ратушай, i па ўсiх суседнiх вулiцах разгарнулiся батальёны германскай армii - брукаванкi аж гулi пад чаканным страявым крокам.
      Словы каманды, што выкрыквалiся нязвыклымi гартаннымi галасамi, узляталi каля дамоў, якiя здавалiся вымерлымi i апусцелымi, аднак паўсюль з-за прымкнёных аканiц за гэтымi мужчынамi-пераможцамi, якiя "па праву вайны" раптам сталi ўладарамi горада, маёмасцi i самога жыцця, спалохана цiкавалi чалавечыя вочы. Руанцы, пазатойваныя ў сваiх кутках, былi ў тым стане гранiчнай разгубленасцi, якi звычайна спавадоўваюць страшныя стыхiйныя бедствы, знiшчальныя землятрусы, процi якiх бездапаможная ўся мудрасць i ўся моц чалавека. Нас заўсёды апаноўвае жах, калi звыклы парадак скасаваны, калi раптам перастаеш пачуваць сябе ў бяспецы, калi ўсё, што ахоўвалася законамi людзей цi законамi прыроды, апынаецца ва ўладзе нейкай няўцямнай i лютай сiлы. Землетрасенне, якое цэламу паселiшчу нясе пагiбель пад руiнамi жылля, рачная паводка, якая нясе целы ўтопленых сялян разам з трупамi валоў i сарванымi кроквамi дахаў, цi пераможная армiя, якая забiвае ўсiх, хто абараняецца, бярэ астатнiх у палон, рабуе пад iмем Мяча i пад грукат гарматаў узносiць хвалу свайму богу, - усё гэта жахлiвыя бiчы чалавецтва, якiя касуюць нашу веру ў адвечную справядлiвасць, у нябесную ахову i розум чалавека.
      Але ў кожныя дзверы ўжо стукалiся, а потым знiкалi ў дамах невялiчкiя атрады. Услед за нашэсцем усталёўвалася акупацыя. У пераможаных узнiк новы абавязак - выказваць гасцiннасць да пераможцаў.
      Прамiнуў пэўны час, першы прыступ перапалоху суняўся, i зноў усталяваўся спакой. Шмат у якiх сем'ях прускi афiцэр сталаваўся разам з гаспадарамi. Часам гэта быў прыстойна выхаваны чалавек, i ён з ветлiвасцi шкадаваў Францыю, казаў, што яму моташна ўдзельнiчаць у гэтай вайне. Яму былi ўдзячныя за такiя пачуццi; дый у любы момант магло спатрэбiцца яго заступнiцтва. Дагаджаючы яму, можа, удасца зменшыць пастой на некалькi чалавек. Дый навошта крыўдзiць таго, ад каго цалкам залежыш? Гэта была б ужо нават не адвага, а безразважнасць. - А руанцы цяпер i не блюзнераць безразважнасцю, як у часы гераiчнага змагання, якою яны праславiлiся, абараняючы свой горад. - I, нарэшце, кожны даваў неабвержаны доказ, падказаны французскай абыходлiвасцю: у сябе дома цалкам дапушчальна быць ветлiвым з iншаземным салдатам, абы толькi на людзях не выяўляць свайго панiбрацтва з iм. На вулiцы яго пераставалi пазнаваць, але затое дома з iм ахвотна вялi размовы, i з кожным вечарам немец усё даўжэй грэўся каля сямейнага агнiшча.
      Дый сам горад спакваля набываў звычайны выгляд. Французы яшчэ не рызыкавалi выходзiць з дому, затое прускiя салдаты кiшма кiшэлi на вулiцах. Зрэшты, афiцэры блакiтных гусараў, якiя з выклiкам цягалi па бруку свае доўгiя прылады смерцi, бадай, пагарджалi простымi гараджанамi не нашмат болей, чым афiцэры французскiх егераў, што пiлi ў тых самых кавярнях год таму назад.
      I ўсё-такi ў горадзе адчувалася нешта няўлоўнае i непрывычнае, панавала нейкая чужая, задушлiвая атмасфера, цяжкi нязносны пах - пах нашэсця. Ён стаяў у жыллi i ў грамадскiх мясцiнах, надаваў своеасаблiвы прысмак ежы, выклiкаў такое ўражанне, быццам падарожнiчаеш па нейкай вельмi адлеглай краiне, сярод дзiкiх i небяспечных плямёнаў.
      Пераможцы вымагалi грошай, процьму грошай. Жыхары плацiлi i плацiлi; зрэшты, яны былi багатыя. Але чым нармандскi гандляр заможнейшы, тым ён мацней пакутуе ад сама маленькай страты, ад пераходу найдробязнай крыхi свайго багацця ў чужыя рукi.
      Мiж тым за дзве-тры мiлi ад горада ўнiз па цячэннi, паблiзу Круасэ, Дзьепдаля цi Б'есара, воднiкi i рыбакi неаднойчы выцягвалi з рачных глыбiняў разбухлыя трупы нямецкiх салдатаў, зарэзаных цi забiтых ударам башмака, з раструшчанай каменем галавой цi проста сапхнутых у ваду з моста. Рачны глей хаваў гэтыя ахвяры таемнай помсты, жорсткай i справядлiвай, гэтыя подзвiгi невядомых герояў, маўклiвыя начныя напады, куды небяспечнейшыя, чым бiтвы сярод белага дня, i без рэха славы.
      Нянавiсць да Чужынца адвеку ўзбройвае жменьку Бясстрашных, гатовых памерцi за Iдэю.
      Але хоць заваёўнiкi i падначалiлi горад сваёй жалезнай дысцыплiне, усё ж не ўчынiлi нiводнай з тых жахлiвых жорсткасцей, якiя, калi верыць чуткам, суправаджалi iхняе пераможнае шэсце, людзi ўрэшце асмялелi, i цяга да гандлёвых спраў зноў ажыла ў сэрцах мясцовых камерсантаў. Сёй-той з iх быў звязаны вялiкiмi грашовымi iнтарэсамi з Гаўрам, якi знаходзiўся ў руках французскай армii, i яны надумалiся ехаць сушай да Дзьепа, там сесцi на параход i гэтак дабрацца да жаданага порта.
      У ход пайшоў уплыў знаёмых нямецкiх афiцэраў, i камендант горада даў дазвол на выезд.
      I вось, наняўшы на гэтае падарожжа вялiкi дылiжанс, у якi было запрэжана чацвёра коней, дзесяць пасажыраў пасля адзнакi ў фурмана дамовiлiся выехаць у аўторак ранiцай, да свiтання, каб пазбегнуць зборышча цiкаўных.
      Яшчэ за некалькi дзён да гэтага мароз моцна скаваў зямлю, а ў панядзелак, гадзiне а трэцяй дня, з поўначы насунулiся вялiкiя цёмныя хмары i пайшоў снег, якi не сунiмаўся ўвесь вечар i ўсю ноч.
      А палове пятай ранку падарожнiкi сабралiся ў двары "Нармандскага гатэля", дзе яны мелiся сесцi ў карэту.
      Яны яшчэ не зусiм прачнулiся i, дрыжучы ад холаду, зябка хуталiся ў свае пледы i шалi. У цемры яны ледзьве бачылi адзiн аднаго, а цяжкая зiмняя вопратка рабiла ўсiх падобнымi на растаўсцелых кюрэ ў доўгiх сутанах. Але вось двое пасажыраў пазналi адзiн аднаго, да iх падышоў трэцi, i яны разгаварылiся.
      - Я еду з жонкаю, - сказаў адзiн.
      - Я таксама.
      - I я.
      Першы дадаў:
      - Мы ўжо не вернемся ў Руан, а калi прусакi падыдуць да Гаўра, выедзем у Англiю.
      Ва ўсiх мелiся аднолькавыя намеры, бо гэта былi людзi аднаго асяродку.
      А карэты мiж тым усё не запрагалi. Невялiкi конюхаў лiхтар раз-пораз з'яўляўся ў адных цёмных дзвярах i адразу ж знiкаў у другiх. З глыбiнi стайнi далятаў прыглушаны саламяным падсцiлам стук капытоў i мужчынскi голас, якi панукваў i лаяў коней. Па лёгкiм пазвоньваннi шамкоў можна было здагадацца, што прыладжваюць збрую; пазвоньванне перайшло неўзабаве ў выразны, працяжны звон, суладны мерным рухам каня; часам ён замiраў, потым рэзва ўзнаўляўся адначасна з глухiм стукам падкоў.
      Раптоўна дзверы зачынiлiся. Усё сцiхла. Азяблыя падарожнiкi замоўклi; яны нават не варушылiся, скаваныя холадам.
      Мiгатлiвая пялёнка белых камякоў усё слалася i слалася долу; яна сцiрала абрысы, апушыла прадметы золкiм мохам; у бязмежным бязмоўi ацiхлага, пахаванага пад зiмнiм покрывам горада чуўся толькi няўлоўны, невыразны, невымоўны шолах снегу, лёгкае шапаценне белых пушынак, якiя, здавалася, поўнiлi ўсю прастору, ахiналi ўвесь свет.
      З'явiўся чалавек з лiхтаром, цягнучы на вяроўцы панурага каняку, якi не дужа ахвотна пераступаў следам. Ён падвёў яго да дышля, прывязаў пастронкi i доўга хадзiў навокала, прымацоўваючы збрую адной рукой, бо другою трымаў лiхтар. Iдучы па другога каня, чалавек заўважыў нерухомыя фiгуры падарожных, зусiм белыя ўжо ад снегу, i сказаў:
      - Чаму ж вы не сядаеце ў дылiжанс? Там хоць трохi зацiшней, прынамсi.
      Пра гэта яны, безумоўна, i не падумалi, i цяпер гуртам памкнулiся да экiпажа. Трое мужчын уладкавалi сваiх жанок на задняе сядзенне i следам за iмi ўлезлi самi; потым i астатнiя захутаныя, расплывiстыя фiгуры моўчкi пазаймалi апошнiя месцы.
      Падлога ў дылiжансе была ўслана саломаю, у ёй ажно патаналi ногi. Панi, якiя сядзелi ўглыбiнi, распалiлi прыхопленыя з сабой у дарогу невялiкiя медныя грэлкi з хiмiчным вугалем i доўга нягучна пералiчвалi iх вартасцi, паўтараючы ўсё тое, што кожнай даўно было вядомае.
      Нарэшце, калi ў дылiжанс з-за цяжкай дарогi было запрэжана шасцёра коней замест звычайных чатырох, нечы голас знадворку запытаўся:
      - Селi ўсе?
      Голас з сярэдзiны адказаў:
      - Усе.
      Дылiжанс скрануўся з месца.
      Ехалi павольна, вельмi павольна, амаль ступою. Колы захрасалi ў снезе; кузаў стагнаў i глуха парыпваў; конi пакоўзвалiся, задыхалiся, ад iх валiла пара; даўжэзная фурманава пуга безупынку ляскала, лётала ва ўсе бакi, звiваючыся i развiнаючыся, як тонкая гадзюка, i з размаху хвастала па крутым крыжы то аднаго, то другога каня, ад гэтага яны высiльвалiся яшчэ болей.
      А мiж тым спакваля днела. Лёгкiя сняжынкi, якiя адзiн з пасажыраў, чыстакроўны руанец, параўнаў з дажджом бавоўны, перасталi сыпацца на зямлю. Цьмянае святло прасочвалася праз цёмныя, цяжкiя хмары, якiя яшчэ мацней падкрэслiвалi асляпляльную белiзну палёў, дзе вiднелiся то палоска высокiх заiнелых дрэў, то халупа пад каптуром снегу.
      Пры панылым святле зары пасажыры сталi з цiкаўнасцю разглядваць адзiн аднаго.
      Углыбiнi дылiжанса на лепшых месцах драмалi адно напроцi аднаго муж i жонка Люазо, оптавыя вiнагандляры з вулiцы Гран-Пон.
      Люазо, былы прыказчык, прыдбаў прадпрыемства збанкрутаванага гаспадара i неўзабаве разбагацеў. Ён вельмi выгадна збываў паганенькае вiно дробным правiнцыяльным гандлярам i лiчыўся мiж сваiх сяброў i знаёмых неймаверным прайдзiсветам, сапраўдным нармандцам, хiтрым i жыццярадасным.
      Рэпутацыя жулiка гэтак трывала замацавалася за iм, што неяк на вечарыне ў прэфектуры пан Турнэль, выдумшчык i байкар, чалавек вострага i дасцiпнага розуму, мясцовая славутасць, прапанаваў распазяханым ад нудоты паням пагуляць у гульню "птушачка лётае"; гэты яго жарт абляцеў гасцёўню прэфекта, пасля пратачыўся ва ўсе гасцёўнi горада, i цэлы месяц усё наваколле клалася ад смеху.
      Апроч гэтага, Люазо яшчэ славiўся разнастайнымi забаўнымi выхадкамi, а таксама досцiпамi, то ўдалымi, то пошлымi, i кожны, хто загаворваў пра яго, заўсёды дадаваў: "Умора, дый годзе, гэты Люазо!"
      Невысокага росту, ён, здавалася, складаўся з аднаго круглага, як бочачка, пуза, над якiм узвышалася чырвоная фiзiяномiя, аблямаваная падсiвелымi бакамi. Яго жонка, рослая, энергiчная, валявая жанчына з рэзкiм голасам i рашучым норавам, была ўвасабленнем парадку i разрахунку ў iх гандлёвым доме, тады як сам гаспадар ажыўляў яго сваёй весялосцю i кiпучай дзейнасцю.
      Побач з iмi з падкрэсленай годнасцю, якую надавала прыналежнасць да вышэйшай касты, мясцiўся пан Карэ-Лямадон, фабрыкант, асоба шаноўная ў баваўнянай прамысловасцi, уласнiк трох прадзiльняў, афiцэр Ганаровага легiёна i сябра Генеральнага савета. У часы Iмперыi ён узначальваў добранамерную апазiцыю з адзiнай мэтай - атрымаць пры нагодзе як мага болей дабротаў за далучэнне да таго лагера, з якiм ён змагаўся, як ён казаў, высакароднай зброяй. Панi Карэ-Лямадон, намнога маладзейшая за свайго мужа, была сапраўднай уцехай багатым афiцэрам, якiя адбывалi службу ў руанскiм гарнiзоне.
      Яна сядзела насупраць мужа, мiнiяцюрненькая, прыгожанькая, у пышным футрачку, i замаркочана разглядала нехлямяжае нутро дылiжанса.
      Суседзi яе, граф i графiня Гюбэр дэ Брэвiль, насiлi адно з сама старадаўнiх i слынных нармандскiх iмёнаў. Граф, стары дваранiн з велiчнай паставай, сiлiўся хiтрыкамi ўбрання падкрэслiць сваё прыроднае падабенства з каралём Генрыхам IV, ад якога, паводле прыемнага сямейнага падання, зацяжарыла адна з яго прабабуль, а муж яе з гэтай нагоды атрымаў тытул графа i губернатарства.
      Граф Гюбэр, калега пана Карэ-Лямадона па Генеральным савеце, быў прадстаўнiком арлеанiсцкай партыi дэпартамента. Яго шлюб з дачкою дробнага нанцкага судаўласнiка назаўжды застаўся загадкаю. Але так як графiня валодала арыстакратычнымi манерамi, наладжвала сама блiскучыя прыёмы i, па чутках, быццам нават была каханкаю аднаго з сыноў Луi-Фiлiпа, дык усё свецкае кола слала ёй лёстачкi, i яе салон лiчыўся першым у дэпартаменце - адзiным, дзе захавалася яшчэ старадаўняя абыходлiвасць i трапiць у якi было нялёгка.
      Багацце Брэвiляў было цалкам укладзена ў нерухомую маёмасць, якая, сцвярджалi, прыносiла пяцьсот лiўраў прыбытку ў год.
      Гэтыя шэсць асоб займалi глыбiню карэты i ўвасаблялi заможны, упэўнены ў сабе, у сваёй моцы слой грамадства, людзей уплывовых, рэлiгiйных i з цвёрдымi перакананнямi.
      Па дзiўнай выпадковасцi ўсе жанчыны размясцiлiся на адной лаўцы; суседкамi графiнi былi яшчэ дзве манашкi, якiя несупынна перабiралi доўгiя ружанцы, шэпчучы "Ойча наш" i "Багародзiцу". Адна была даволi пажылая, з пабiтым воспаю тварам, быццам у яе стрэлiлi карцеччу. У другой, вельмi худзенькай, быў прыгожы, змарнелы тварык i сухотныя грудзi, зняможаныя той усёпаглынальнай верай, што стварае пакутнiкаў i фанатыкаў.
      Усеагульную ўвагу прыцягвалi мужчына i жанчына, якiя сядзелi насупраць манашак.
      Мужчына быў славуты Карнюдэ, дэмакрат, пострах вяльможнага панства. Ужо добрыя дваццаць гадоў абмочваў ён сваю пышную рыжую бараду ў куфлi ўсiх дэмакратычных кавярань. Ён прамантачыў са сваiмi братамi i сябрамi вялiкае багацце, што дасталося яму ад бацькi, былога кандытара, i нецярплiва чакаў усталявання рэспублiкi, каб атрымаць, нарэшце, добрую пасаду, заслужаную такiмi руплiвымi рэвалюцыйнымi ўлiваннямi. Чацвёртага верасня, хутчэй за ўсё пасля нечага жарту, ён усур'ёз паверыў, што яго абралi прэфектам; але калi ён наважыўся прыступiць да выканання сваiх абавязкаў, пiсары, будучы адзiнымi гаспадарамi прэфектуры, адмовiлiся прызнаць яго, i яму давялося рэцiравацца. Даволi някепскi ўвогуле дзяцюк, бяскрыўдны i паслужлiвы, ён з непараўнаным шчыраваннем аддаўся арганiзацыi абароны. Паводле яго загаду на палях панавыкопвалi воўчых ямаў, па ўсiх вакольных лясах павысякалi падлескi, а дарогi ўсеялi пасткамi; пры наблiжэннi ж ворага ён, задаволены прынятымi мерамi, паспешлiва адступiў у горад.
      Цяпер ён меркаваў, што намнога болей карысцi прынясе ў Гаўры, дзе таксама спатрэбiцца капаць траншэi i перакрываць дарогi.
      Жанчына - з лiку так званых асоб лёгкiх паводзiн - славiлася сваёй ранняю паўнатою, што i замацавала за ёю мянушку - "Пампушка". Маленькая, кругленькая, гладзенькая, з пухлымi пальцамi, перацiснутымi ў суставах, быццам сасiскi, з блiскучай, напятай скурай, з магутнымi грудзьмi, што ажно распiралi сукенку, яна ўсё ж была вельмi вабная. Твар яе быў падобны на ружовы яблык, на гатовы распусцiцца бутон пiвонi; вочы - дзiвосныя, чорныя - былi заценены густымi доўгiмi вейкамi, ад гэтага яны здавалiся яшчэ цямнейшымi, а чароўны маленькi вiльготны раток з дробнымi блiскучымi зубкамi быццам чакаў пацалунка.
      Дый апроч гэтага, калi верыць чуткам, яна валодала багата якiмi iншымi бясцэннымi якасцямi.
      Як толькi яе пазналi, памiж паважаных жанчын усчалося шушуканне - словы "распуснiца", "сарамата" былi прамоўлены такiм выразным шэптам, што Пампушка ўзняла галаву. Яна абвяла сваiх суседзяў такiм дзёрзкiм i незалежным поглядам, што адразу ж запанавала глыбокая цiшыня i ўсе апусцiлi вочы, выключаючы Люазо, якi гуллiва паглядваў на яе.
      Неўзабаве, аднак, размова памiж трыма панямi ўзнавiлася: прысутнасць такой жанчыны нечакана зблiзiла, амаль параднiла iх. Асобы паважаныя, замужнiя, яны адчулi патрэбу аб'яднацца перад гэтай прадажнай бессаромнiцай, бо любоў законная заўсёды глядзiць з пагардай на сваю вольную сястру.
      Трое мужчын, таксама зблiжаныя - з-за прысутнасцi Карнюдэ, - разважалi пра свае справы, i ў тоне iх адчувалася пагарда да беднякоў. Граф Гюбэр расказваў пра шкоду, прычыненую яму прусакамi, пра страты, спавадаваныя пакражай статка i загубай ураджаю, але казаў ён пра ўсё гэта са спакойнай упэўненасцю вяльможы i мульцiмiльянера, якога такiя выдаткi могуць абцяжарыць не болей як на год. Пан Карэ-Лямадон, навучаны хiсткiм станам баваўнянай прамысловасцi, загадзя парупiўся перавесцi ў Англiю шэсцьсот тысяч франкаў - капiталец, прыхаваны iм на чорны дзень. Што да Люазо, дык ён ухiтрыўся прадаць французскаму iнтэнданцтву ўвесь запас таннага вiна, якi меўся на складзе, так што дзяржава была вiнная яму велiчэзную суму, якую ён i спадзяваўся атрымаць у Гаўры.
      I ўсе трое па-прыяцельску паглядвалi адзiн на аднаго. Нягледзячы на няроўнасць грамадскага становiшча, яны адчувалi сябе роўнымi паводле дастатку, сябрамi вялiкага франкмасонскага ордэна, якi аб'ядноўвае багацеяў, усiх тых, у каго ў кiшэнях звiнiць золата.
      Дылiжанс рухаўся так марудна, што да дзесяцi гадзiн ранку не было адолена i чатырох мiль. Тройчы мужчынам давялося на пад'ёмах выходзiць ды iсцi ўгару пеша. Пасажыры пачалi непакоiцца, бо намервалiся павячэраць у Тоце, а цяпер ужо не было надзеi дабрацца туды да ночы. Усе ўзiралiся ў вокны, спадзеючыся заўважыць хоць якую прыдарожную карчомку, як раптам карэта захрасла ў сумёце; спатрэбiлiся добрыя дзве гадзiны, каб выцягнуць яе адтуль.
      Голад мацнеў, затуманьваў розум; а на шляху не траплялася нiводнай карчмы, нiводнага шынка, бо наблiжэнне прусакоў i адыход згаладалага французскага войска паперапалохвалi ўласнiкаў усiх гандлёвых прадпрыемстваў.
      Нарэшце, гадзiне а трэцяй, калi яны ехалi па бясконцай раўнiне без нiводнага селiшча на даляглядзе, Пампушка жвава нагнулася i выцягнула з-пад лаўкi вялiкую карзiну, накрытую белай сурвэткай.
      Спачатку яна дастала адтуль фаянсавую талерачку i далiкатны сярэбраны кiлiшак, потым вялiкую мiску, у якой застылi ў жэле два парэзаныя на кавалкi кураняцi; з карзiны вiдны былi яшчэ i другiя харчы, загорнутыя ў паперу: пiрагi, садавiна, ласункi, нарыхтаваныя з разлiкам на трохдзённае падарожжа, каб не датыкацца да карчомнай яды. Памiж пакункаў з ежай выглядвалi чатыры рыльцы бутэлек. Пампушка ўзяла крыльца кураняцi i стала асцярожна есцi яго з хлебцам, якi ў Нармандыi называецца "рэгенцкiм".
      Вочы ўсiх пасажыраў скiравалiся на Пампушку. Спакваля па ўсiм дылiжансе пайшоў спакуслiвы водар, ад якога раздзiмалiся ноздры, у роце набягала слiна i да болю зводзiла скiвiцы. Пагарда паняў да прастытуткi змянiлася нянавiсцю, яны гатовыя былi забiць яе, вышпурнуць вон з дылiжанса, проста ў снег, разам з яе кiлiшкам, карзiнай i харчамi.
      Але Люазо пажыраў вачамi мiску з куранятамi. I ўрэшце сказаў:
      - Вось як трэба! Мадам сама прадбачлiвая з усiх нас. Ёсць-такi людзi, якiя ўмеюць заўсёды пра ўсё паклапацiцца!
      Пампушка павярнулася да яго:
      - Цi не жадаеце, пане? Цяжкавата пасцiцца з самага ранку.
      Люазо пакланiўся:
      - Калi быць шчырым, далiбог, не адмоўлюся, болей трываць не магу. На вайне як на вайне, цi ж няпраўда, мадам? - I, абводзячы позiркам сваiх спадарожнiкаў, дадаў: - Добра ў скрутную хвiлiну сустрэць чалавека, гатовага прыйсцi на выручку.
      Ён разгарнуў на каленях газету, каб не запэцкаць штаны, i кончыкам нажа, якi заўсёды меўся ў яго ў кiшэнi, падчапiў курыную ножку, аблiтую жэле, i, угрызаючыся ў яе зубамi, узяўся жаваць з такiм вiдавочным задавальненнем, што па ўсёй карэце пранёсся глыбокi маркотны ўздых.
      Пампушка пакорлiвым ласкавым голасам прапанавала манашкам раздзялiць з ёю падмацунак. Тыя адразу ж згадзiлiся i, не падымаючы вачэй, толькi прамармытаўшы словы ўдзячнасцi, сталi спешна есцi. Карнюдэ таксама не адмовiўся ад суседчынага частавання, i яны разам з манашкамi наладзiлi нешта накшталт стала з газет, разгорнутых на каленях.
      Раты нястомна раскрывалiся i закрывалiся, заўзята жавалi, умiналi, паглыналi. Люазо ў сваiм кутку ўлягаў напоўнiцу i шэптам угаворваў жонку далучыцца да кампанii. Тая напачатку ўпарта аднеквалася, але потым, калi сутарга звяла страўнiк, здалася. Тады муж з падкрэсленай галантнасцю запытаўся ў сваёй "чароўнай спадарожнiцы", цi не дазволiла б яна i мадам Люазо ўзяць кавалачак. Пампушка адказала:
      - Чаму ж не? Калi ласка, пане, - i з прыветлiвай усмешкай падала мiску.
      Калi адкаркавалi першую бутэльку бардоскага, адбылася замiнка: меўся толькi адзiн кiлiшак. Яго сталi перадаваць адно аднаму, папярэдне выцiраючы краёк. Адзiн Карнюдэ, безумоўна, з галантнасцi, даткнуўся вуснамi да той мясцiнкi, дзе вiднеўся вiльготны след ад суседчыных вуснаў.
      Акружаныя людзьмi, якiя прагна паглыналi ежу, удыхаючы пахi страў, граф i графiня дэ Брэвiль, як i пан ды панi Карэ-Лямадон, пакутавалi ад той страшнай пакуты, якая атрымала назву "танталавы мукi". Неспадзеўна маладая фабрыкантава жонка выпусцiла такi глыбокi ўздых, што ўсе павярнулiся; яна збялела, як снег за вокнамi дылiжанса, вочы яе заплюшчылiся, галава абвяла: яна самлела. Перапалоханы муж прасiў дапамогi. Усе разгубiлiся; старэйшая манашка, падтрымлiваючы галаву хворай, паднесла да яе вуснаў Пампушчын кiлiшак i сiлком улiла ў рот некалькi кропель вiна. Панечка варухнулася, расплюшчыла вочы, усмiхнулася i смяротным голасам запэўнiла, што ёй ужо зусiм добра. Але каб не самлела другi раз, манашка змусiла яе выпiць поўны кiлiшак бардоскага i сказала:
      - Гэта ад голаду, няйначай, - бо ад чаго б яшчэ?
      Тады Пампушка, чырванеючы яшчэ мацней, збянтэжана залепятала, азiраючы чатырох падарожнiкаў, якiя ўсё яшчэ трымалiся нашча:
      - Божа мiлы, ды калi б я пасмела прапанаваць гэтым панам i паням...
      Яна асеклася ў боязi абразлiвай адмовы. Слова ўзяў Люазо:
      - Э, чорт вазьмi, у падобных абставiнах усе людзi - браты i павiнны памагаць адзiн аднаму. Ну, панове, досыць цырымонiй, згаджайцеся, якога д'ябла?! Хто ведае, цi мы ўвогуле яшчэ напаткаем прыстанак нанач! Пры такiм руху дай Бог дабрацца да Тота хоць да заўтрашняга абеду.
      Але тыя чацвёра вагалiся, нiхто з iх не адважваўся ўзяць на сябе адказнасць за згоду.
      Нарэшце граф вырашыў пытанне. Ён павярнуўся да збянтэжанай таўстушкi i з сама велiчным выглядам, на якi быў здольны, прамовiў:
      - Мы з удзячнасцю прымаем вашу прапанову, мадам.
      Цяжкi быў толькi першы крок. Як толькi Рубiкон аказаўся пяройдзеным, усе перасталi саромецца. Карзiна ўмомант была апарожнена. У ёй знайшоўся яшчэ паштэт з гусiнай пячонкi, паштэт з жаваранкаў, кавалак вэнджанага языка, красанскiя грушы, пон-левэкскi сыр, пячэнне i цэлы слоiк марынаваных карнiшонаў i цыбулi - Пампушка, як большасць жанчын, любiла ўсё вострае.
      Нельга было пустошыць прыпасы гэтай жанчыны i не размаўляць з ёю. I гаворка ўрэшце завязалася, напачатку трохi асцярожная, аднак з цягам часу ўсё болей нязмушаная, бо Пампушка трымалася проста слаўна. Панi дэ Брэвiль i Карэ-Лямадон, якiя валодалi вялiкай свецкай абыходлiвасцю, выявiлi вытанчаную прыязнасць. Асаблiва на вышынi аказалася графiня са сваёй ветлiвай паблажлiвасцю велiкасвецкай панi, што не трацiць сваёй годнасцi, да каго б яна нi звярталася. Але энергiчная мадам Люазо, якая мела душу жандара, заставалася непрыступная i гаварыла мала, затое шмат ела.
      Гамонка, вядома, вялася пра вайну. Гаварылi пра жорсткасць прусакоў, пра адвагу французаў; i ўсе гэтыя людзi, якiя ратавалiся ўцёкамi, ухвалялi мужнасць iншых. Спакваля пачалiся расказы пра сябе, i Пампушка са шчырым хваляваннем, з палкасцю, якую часам выяўляюць публiчныя жанчыны, калi гавораць пра натуральныя пачуццi, расказала, чаму яна пакiнула Руан.
      - Спачатку я намервалася застацца, - сказала яна. - Прыпасаў дома было поўна, i па мне лепей было б кармiць некалькi салдатаў, чым перцiся немаведама куды ў свет. Але калi я пабачыла iх, гэтых прусакоў, то ўжо не магла саўладаць з сабою! Усё ўва мне так i пераварочвалася ад злосцi, я цэлы дзень праплакала ад сораму. Ох, была б я мужчынам, я iм паказала б! Я глядзела ў акно на гэтых свiнтухоў у вастраверхiх касках, а пакаёўка трымала мяне за рукi, каб я не пашпурляла iм на галовы ўсю маю мэблю! Потым яны з'явiлiся да мяне на пастой, i я першага ж ухапiла за горла. Задушыць немца не цяжэй, чым каго другога! I я б яго прыкончыла, калi б мяне не адцягнулi за валасы. Пасля гэтага давялося хавацца. А як толькi надарылася магчымасць, я выехала - i вось я тут.
      Усе хвалiлi яе. Яна адразу вырасла ў вачах у сваiх спадарожнiкаў, якiя не выявiлi такой адвагi; Карнюдэ, слухаючы яе, усмiхаўся адабральнай i зычлiвай усмешкай апостала: гэтак святар слухае набожнага чалавека, якi славiць Бога, бо пышнабародыя дэмакраты зрабiлiся такiмi самымi манапалiстамi ў дачыненнi да патрыятызму, як свяшчэннаслужыцелi - у пытаннях набожнасцi. Потым ён загаварыў павучальным тонам, узнёсла, засвоеным з пракламацый, якiя штодня расклейвалiся на сценах, i завяршыў красамоўнай тырадай, якою бязлiтасна расправiўся з "гэтай падлай Бадэнге"!
      Але Пампушка зазлавалася: яна была банапартыстка. Яна запунсавела, як вiшня, i, заiкаючыся ад абурэння, вымавiла:
      - Хацела б я пабачыць вас на яго месцы! Вы лепшыя былi б, то дзiва! Ды гэта ж вы i прадалi яго! Калi б Францыяй кiравалi штукары накшталт вас, толькi б i заставалася - уцякаць без аглядкi!
      Непарушны Карнюдэ, як i раней, усмiхаўся пагардлiва, але адчувалася, што вось-вось выбухне сварка; тут умяшаўся граф i не без цяжкасцi супакоiў разгневаную жанчыну, уладна заявiўшы, што любое шчырае перакананне заслугоўвае павагi. Мiж тым графiня i фабрыкантава жонка, якiя ў душы, як i ўсе пачцiвыя людзi, падсвядома насiлi нянавiсць да Рэспублiкi i дужа ўласцiвую ўсiм жанчынам цягу да прыдворнай мiшуры i дэспатычных манархаў, адчулi мiжвольную сiмпатыю да гэтай прастытуткi, якая трымалася з зайздроснаю годнасцю i выказвала пачуццi, якiя апаноўвалi i iх.
      Карзiна была спарожнена. Удзесяцёх яе лёгка спустошылi i толькi пашкадавалi, што яна малаватая. Размова доўжылася яшчэ пэўны час, хоць i стала меней ажыўленая, як толькi кончылася яда.
      Вечарэла, змрок спакваля гусцеў; пры страваваннi холад заўжды робiцца асаблiва адчувальны, i Пампушка дрыжала, нягледзячы на сваё сальца. Панi дэ Брэвiль прапанавала ёй сваю грэлку, у якую ўжо адзiн раз падкладвала вугаль; Пампушка адразу згадзiлася, бо ногi ў яе ўжо зусiм заледзянелi. Панi Карэ-Лямадон i панi Люазо аддалi свае грэлкi манашкам.
      Фурман запалiў лiхтары. Яны ярка асвяцiлi воблачка пары над потнымi крыжамi караннiкоў i снег абапал дарогi, якi бясконцым сувоем слаўся ў рухомым водблiску iх агнёў.
      У дылiжансе ўжо нiчога нельга было разгледзець; неспадзявана ў кутку, дзе сядзелi Пампушка i Карнюдэ, узнiк нейкi рух; Люазо, якi пiльна ўзiраўся ў цемру, падалося, што барадач рэзка адхiснуўся, быццам атрымаў моцны тумак.
      Уперадзе на даляглядзе паказалiся дробныя агеньчыкi. Гэта быў Тот. Ехалi ўжо адзiнаццаць гадзiн, а калi дадаць дзве гадзiны, патрачаныя на чатыры супынкi, каб пакармiць коней i даць iм перадыхнуць, дык выходзiла ўсе трынаццаць. Дылiжанс уехаў у мястэчка i спынiўся каля "Гандлёвага гатэля".
      Дзверцы расчынiлiся. I раптам пасажыры здрыганулiся, пачуўшы добра знаёмы гук: бразгат аб дол шаблi. I ў той жа момант рэзкi голас нешта крыкнуў па-нямецку.
      Нягледзячы на тое, што дылiжанс спынiўся, нiхто з пасажыраў не крануўся з месца; усе быццам баялiся, што варта iм выйсцi, як iх адразу пазабiваюць. З'явiўся фурман з лiхтаром у руцэ i знянацку асвяцiў у карэце два шэрагi перапалоханых твараў з раскрытымi ратамi i шырока расплюшчанымi ад здзiўлення i жаху вачамi.
      Побач з фурманам у яркай паласе святла стаяў нямецкi афiцэр - высокi, бялявы малады чалавек, надзвычай тонкi, упяты ў мундзiр, як панна ў гарсэт; пляскатая лакавая фуражка, надзетая набакiр, надавала яму аблiчча пасыльнага з ангельскага гатэля. Даўжэзныя i шорсткiя вусы, якiя паступова ўтанчалiся i пераходзiлi ў адзiную валасiну, такую тонкую, што канца яе нельга было ўбачыць, быццам гнялi на рот, адцягвалi ўнiз шчокi i куточкi вуснаў.
      Звяртаючыся да падарожнiкаў на французскай мове з эльзаскiм вымаўленнем, ён рэзкiм тонам прапанаваў iм выйсцi:
      - Прашу фыхацiць, панове!
      Першыя падпарадкавалiся манашкi - з паслушэнствам набожнiц, прызвычаеных да пакоры. Потым выйшлi граф з графiняй, за iмi фабрыкант з жонкай, потым Люазо, якi наперад прапусцiў сваю мажную палову. Выходзячы з дылiжанса, Люазо - хутчэй з асцярогi, чым з ветлiвасцi - сказаў афiцэру:
      - Добры вечар, пане.
      Але той з нахабствам усемагутнага чалавека глянуў на яго i нiчога не адказаў.
      Пампушка i Карнюдэ, хоць i сядзелi пры самых дзверцах, выйшлi апошнiя, зрабiўшы строгi i ганарысты выгляд перад тварам ворага. Пампушка з усяе сiлы старалася не выдаваць сваiх пачуццяў i быць спакойнай; дэмакрат змрочна патузваў рукой сваю вялiкую рыжаватую бараду. Абое iмкнулiся захаваць годнасць, разумеючы, што пры падобных сустрэчах кожны ў пэўнай ступенi з'яўляецца прадстаўнiком роднай краiны; iх абурала падатлiвасць спадарожнiкаў, i Пампушка хацела паказаць, што ў ёй болей гордасцi, чым у яе суседак па карэце, шляхетных жанчын, а Карнюдэ, разумеючы, што ён абавязаны быць узорам паводзiн, усёй сваёй паставай сведчыў, што прадаўжае выконваць мiсiю супрацiўлення, якую ён распачаў з перакопвання дарог.
      Усе зайшлi ў прасторную кухню заезнага двара, i тут немец запатрабаваў падпiсаны камендантам Руана дазвол на выезд, дзе былi пазначаны прозвiшчы, фiзiчныя прыкметы i род заняткаў усiх падарожных; ён доўга разглядваў кожнага па чарзе, звяраў людзей з тым, што было пра iх напiсана.
      Потым ён адрывiста кiнуў:
      - Топра, - i знiк.
      Усе з палёгкай уздыхнулi. Зноў захацелася есцi, заказалi вячэру. На яе прыгатаванне спатрэбiлася паўгадзiны; пакуль дзве служанкi займалiся гэтым, падарожнiкi пайшлi глядзець пакоi для начлегу. Усе яны размяшчалiся ўздоўж калiдора, якi ўпiраўся ў цьмяныя зашклёныя дзверы з красамоўным нумарам.
      Калi, нарэшце, усе паселi за стол, з'явiўся сам гаспадар заезнага двара. Гэта быў былы гандляр жывёлаю, тоўсты астматычны чалавек, у горле ў якога без адхлання нешта свiстала, клекатала i хрыпела. Прозвiшча яго было Фалянвi.
      Ён запытаўся:
      - Хто хут мадэмуазель Элiзабэт Русэ?
      Пампушка здрыганулася, павярнулася:
      - Гэта я.
      - Мадэмуазель, прускi афiцэр жадае неадкладна пагаварыць з вамi.
      - Са мной?
      - З вамi, калi менавiта вы мадэмуазель Элiзабэт Русэ.
      Яна захвалявалася, нейкую хвiлю раздумвала, потым рашуча сказала:
      - Ну i няхай! Але я не пайду!
      Усе занепакоiлiся; кожны пачаў выказваць здагадкi наконт прычыны выклiку. Да Пампушкi падышоў граф:
      - Вы не маеце рацыi, мадам, ваша адмова можа спавадаваць вялiкiя непрыемнасцi не толькi вам, але i ўсiм вашым спадарожнiкам. Нiколi не варта працiвiцца людзям, якiя дужэйшыя за вас. Гэтае запрашэнне, пэўна, не тоiць нiякай небяспекi; можа, трэба нешта ўзгаднiць, якую-небудзь дробязную фармальнасць.
      Усе падтрымалi графа, сталi прасiць Пампушку, угаворваць, упрошваць i нарэшце пераканалi яе; кожны баяўся ўскладненняў, якiя мог бы спрычынiць такi неразумны ўчынак. Урэшце яна сказала:
      - Добра, але раблю я гэта толькi дзеля вас!
      Графiня пацiснула ёй руку:
      - I мы вам шчыра ўдзячныя!
      Пампушка пайшла. Усе чакалi яе вяртання, каб разам сесцi за стол.
      Кожны шкадаваў, што заместа гэтай нястрыманай, наравiстай жанчыны запрасiлi не яго, i мысленна рыхтаваў усякiя банальныя фразы на выпадак, калi i ён будзе паклiканы.
      Але хвiлiн праз дзесяць Пампушка вярнулася - запыханая, пунсовая, сама не свая ад гневу.
      - Ах, паскуда! Якая паскуда! - мармытала яна.
      Усе кiнулiся да яе з роспытамi, аднак яна маўчала; граф прадаўжаў настойваць, i тады яна з вялiкай годнасцю адказала:
      - Не дапытвайцеся. Вас гэта не абыходзiць, я не магу нiчога сказаць.
      Усе размясцiлiся вакол вялiкай мiсы, адкуль iшоў пах капусты. Нягледзячы на гэтую трывожную прыгоду, вячэра прайшла весела. Сiдр, якi - з эканомii пiлi муж i жонка Люазо ды манашкi, быў слаўны. Астатнiя заказалi вiна; Карнюдэ папрасiў пiва. У яго была асаблiвая манера адкаркоўваць бутэльку, успеньваць пiтво, углядвацца ў яго, нахiляючы куфаль, а потым узнiмаючы да лямпы, каб лепей разгледзець колер. Калi ён пiў, яго доўгая барада, якая з часам набыла адценне яго любiмага напiтку, здавалася, ажно трэслася ад замiлавання, вочы скоса цiкавалi за куфлем, каб не згубiць яго з вiдавоку, i ўвесь выгляд у дэмакрата быў такi, быццам ён выконвае тую адзiную справу, дзеля якой i нарадзiўся на свет. Ён мысленна як бы iмкнуўся зблiзiць, паяднаць дзве вялiкiя страсцi, якiя поўнiлi ўсё яго жыццё: пiва "Паль Аль" i Рэвалюцыю; бясспрэчна, не мог ён цешыцца адным, не думаючы пра другое.
      Пан i панi Фалянвi вячэралi ў самым канцы стала. Муж пыхкаў, як стары паравоз, у яго ў грудзях гэтак клекатала, што ён не мог размаўляць, калi еў; затое жонка не моўкла нi на хвiлiнку. Яна апiсала ўсе свае ўражаннi ад прыходу прусакоў, расказала, што яны рабiлi, што казалi; яна ненавiдзела iх, найперш таму, што яны ўляцелi ёй у капеечку, i яшчэ таму, што ў армii былi два яе сыны. Звярталася яна пераважна да графiнi - ёй гонарам была размова з багатай паняй.
      Калi яна расказвала пра што-кольвечы далiкатнае, дык адразу панiжала голас, а муж час ад часу перапыняў яе:
      - Памаўчала б ты лепей, мадам Фалянвi!
      Але яна не звяртала на гэта ўвагi i не змаўкала:
      - Праўда, панi, гэтыя людзi толькi i робяць, што ядуць бульбу са свiнiнай ды свiнiну з бульбай! I не думайце, калi ласка, што яны чысцёхi. I не блiзка! Яны, шануючы вас, паскудзяць абы-дзе. А каб вы толькi бачылi, як яны бясконца практыкуюцца! Збяруцца ў полi - i марш уперад, i марш назад, i паварот туды, i паварот сюды. Лепей бы зямлю плужылi цi дарогi пракладвалi ў сябе дома! Але дзе там, панi, нiякага толку ад гэтых ваенных! Ну, каму гэта трэба, каб няшчасны люд кармiў iх, калi яны аднаму толькi i вучацца - як людзей забiваць?! Я, вядома, старая ўжо i, калi папраўдзе, непiсьменная жанчына, але як падзiўлюся, як яны да знямогi так вось топчуцца ад рання да вечара, дык i думаю: "Вось ёсць людзi, якiя робяць усялякiя адкрыццi, каб нейкую карысць прынесцi, а навошта ж гэта патрэбны такiя, што аж са скуры вылузваюцца, абы толькi шкодзiць! Ну праўда ж, хiба гэта не подласць - забiваць людзей, хай сабе гэта прусы, цi ангельцы, цi палякi, цi французы? Як папомсцiш каму, хто скрыўдзiў цябе, дык гэта кепска, i за гэта караюць; а калi сыноў нашых забiваюць, як тых зайцоў, са стрэльбаў, дык гэта, выходзiць, добра, бо такому, хто найболей назабiвае, ордэны даюць! Не, як сабе хочаце, я, пэўна, нiколi не ўцямлю гэтага!
      Карнюдэ гучна сказаў:
      - Вайна - варварства, калi нападаюць на мiрнага суседа; але гэта святы абавязак, калi абараняюць радзiму!
      Старая схiлiла галаву:
      - Вядома, калi абараняюцца, тады iншая справа; ды лепей пазабiваць бы ўсiх каралёў, якiя ўсчынаюць войны дзеля свае забавы!
      Вочы ў Карнюдэ заззялi.
      - Брава, грамадзянка! - усклiкнуў ён.
      Пан Карэ-Лямадон быў азадачаны. Хоць ён i пакланяўся знакамiтым палкаводцам, здаровая развага старой сялянкi прымусiла яго задумацца: як бы ўмацавалi дабрабыт краiны столькi бяздзейных, а ў вынiку - стратных рабочых рук, столькi марнаваных сiл, калi б iх скарыстаць для карэнных зрухаў у галiне прамысловасцi, на завяршэнне якiх спатрэбяцца стагоддзi.
      Тым часам Люазо ўстаў са свайго месца, падышоў да карчмара i загаварыў з iм. Таўстун рагатаў, кашляў, адхаркваўся: яго пуза весела падскоквала ад жартаў субяседнiка, у якога ён тут жа закупiў шэсць стадваццацiпяцiлiтровых бочак бардоскага на вясну, - тады ўжо напэўна прусакi выпруцца прэч!
      Як толькi вячэра закончылася, усе адчулi моцную стому i падалiся спаць.
      Аднак Люазо, якi паспеў сёе-тое наматаць сабе на вус, уклаў у пасцель сваю жонку, а сам стаў раз-пораз прыпадаць да замочнай шчылiнкi то вухам, то вокам, каб, як ён выказаўся, "пранiкнуць у таямнiцы калiдора".
      Праз якую гадзiну ён учуў лёгкi пошум; маланкава прыпаўшы да замочнай шчылiны, ён угледзеў Пампушку, якая была яшчэ пышнейшая ў блакiтнай кашамiравай капоце, аздобленай белымi карункамi. Яна трымала ў руцэ падсвечнiк i кiравалася да памяшкання пад красамоўным нумарам у канцы калiдора. Але тут недзе збоку прачынiлiся яшчэ адны дзверы, i калi Пампушка праз некалькi хвiлiн прайшла назад, за ёю ступаў Карнюдэ ў падцяжках. Яны гаварылi шэптам, потым спынiлiся. Пампушка, вiдаць, рашуча абараняла доступ у свой пакой. Люазо, на жаль, не разбiраў слоў, але пад канец, калi яны загаварылi гучней, яму ўдалося ўлавiць некалькi фраз. Карнюдэ ўзбуджана настойваў. Ён казаў:
      - Паслухайце, вы проста дурнiчка, ну што вам стане?
      Яна вiдавочна абурылася i адказала:
      - Не, даражэнькi, бываюць моманты, калi такое не дапускаецца. А тут гэта было б проста паскудства.
      Ён, мусiць, не зразумеў яе i запытаў - чаму? Гэта дарэшты ўзлавала Пампушку, i яна павысiла голас:
      - Чаму? Да вас не даходзiць чаму? Калi прусы ў доме, можа, у суседнiм пакоi нават?!
      Карнюдэ змоўк. Патрыятычная цнота шлюхi, якая не дапускала нiякай iнтымнай ласкi таму, што вакол былi ворагi, пэўна, абудзiла ў яго сэрцы рэшткi чалавечай годнасцi, бо ён толькi пацалаваў яе i крадком вярнуўся ў свой пакой.
      Люазо ў сама гуллiвым настроi адарваўся ад замочнай шчылiны, зрабiў антраша, надзеў начны каўпак, падняў коўдру, пад якой тулiлася яго сухарэбрая сяброўка, i, абудзiўшы яе пацалункам, прашаптаў:
      - Ты мяне любiш, ясачка?
      Ва ўсiм доме запанавала цiша. Але неўзабаве аднекуль, - можа, са склепа, а можа, i з вышак, - данёсся магутны, аднастайны мерны храп, глухi, працяглы гул, быццам дзесьцi пад вялiкiм цiскам кiпеў паравы кацёл. Гэта спаў пан Фалянвi.
      Вырашана было выехаць на другi дзень а восьмай ранку, i да гэтага часу ўсе сабралiся на кухнi; але дылiжанс, брызентавы верх якога быў укрыты тоўстым слоем снегу, самотна стаяў пасярод двара, без коней i без фурмана. Дарэмна шукалi яго i ў стайнi, i ў клунi, i ў карэтнай: фурман прапаў. Тады мужчыны вырашылi абысцi пасёлак i неадкладна рушылi за вароты. Яны апынулiся на плошчы з цэркаўкай у глыбiнi, абапал мясцiлiся два шэрагi нiзкiх дамоў, дзе можна было ўгледзець прускiх салдатаў. Першы, якога яны заўважылi, абiраў бульбы. Другi, трохi далей, мыў цырульню. Трэцi, зарослы барадою да самых вачэй, сiлiўся супакоiць расплаканае немаўля, усё пакалыхваў яго на каленях i цалаваў у галоўку; мажныя сялянкi, чые мужы былi "ў дзейнай армii", знакамi тлумачылi сваiм паслухмяным пераможцам, што яны мусiлi зрабiць: накалоць дроў, згатаваць суп, змалоць каву, адзiн салдат нават мыў бялiзну сваёй гаспадынi, зусiм нямоглай бабулi.
      Здзiўлены граф загаварыў з дзякам, якi выйшаў з дома кюрэ. Стары царкоўны пацук адказаў яму:
      - О, гэтыя не злыя; кажуць, яны не прусакi. Аднекуль далей, я нават i не ведаю скуль; i ў iх ва ўсiх засталiся дома жонкi ды дзецi; iм, канешне, вайна не радасць, што тут казаць. Напэўна, i там плачуць па мужыках; i там нэндзы ад усяго гэтага будзе не меней, чым у нас. Тут пакуль што не даводзiцца надта наракаць, таму што яны не чыняць зла i працуюць, як у сябе дома. Ведаеце, пане, бедныя людзi павiнны памагаць адзiн аднаму... Вайну ж распачынаюць багацеi.
      Карнюдэ, абураны прыязнасцю, якая ўсталявалася памiж пераможцамi i пераможанымi, пайшоў назад, намераны лепей адседжвацца ў заезным двары. Люазо кiнуў жарцiк:
      - Яны пакрываюць страты насельнiцтва.
      Пан Карэ-Лямадон сур'ёзна запярэчыў:
      - Яны пакрываюць выдаткi.
      А фурман усё не яўляўся. Нарэшце яго адшукалi ў пасялковай кавярнi, дзе ён па-братэрску дзялiў стол з дзеншчыком прускага афiцэра. Граф запытаўся:
      - Хiба вам не загадвалi запрэгчы а восьмай?
      - Загадвалi. А потым загадалi iншае.
      - Што iншае?
      - Увогуле не запрагаць.
      - Хто даў вам такi загад?
      - А Божа! Ды прускi камендант.
      - Чаму?
      - А я ведаю? У яго папытайцеся. Мне забаронена запрагаць - я i не запрагаю. Вось i ўсё.
      - Ён сам сказаў вам гэта?
      - Не, пане, гэты загад мне перадаў ад яго iменi карчмар.
      - Калi?
      - Учора вечарам, я акурат укладваўся спаць.
      Трое пасажыраў вярнулiся дужа занепакоеныя.
      Хацелi пагаварыць з панам Фалянвi, але служанка адказала, што з-за астмы гаспадар нiколi не ўстае раней дзесятай. Ён катэгарычна забаранiў будзiць яго раней, хiба што надарыцца пажар.
      Хацелi былi пабачыцца з афiцэрам, аднак выявiлася, што гэта абсалютна немагчыма, бо хоць ён i жыў тут жа, у заезным двары, але толькi пан Фалянвi меў права гаварыць з iм пра цывiльныя справы. Вырашылi чакаць. Жанчыны разышлiся па сваiх пакоях i занялiся ўсякiмi дробязямi.
      Карнюдэ ўладкаваўся ў кухнi каля высокага камiна, дзе палала яркае полымя. Ён загадаў паставiць побач столiк, прынесцi бутэльку пiва i дастаў з кiшэнi люльку, якая карысталася сярод дэмакратаў амаль такою ж павагай, як i ён сам, нiбыта служачы Карнюдэ, яна служыла самой радзiме. Гэта была цудоўная пенкавая люлька, выдатна абкураная, такая ж чорная, як зубы ў яе ўладальнiка, але пахкая, выгнутая, блiскучая, якая так натуральна глядзелася ў яго руцэ, так дапаўняла яго аблiчча. I ён замёр, прыкоўваючы позiрк то да полымя, то да пены, якая каранавала куфаль, i пасля кожнага глытка задаволена запускаў доўгiя худыя пальцы ў свае доўгiя сальныя валасы ды абсмоктваў махры пены з вусоў.
      Люазо, нiбыта каб размяць ногi, падаўся да мясцовых гандляроў прыстройваць сваё вiно. Граф i фабрыкант завялi гамонку пра палiтыку. Яны абмяркоўвалi будучыню Францыi. Адзiн усе спадзяваннi ўскладаў на арлеанцаў, другi - на невядомага ратаўнiка, на героя, якi з'явiцца ў сама скрутны момант: на якога-небудзь дзю Геклэна цi на Жану д'Арк - хто ведае? Напалеона I. Ах, калi б наследны прынц не быў такi малады! Карнюдэ слухаў iх i ўсмiхаўся з выглядам чалавека, якому ведамы таямнiцы лёсу. Водар ад яго люлькi поўнiў усю кухню.
      Калi прабiла дзесяць, з'явiўся пан Фалянвi. Усе памкнулiся да яго з роспытамi; але ён тройчы запар, без нiякiх змен, паўтарыў:
      - Афiцэр сказаў мне гэтак: "Пан Фалянвi, забаранiце запрагаць заўтра карэту гэтых падарожных. Я не хачу, каб яны паехалi без майго дазволу. Вы зразумелi? Тады ўсё".
      Вырашана было пагаварыць з афiцэрам. Граф паслаў яму сваю вiзiтную картку, на якой пан Карэ-Лямадон дадаў сваё прозвiшча i ўсе свае званнi. Прусак загадаў адказаць, што ён прыме гэтых людзей пасля снедання, гэта значыць, каля гадзiны дня.
      З'явiлiся панi; нягледзячы на агульную трывогу, падарожнiкi перакусiлi. Пампушка, здавалася, захварэла i была моцна занепакоеная.
      Калi дапiвалi каву, па графа i фабрыканта прыйшоў дзяншчык.
      Люазо таксама пайшоў з iмi; паспрабавалi выцягнуць i Карнюдэ, каб надаць вiзiту болей урачыстасцi, але той горда заявiў, што ўвогуле не жадае мець нiякiх стасункаў з немцамi, заказаў яшчэ адну бутэльку пiва i зноў усеўся на аблюбаванае месца.
      Мужчыны ўтрох паднялiся на другi паверх i былi заведзены ў сама лепшы пакой заезнага двара, дзе iх i прыняў прускi афiцэр; захутаны ў пунсовы халат, напэўна, украдзены ў пакiнутым доме якога-небудзь буржуа з не дужа развiтым густам, афiцэр сядзеў у крэсле, задраўшы ногi на рашотку камiна i курачы доўгую фарфоравую люльку. Ён не ўстаў, не павiтаўся, не глянуў на вiзiцёраў. Ён дэманстраваў найдасканалы ўзор хамства, уласцiвага салдафону-пераможцу. Па якой хвiлiне маўчання ён нарэшце спытаўся:
      - Чаго фы хошаце?
      Слова ўзяў граф:
      - Мы хацелi б ехаць далей, пане.
      - Не.
      - Смею ў вас запытацца, якая прычына гэтай адмовы?
      - По я не хашу.
      - Смею вам пашаноўна заўважыць, пане, што ваш генерал даў нам дазвол на праезд да самага Дзьепа, i, мне здаецца, мы не ўчынiлi нiчога, што магло б выклiкаць такiя суровыя меры з вашага боку.
      - Я не хашу, фось i фсё... Мошаце iсцi.
      Яны пакланiлiся i выйшлi.
      Рэшта дня працякла паныла. Капрыз немца быў абсалютна незразумелы; у галовы падарожным лезлi сама дзiкiя меркаваннi. Усе сядзелi ў кухнi i бясконца абмяркоўвалi сiтуацыю, выказвалi сама незвычайныя здагадкi. Можа, iх хочуць пакiнуць заложнiкамi? Але з якой мэтай? Цi затрымаць як вязняў? Цi, найверагодней, садраць з iх вялiкi выкуп? Пры гэтай думцы ўсiх апанаваў жах. Наймацней перапалохалiся сама багатыя: яны ўжо ўяўлялi, як iм дзеля ўратавання свайго жыцця давядзецца аддаць гэтаму нахабу ў мундзiры цэлыя мяхi золата. Яны ламалi галовы, прыдумваючы хоць якую-небудзь праўдападобную лухту, каб утаiць свой скарб, прыкiнуцца беднымi, вельмi беднымi людзьмi. Люазо зняў з сябе гадзiннiкавы ланцужок i схаваў яго ў кiшэню.
      Стала сутонiцца, i гэта яшчэ болей узмацняла трывогу. Запалiлi лямпу, а так як да вячэры заставалася яшчэ гадзiны дзве, панi Люазо прапанавала згуляць у трыццаць адно. Гэта хоць трохi мо разважыла б iх. Прапанова была прынята. Нават Карнюдэ з ветлiвасцi патушыў сваю люльку i прыняў удзел у гульнi.
      Граф стасаваў карты, раздаў, i ў Пампушкi адразу ж выявiлася трыццаць адно ачко; захопленасць гульнёй злагодзiла пострах, што не даваў спакою думкам. Але Карнюдэ заўважыў, што муж i жонка Люазо пачынаюць на пару махляваць.
      Калi селi вячэраць, зноў з'явiўся пан Фалянвi i хрыпата прамовiў:
      - Прускi афiцэр загадаў папытацца ў мадэмуазель Элiзабэт Русэ, цi не перамянiла яна свайго рашэння.
      Пампушка спалатнела i знерухомела на месцы; потым кроў кiнулася ёй у твар, але яе душыў такi гнеў, што яна не магла вымавiць нi слова. Нарэшце выбухнула:
      - Скажыце гэтаму нягоднiку, гэтай паскудзе, гэтай прускай падле, што я нiколi не дам згоды! Чуеце? Нiколi, нiколi, нiколi!
      Таўстун-карчмар выйшаў. Усе абступiлi Пампушку, пачалi дапытвацца, настойлiва ўпрошваць раскрыць таямнiцу яе размовы з афiцэрам. Спачатку яна адмаўлялася, але потым пераважыў гнеў.
      - Чаго ён хоча?.. Чаго хоча?.. Ён хоча пераспаць са мною! - усклiкнула яна.
      Гэтыя словы нiкога не збянтэжылi - настолькi ўсе былi абураныя. Карнюдэ так моцна грукнуў куфлем па стале, што ён разбiўся. Усчаўся галас - ва ўсiх выклiкаў абурэнне гэты гнюсны салдафон, усе кiпелi гневам, усе з'ядналiся для супрацiўлення, быццам ад кожнага з iх патрабавалася доля таго ахвяравання, якога вымагалi ад Пампушкi. Граф з агiдай заявiў, што гэтыя людзi паводзяць сябе, як прымiтыўныя дзiкуны. Асаблiва гарачае, прыязнае спачуванне выказвалi Пампушцы жанчыны. Манашкi, якiя выходзiлi са свайго пакоя толькi да стала, схiлiлi галовы i маўчалi.
      Калi ўсеагульнае абурэнне трошкi ацiхла, пачалi вячэраць, але размова не клеiлася: кожны пра нешта думаў.
      Панi рана разышлiся па сваiх пакоях; мужчыны, якiя засталiся папалiць, наладзiлi гульню ў экартэ i запрасiлi да свайго гурту пана Фалянвi з намерам спрытна выведаць у яго, якiмi сродкамi можна адолець упартасць афiцэра. Але карчмар думаў толькi пра карты, нiчога не слухаў, нiчога не адказваў, адно заўзята падахвочваў:
      - Давайце ж гуляць, панове, давайце гуляць!
      Яго ўвага была настолькi прыкавана да гульнi, што ён забываўся нават сплёўваць, ад гэтага ў яго з грудзей часам вырывалiся нейкiя арганныя гукi. Яго сiпатыя лёгкiя выдавалi ўсю астматычную гаму, ад урачыстых басовых нотаў да хрыплых крыкаў пеўнiка, якi ўпершыню спрабуе закукарэкаць.
      Карчмар нават адмовiўся пайсцi спаць, калi яго жонка, якая падала ад зморы, прыйшла па яго. I яна вырашыла адпачываць сама, таму што была "жаваранкам" - заўжды ўставала на досвiтку, тады як муж яе быў "савой" - вечна гатовы праседзець з прыяцелямi хоць да ранку. Ён толькi гукнуў ёй:
      - Пастаў мне гогаль-могаль на печку! - i прадаўжаў гульню. Калi стала ясна, што нiчога выпытаць у яго немагчыма, вырашылi, што пара класцiся, i ўсе разышлiся па сваiх пакоях.
      На другi дзень усталi зноў даволi рана з цьмянай надзеяй на ад'езд i яшчэ мацнейшым жаданнем ехаць далей - усiх проста жахала думка, што давядзецца зноў марнаваць дзень у гэтым агiдным заезным дворыку.
      Але дзе там! Конi стаялi ў стайнi, фурмана не было вiдно. Ад бяздзейнасцi падарожныя сноўдалiся па двары вакол карэты.
      Снеданне прайшло даволi сумна; адчувалася пэўнае ахаладжэнне да Пампушкi, бо ранiца ж мудрэйшая, чым вечар, i настрой трохi зыначыўся. Цяпер спадарожнiкi амаль злавалiся на яе, чаму яна ўпотай не схадзiла да прусака i не зрыхтавала прыемнага сюрпрызу да iхняга абуджэння. Гэта ж прасцей за ўсё! Дый хто б даведаўся пра гэта. Дзеля прылiку яна магла б сказаць афiцэру, што робiць гэта проста з жалю да сваiх спадарожнiкаў. Гэта ж ёй такая дробязь!
      Аднак уголас нiхто пакуль не выказваў такiх думак.
      Апоўднi, калi ўсе знемаглi ад нудоты, граф прапанаваў зрабiць прагулянку па ваколiцах пасёлка. Апранулiся як мага цяплей, i невялiчкая грамада рушыла, апрача Карнюдэ, якi палiчыў за лепшае застацца каля агню, ды манашак - тыя бавiлi час у царкве альбо ў кюрэ.
      Мароз, якi з дня на дзень усё мацнеў, балюча шчыпаў нос i вушы; ногi так закалелi, што кожны крок быў пакутай; а за селiшчам разлога падалася настолькi злавеснаю ў сваёй бязмежнай белiзне, што ва ўсiх ажно пахаладзела ўнутры i сцiснулася сэрца, i кампанiя павярнула назад.
      Чатыры жанчыны iшлi ўперадзе, трохi воддаць за iмi - трое мужчын.
      Люазо, якi выдатна разумеў сiтуацыю, раптам запытаўся, колькi ж яшчэ iм давядзецца тырчаць у гэтай трушчобе з-за "нейкай шлюшкi". Граф, нязменна паважны, сказаў, што нельга вымагаць ад жанчыны такой цяжкай ахвяры, падобная ахвяра павiнна быць толькi добраахвотная. Пан Карэ-Лямадон заўважыў, што, калi французы пойдуць у контрнаступленне цераз Дзьеп, - а пытанне стаяла менавiта гэтак, - дык сутычка з прусакамi адбудзецца не iнакш, як у Тоце. Гэтае меркаванне занепакоiла яго субяседнiкаў.
      - А што, калi нам выправiцца пеша? - прапанаваў Люазо.
      Граф пацiснуў плячыма:
      - Ды вы што? Па гэтакiм снезе, з жонкамi? Дый за намi адразу ж пашлюць пагоню, схопяць праз дзесяць хвiлiн i, як вязняў, аддадуць у рукi салдатнi.
      Вядома, гэтак яно i сталася б. Усе замоўклi.
      Панi гаманiлi пра ўборы; але нешта, здавалася, скоўвала, расчужвала iх.
      Нечакана ў канцы вулiцы вынiк прускi афiцэр. На фоне снежнага абшару выразна вымалёўвалася яго высокая фiгура - як аса ў мундзiры; ён iшоў, выварочваючы каленi, той асаблiвай паходкай ваеннага, якi стараецца не запэцкаць свае дбайна наваксаваныя боты.
      Размiнаючыся з панямi, ён пакланiўся iм i пагардлiва глянуў на мужчын, у якiх, зрэшты, хапiла годнасцi не зняць галаўных убораў, хоць Люазо было i пацягнуўся да сваёй шапкi.
      Пампушка ўспыхнула да вушэй, а тры замужнiя жанчыны адчулi глыбокае прынiжэнне, што гэты салдат сустрэў iх у таварыстве з дзеўкай, з якою ён абышоўся так бесцырымонна.
      Загаварылi пра яго постаць, пра твар. Панi Карэ-Лямадон, якая ведала багата афiцэраў i добра разбiралася ў iх, лiчыла, што гэты не такi ўжо i нягеглы, нават шкадавала, што ён не француз, бо з яго атрымаўся б дужа вабны гусар, якi несумненна зводзiў бы з розуму жанчын.
      Вярнуўшыся з прагулкi, падарожнiкi не маглi дабраць да галавы, чым заняцца. Дайшло нават да шпiлек па сама малой прычыне. Абед прайшоў у маўчаннi i цягнуўся нядоўга, потым усе разышлiся ў надзеi заснуць i хоць гэткiм чынам уходаць час.
      Калi на наступны дзень падарожныя сышлi ўнiз, ва ўсiх на тварах ляжала стома, а на сэрцы - злосць. Жанчыны амаль не размаўлялi з Пампушкаю.
      Зазванiў звон. У царкве рыхтавалiся да хрышчэння. У Пампушкi было дзiця, якое гадавалася ў сялян у Iвэто. Яна бачылася з iм не часцей разу на год, нiколi пра яго не хвалявалася, але думка пра немаўля, якое нехта намерваўся хрысцiць, выклiкала ў яе душы неспадзяваную гарачую хвалю пяшчоты да свайго дзiцяцi, i ёй няўтрымна закарцела паглядзець хрышчэнне.
      Як толькi яна пайшла, спадарожнiкi пераглянулiся i падсунулiся блiжэй адзiн да аднаго - усе адчувалi, што трэба ўрэшце нешта вырашыць. Люазо раптам трапiла думка: ён сказаў, што трэба прапанаваць афiдэру затрымаць адну Пампушку, а астатнiх адпусцiць.
      Пан Фалянвi згадзiўся выканаць даручэнне, але амаль адразу вярнуўся назад: немец, якi выдатна ведаў чалавечую натуру, выставiў яго за дзверы. Ён быў намераны затрымваць усiх падарожнiкаў датуль, пакуль яго жаданне не будзе задаволена.
      Гэтага аказалася задосыць грубай душы панi Люазо.
      - Не сядзець жа нам тут да старасцi! Раз у гэтай паскуднiцы такое рамяство, раз яна займаецца гэтым з усiмi, дык якое ў яе права на нейкiя пераборы?! Скажыце, цаца якая! Ды ў Руане з кiм толькi не блыталася, нават з вознымi! Вось гэтак, мадам, з вознымi прэфектуры! Хто-хто, а я дык ведаю - ён у нас вiно бярэ. А цяпер, калi трэба выбавiць нас з бяды, дык гэтая дзеўка строiць з сябе незачэпу! Па-мойму, гэты афiцэр вельмi прыстойны. Можа, ён даўно ўжо не бачыў жанчын i напэўна аддаў бы перавагу каму-небудзь з нас трох. А ён усё-такi задавольваецца тою, што даступная любому. Бо паважае замужнiх жанчын. Падумайце толькi, ён жа тут гаспадар! Варта яму толькi сказаць: "Я хачу", - i з дапамогай салдатаў ён можа сiлай авалодаць намi!
      Жанчыны здрыганулiся. Вочы гожанькай панi Карэ-Лямадон успыхнулi, яна трошкi нават збялела, быццам мысленна ўжо бачыла, як афiцэр спрабуе сiлай авалодаць ёю.
      Мужчыны, якiя перагаворвалiся воддаль, падышлi да паняў. Люазо ажно шалеў i гатовы быў выдаць ворагу "гэтую дрэнь", звязаўшы ёй рукi i ногi. Але граф, нашчадак трох пакаленняў пасланнiкаў i сам надораны знешнасцю дыпламата, выказаўся за прымяненне спрытнага манеўра.
      - Трэба яе пераканаць, - сказаў ён.
      I змова пачалася.
      Жанчыны падсунулiся блiжэй, размова стала агульная, i кожны панiжаным голасам стаў выказваць сваю думку. Зрэшты, на выгляд усё было вельмi прыстойна. Панi асаблiва ўмелi падбiраць далiкатныя словы i вытанчаныя ўдалыя выразы для азначэння сама брыдкiх паняццяў. Староннi нават нiчога не зразумеў бы - настолькi засцярожлiва падбiралiся выразы. Але так як годная цнота, у якую захiнаецца кожная свецкая панi, уласцiвая iм толькi напаказ, усе яны ў глыбiнi душы з вялiкай асалодай неспатольна смакавалi гэтую фрывольную прыгоду, адчуваючы сябе ў сваёй сферы, абладжваючы гэтую любоўную справу з пажадлiвасцю кухара-ласуна, якi гатуе абед другому.
      Спакваля вяртаўся нават добры настрой, настолькi забаўная, урэшце, падалася iм уся гэтая гiсторыя. Граф раз-пораз падкiдаў даволi рызыкоўнае слоўка-другое, але рабiлася гэта настолькi тонка, што яны выклiкалi адно ўсмешку. Люазо адпускаў салянейшыя жарты, аднак нiхто iмi не абражаўся - ва ўсiх у галаве моцна засела думка, груба выказаная яго жонкай: "Раз гэта яе рамяство, дык якiя тут яшчэ могуць быць пераборы, каму адмаўляць, каму не?" Гожанькая панi Карэ-Лямадон, пэўна, думала нават, што на месцы Пампушкi яна хутчэй адмовiла б каму-небудзь iншаму, чым гэтаму афiцэру.
      Змоўшчыкi доўга абмяркоўвалi тактыку асады, быццам гаворка была пра ўзяцце крэпасцi. Кожны ўзяў на сябе адпаведную ролю, дамовiлiся, якiя хто довады будзе пускаць у ход, якiя выконваць манеўры. Быў выпрацаваны план атак, хiтрых i неспадзяваных нападаў, якiя змусяць гэтую жывую цытадэль здацца ворагу.
      Адзiн Карнюдэ адчужана трымаўся ў баку ад усiх гэтых намыслаў.
      Увага змоўшчыкаў была настолькi паглынута задуманым, што нiхто не пачуў, як вярнулася Пампушка. Толькi засцярожлiвы шэпт графа: "Цсс!" - прымусiў усiх узняць вочы. Пампушка была ўжо ў пакоi. Усе адразу змоўклi i ў нейкай разгубленасцi спачатку нават не ведалi, як загаварыць з ёю. Графiня, лепей за iншых спрактыкаваная ў свецкай няшчырасцi, запыталася:
      - Ну як, цiкавае было хрышчэнне?
      Таўстушка, яшчэ ўсхваляваная абрадам, падрабязна апiсала ўсё: i аблiччы, i паставы, i саму царкву. Потым дадала:
      - Так добра калi-нiкалi памалiцца!
      Да снедання панi абмежавалiся ветлай увагай да яе, каб заваяваць яе давер i гэтым вымусiць яе паддацца iхнiм парадам.
      Але як толькi паселi за стол, усчалося наступленне. Спачатку завялi адцягненую размову пра самаахвяраванне. Згадвалi прыклады з далёкай даўнiны: Юдзiф i Алаферна, потым, нi з таго нi з сяго Лукрэцыю i Сэкста, прыгадалi Клеапатру, якая прымала на сваiм ложы ўсiх варожых военачальнiкаў i прыводзiла iх да рабскай пакоры. Была нават расказана ўзнiклая ва ўяўленнi гэтых невукаў-мiльянераў фантастычная гiсторыя пра рымлянак, якiя нiбыта адпраўлялiся ў Капую закалыхваць у сваiх абдымках Ганiбала, а разам з iм i яго палкаводцаў i цэлыя фалангi наймiтаў. Потым былi ўспомнены ўсе жанчыны, якiя супынiлi заваёўнiкаў, зрабiўшы сваю плоць полем бiтвы, зброяй i сродкам запанавання, i гераiчнымi пешчамi перамаглi агiдных цi ненавiсных тыранаў, ахвяраваўшы сваёю цнотай дзеля помсты, спаўнення найвышэйшага абавязку.
      Расказалi яшчэ, у цьмяных выразах, i пра адну ангельку старадаўняга i славутага роду, якая нават згадзiлася прывiць сабе жахлiвую хваробу, каб заразiць ёю Банапарта, якога цудам уратавала раптоўная слабасць у хвiлiны ракавога спаткання.
      Усё гэта выкладалася прыстойна, стрымана, толькi сяды-тады прарывалася знарочыстая заўзятасць, каб падахвоцiць кампанiю да спаборнiцтва.
      Зрэшты, можна было падумаць, што адзiнае прадвызначэнне жанчыны на зямлi гэта вечнае самаахвяраванне, бясконцае падначальванне выбрыкам салдатнi.
      Абедзве манашкi, заглыбленыя ў свае думкi, здавалася, нiчога не чулi. Пампушка маўчала.
      Ёй далi магчымасць думаць цэлы дзень. Але цяпер яе ўжо не называлi, як раней, "панi" - ёй гаварылi проста "паненка", хоць нiхто i не ведаў чаму; пэўна, таму, што хацелi спусцiць яе на ступеньку нiжэй з той вышынi, на якую яна ўзнялася ў агульным меркаваннi, i даць адчуць ёй усю ганебнасць яе рамяства.
      Як толькi падалi суп, зноў з'явiўся пан Фалянвi i паўтарыў учарашнюю фразу:
      - Прускi афiцэр пытаецца, цi панi Элiзабэт Русэ не змянiла свайго рашэння.
      Пампушка суха адказала:
      - Не, пане.
      Але за абедам каалiцыя стала слабець. У Люазо вырвалася некалькi неасцярожных фраз. Кожны са скуры вылузваўся, намагаючыся выдумаць новы прыклад, а нiчога не выходзiла, калi раптам графiня, можа, ненаўмысна, а проста цьмяна адчуваючы патрэбу выказаць павагу да рэлiгii, папыталася ў старэйшай манашкi пра вялiкiя подзвiгi з жыцця святых. Бо шмат якiя святыя рабiлi ўчынкi, якiя ў нашых вачах былi б злачынствам; але царква лёгка даруе гэтыя правiны, калi яны ўчынены дзеля славы боскай або на дабро блiзкаму. Гэта быў неабвержны доказ, i графiня не прамiнула пакарыстацца iм. I вось, цi то з прычыны маўклiвага адабрэння, патаемнага патурання, якiя так адмыслова ўжываюць духоўныя асобы ўсiх рангаў, цi то з прычыны шчаслiвай незразумеласцi, ратоўнай някемкасцi, старая манашка зрабiла змоўшчыкам вялiкую падтрымку. З выгляду цiхманая, а выявiлася, што смелая, красамоўная i катэгарычная. Яна не блукала ў нетрах казуiстыкi; пераконаннi яе былi як з жалеза, вера непарушная, сумленне не ведала нiякiх згрызот. Для яе ў ахвярапрынашэннi Аўраама не было нiчога ненармальнага, бо яна сама не задумваючыся забiла б бацьку i мацi паводле загаду з неба; нiякая правiннасць, на яе думку, не магла ўгнявiць усявышняга, калi чалавек кiруецца высокай мэтай. Графiня ў жаданнi здабыць як мага болей карысцi з арэолу святасцi сваёй неспадзяванай саюзнiцы выклiкала яе на падрабязнае павучальнае тлумачэнне маральнага правiла: "Мэта апраўдвае сродкi". Яна задавала ёй пытаннi.
      - Значыць, сястра, вы мяркуеце, што Богу прыемныя любыя шляхi i ён прабачае правiннасць, калi памкненне чыстае?
      - Ды якiя могуць быць сумненнi, панi?! Даволi часта ўчынак сам па сабе варты асуджэння, бывае пахвальны дзякуючы пабуджэнню, якое натхняе на той крок.
      I яна яшчэ доўга разважала гэтаксама, абмяркоўвала волю Бога, прадбачвала яго рашэннi, прыпiсвала яму ўмешванне ў справы, якiя, калi папраўдзе, зусiм яго i не абыходзяць.
      Усё гэта падавалася замаскавана, спрытна, красамоўна. Але кожнае слова святой сястры ў манаскiм убраннi рабiла прабоiну ва ўгневаным супрацiўленнi куртызанкi. Потым гамонка трохi адхiлiлася ад галоўнага кiрунку, i манашка загаварыла пра манастыры яе ордэна, пра сваю iгуменню, пра сябе самую i пра сваю прывабную суседку, каханую сястру з абшчыны св. Нiкiфара. Iх выклiкалi ў Гаўр, каб даглядаць у шпiталях салдатаў, хворых на воспу. Яна расказвала пра гэтых няшчасных, падрабязна апiсвала iх пакуты. I вось, пакуль з капрызу гэтага прусака iх затрымваюць у дарозе, богведама колькi памрэ французаў, якiх яны, магчыма, уратавалi б! Даглядаць параненых i хворых ваенных было яе спецыяльнасцю; яна была i ў Крыме, i ў Iталii, i ў Аўстрыi, i, расказваючы пра свае вандроўкi, яна неспадзявана паказала сябе адной з тых хвацкiх i ваяўнiчых манашак, якiя нiбыта на тое i створаны, каб iсцi следам за войскам, падбiраць параненых у разгар бiтвы i лепей ад любога камандзiра адзiным словам утаймоўваць расхлябаных ваякаў; гэта была сапраўдная "ваенная сястра", i яе змарнелы, пабiты воспай твар быў як бы сiмвалам руйнаванняў, спрычыньваных вайной.
      Пасля яе нiхто не сказаў нi слова, настолькi ўражлiвым падалося ўсё выказанае ёю.
      Як толькi паабедалi, усе адразу заспяшалiся ў свае пакоi i выйшлi толькi назаўтра ранiцай, даволi позна.
      Снеданне прайшло спакойна. Вычэквалi, каб зерне, пасеянае напярэдаднi, прарасло i закаласавала.
      Апоўднi графiня прапанавала прагуляцца, i, як загадзя было дамоўлена, граф узяў Пампушку подручкi i трошкi адстаў з ёю ад iншых.
      Ён гаварыў з ёю фамiльярным, апякунскiм, трохi пагардлiвым тонам, якiм салiдныя мужчыны размаўляюць з публiчнымi жанчынамi, называў яе "дзiця маё", паблажлiва апускаючыся да яе з вышынi свайго сацыяльнага становiшча, той само сабой зразумелай пашаны, якою быў ён акружаны. Ён без нiякiх хiтрыкаў прыступiў да сутнасцi справы:
      - Значыць, вы намераны трымаць нас тут i падстаўляць, як i сябе самую, небяспецы ўсiх магчымых здзекаў, непазбежных у выпадку паражэння прускай армii, толькi б не рабiць прыемнасцi, якую вы рабiлi ў сваiм жыццi столькi разоў?
      Пампушка нiчога не адказала.
      Ён дзейнiчаў на яе ласкавасцю, доказамi розуму, заклiкаў да яе пачуццяў. Ён умеў заставацца на вышынi сваёй графскай годнасцi, быў галантны, калi гэта патрабавалася, лiслiвы, нават сардэчны. Ён расхвальваў паслугу, якую яна магла б зрабiць iм, гаварыў пра тое, як бы яны былi ёй удзячныя; а потым раптам весела загаварыў з ёю на "ты":
      - А знаеш, дарагая, у яго будуць усе падставы выхваляцца, што паласаваўся такой панадненькай дзяўчынай, якiх не шмат знойдзецца ў яго на радзiме!
      Пампушка нiчога не адказала i паспешлiва далучылася да ўсёй кампанii.
      Па вяртаннi з прагулкi яна адразу ж паднялася ў свой пакой i болей не выходзiла. Занепакоенасць дасягнула найвышэйшай ступенi. Што яна вырашыць? А што, калi ўсё-такi заўпарцiцца? Якi жах!
      Настала пара абеду; яна не з'яўлялася. Нарэшце прыйшоў пан Фалянвi i паведамiў, што панi Русэ не зусiм здаровая, можна сядаць за стол без яе. Усе натапырылi вушы. Граф падышоў да карчмара i цiха спытаўся:
      - Згадзiлася?
      - Ага.
      З прыстойнасцi ён нiчога не сказаў сваiм спадарожнiкам, толькi лёгка кiўнуў iм. Адразу ва ўсiх вырваўся глыбокi ўздых палёгкi, твары павесялелi. Люазо ўсклiкнуў:
      - Д'ябал мяне вазьмi! Плачу за шампанскае, калi толькi яно знойдзецца ў гэтым доме!
      На вялiкi жах панi Люазо, гаспадар неўзабаве прынёс ажно чатыры бутэлькi. Усе ўмiг парабiлiся надзвычай кампанейскiя i шумлiвыя; нястрымная радасць распiрала iх сэрцы. Граф быццам упершыню заўважыў, што панi Карэ вельмi прыгожая; фабрыкант кiдаў камплiменты графiнi. Гамонка вялася жывая, вясёлая, дасцiпная.
      Раптам Люазо ўстрывожана ўскiнуў рукi ўгору i крыкнуў:
      - Цiха.
      Усе змоўклi ў здзiўленнi i нават у страху. Люазо прыслухаўся, загадваючы ўсiм памаўчаць, узняў вочы да столi, прыслухаўся зноў i потым прамовiў сваiм звычайным голасам:
      - Супакойцеся, усё ў парадку.
      Нiхто не адважыўся паказаць, што зразумеў, але ўсмешка мiльгнула на ўсiх тварах.
      Хвiлiн праз пятнаццаць ён паўтарыў тую самую камедыю i праз увесь вечар узнаўляў яе неаднойчы; ён рабiў выгляд, быццам звяртаецца да некага на паверсе вышэй i дае яму двухсэнсоўныя парады, вывуджаныя з запасаў свайго комiваяжорскага досцiпу. Часам ён з уяўнай журбою ўздыхаў: "Беднае дзяўчо!"; альбо разгневана цадзiў праз зубы: "Прэч, прускi нягоднiк!" Некалькi разоў, калi, здавалася, нiхто ўжо i не думаў пра гэта, ён дрыготкiм голасам усчынаў лямант: "Годзе! Годзе!" - i дадаваў быццам самому сабе: "Хоць бы нам убачыць яе яшчэ жывую, хоць бы гэты паскуднiк не даканаў яе!"
      Хоць гэтыя жартачкi былi дурнымi выхадкамi, яны забаўлялi кампанiю i нiкога не абуралi, бо абурэнне, як i ўсё астатняе, залежыць ад асяроддзя, атмасфера ж, якая спакваля ўтварылася ў заезным двары, была насычана фрывольнымi думкамi.
      За дэсертам нават жанчыны сталi рабiць стрыманыя гуллiвыя намёкi. Вочы ва ўсiх разгарэлiся: выпiта было шмат. Граф, якi захоўваў велiчнасць нават тады, калi дазваляў сабе вольнасць, параўнаў iх становiшча з заканчэннем вымушанай зiмоўкi на полюсе, а iх пачуццi - з радасцю пацярпелых караблекрушэнне, якiя бачаць нарэшце, што iм адкрыўся шлях на поўдзень; параўнанне мела вялiкi поспех.
      Развяселены Люазо ўстаў з келiхам шампанскага ў руцэ:
      - П'ю за наша вызваленне!
      Усе ўсталi i хорам падтрымалi яго тост. Нават манашкi паддалiся ўгаворам паняў i згадзiлiся прыгубiць пенiстага вiна, якога яны яшчэ нiколi не каштавалi. Яны абвясцiлi, што яно падобна на шыпучы лiманад, толькi яшчэ смачнейшае. Люазо падагулiў:
      - Як шкода, што тут няма фартэпiяна: от бы кадрылю цяпер!
      Карнюдэ за ўвесь вечар не прамовiў нi слова, не зрабiў нi руху; быццам апанаваны змрочным роздумам, ён толькi раз-пораз люта тузаў сябе за доўгую бараду, як бы намагаючыся яшчэ болей падоўжыць яе. Нарэшце, пад апоўнач, калi пачалi разыходзiцца, Люазо, якi ледзьве трымаўся на нагах, нечакана пляснуў Карнюдэ па жываце i сказаў непаслухмяным языком:
      - Што гэта вы невясёлы сёння? Чаму вы ўсё маўчыце, грамадзянiн?
      Карнюдэ рэзка ўзняў галаву i, абводзячы кампанiю палымяным i грозным позiркам, адказаў:
      - Ведайце, што ўсе вы зрабiлi подласць!
      Ён устаў, пайшоў да дзвярэй, абярнуўся i яшчэ раз паўтарыў:
      - Подласць, подласць! - i знiк.
      Спачатку ўсiм стала нiякавата. Азадачаны Люазо стаяў з разяўленым ротам, але хутка да яго вярнулася звычайная самаўпэўненасць, i ён нечакана зарагатаў, прыгаворваючы:
      - Хоць бачыць вока, ды дастаць далёка!
      Так як нiхто не разумеў, што тут да чаго, ён расказаў пра "таямнiцы калiдора". Грымнуў чарговы выбух весялосцi. Панi аж падалi ад смеху. Граф i пан Карэ-Лямадон рагаталi да слёз. Iм нават не верылася, што гэта праўда.
      - Як?! Няўжо?! Ён хацеў...
      - Ды кажу ж вам, я сам бачыў!
      - I яна адмовiла?!.
      - Таму што прусак быў у суседнiм пакоi!
      - Быць не можа!
      - Клянуся!
      Граф проста задыхаўся. Фабрыкант трымаўся за бакi. Люазо не сунiмаўся:
      - Дзiва што цяпер яму зусiм, зусiм не да жартаў!
      I ўсе зноў аж заходзiлiся, аж знемагалi ад рогату. Нарэшце разышлiся. Панi Люазо, асоба з'едлiвая, укладваючыся спаць, не прамiнула заўважыць мужу, што "гэтая ведзьмачка Карэ-Лямадон" увесь вечар смяялася змушаным смехам:
      - Знаеш, калi жанчына шалее ад мундзiра, дык ёй ужо сапраўды ўсё адно, хто яго носiць, француз там цi прусак. Ну, цi ж не сарамата, даруй Божа?!
      I ўсю ноч у цеменi калiдора праносiлiся слабыя пошумы, шолахi, ледзьве ўлоўныя, нiбы ўздыхi, павевы, шарахценне босых ног, невыразныя скрыпы. Пастаяльцы пазасыналi, вiдаць, вельмi позна, бо пад дзвярыма яшчэ доўга вiднелiся палоскi святла. Шампанскае часта дзейнiчае гэтак: ад яго не спiцца.
      На другi дзень снег асляпляльна зiхацеў пад яркiм зiмовым сонцам. Дылiжанс, нарэшце-такi запрэжаны, чакаў каля варотаў, а чарада белых галубоў, ружовавокiх, з чорнымi кропачкамi зрэнак, выпнуўшы бухматыя грудкi, важна разгульвала каля ног шасцёркi коней, шукаючы спажытку ў дымных конскiх яблыках.
      Фурман, захутаны ў кажух, пакурваў на козлах люльку, а ўсцешаныя падарожныя таропка ўкладвалi пакункi з харчамi на рэшту шляху.
      Чакалi толькi Пампушку. Але вось з'явiлася i яна.
      Яна была трохi ўсхваляваная, збянтэжаная; нясмела падышла да сваiх спадарожнiкаў, аднак тыя, нiбы па ўгаворы, дружна адвярнулiся, быццам не заўважылi яе. Граф з падкрэсленай годнасцю ўзяў жонку подручкi i адвёў убок, як бы аберагаючы ад нячыстага дотыку.
      Таўстушка, уражаная, спынiлася; потым сабрала ўсю сваю мужнасць, падышла да жонкi фабрыканта i збянтэжана пралепятала:
      - Добры дзень, панi...
      Тая толькi ледзь кiўнула галавой i кiнула на яе позiрк зганьбаванай дабрачыннасцi. Усе прыкiдвалiся, што дужа заняты сваiмi справамi, i трымалiся як мага далей ад Пампушкi, нiбыта яна ў сваiм прыполе прынесла нейкую заразу. Потым усе таропка падалiся ў карэту; Пампушка ўвайшла апошняя i моўчкi села на тое ж месца, якое займала на пачатку дарогi.
      Яе, здавалася, болей не заўважалi, не пазнавалi; адно панi Люазо, з асуджэннем разглядваючы яе зводдаль, сказала мужу напаўголаса:
      - Якое шчасце, што я сяджу не побач з ёю!
      Цяжкi дылiжанс калыхнуўся, i падарожжа ўзнавiлася.
      Спачатку ўсе маўчалi. Пампушка не адважвалася ўзняць вочы. Яна i гневалася на сваiх суседзяў, i адчувала сябе прынiжанай, што саступiла iм, што апаганiла сябе пацалункамi прусака, у абдымкi якога яе штурхнулi гэтыя крывадушнiкi.
      Неўзабаве графiня абярнулася да панi Карэ-Лямадон i абарвала гнятлiвае маўчанне.
      - Вы, здаецца, знаёмыя з паняю д'Этрэль?
      - А як жа, гэта мая прыяцелька!
      - Якая цудоўная жанчына!
      - Проста чароўная! Вось ужо дзе вытанчаная натура, адукаваная, таленавiтая! I дзiвосна спявае, i малюе проста выдатна!
      Фабрыкант субяседнiчаў з графам, i скрозь бразгатанне шыбак часам чулiся словы: "купон - вэксаль - плацёж - у тэрмiн".
      Люазо, якi сцягнуў у заезным двары старую калоду картаў, замусоленую за пяць гадоў гульнi на кепска выцертых сталах, расчаў з жонкай партыю ў безiк. Манашкi ўзялiся за доўгiя ружанцы, што звiсалi ў iх з пояса, суладна перажагналiся, i ўраз вусны iх шпарка заварушылiся, захадзiлi iмклiвым невыразным шэптам, быццам спаборнiчаючы ў хуткасцi; раз-пораз яны цалавалi абразок, зноў жагналiся i зноў усчыналi сваё таропкае, бясконцае мармытанне. Карнюдэ сядзеў задумлiвы, нерухомы. Па трох гадзiнах дарогi Люазо сабраў карты i сказаў:
      - Пара i перакусiць!
      Яго жонка дастала перавязаны вяровачкай скрутак i выняла кавалак халоднай цяляцiны. Яна акуратна парэзала яго на тонкiя, тугiя лустачкi, i яны пачалi есцi.
      - А што, калi i мы - з iх прыкладу? - прапанавала графiня.
      Пярэчання не было, i яна распакавала харчы, нагатаваныя на дзве сямейныя пары. У прадаўгаватай фаянсавай мiсцы з вiдарысам зайца на накрыўцы, якi азначаў, што тут месцiцца паштэт з зайчацiны, ляжала сакаўная, уперамешку з iншымi, тонка нарэзанымi гатункамi мяса, смажаная дзiчына, па якой збягалi белыя ручаiнкi тлушчу. На кавалку швейцарскага сыру, вынятым з газеты, вiднелася слова "Здарэннi", выбiтае на яго маслянiстай паверхнi.
      Манашкi распакавалi цэлае кола каўбасы, якая пахла часнаком, а Карнюдэ, запусцiўшы абедзве рукi адначасова ў шырокiя кiшэнi свайго палiто, дастаў з адной чатыры звараныя ўкрутую яйкi, а з другой лусту хлеба. Ён абабраў яйцы, кiнуў шкарлупiну сабе пад ногi ў салому i стаў есцi, упускаючы на пышную бараду светла-жоўтыя крошкi, якiя нагадвалi там зоркi.
      Пампушка, якая ў спешцы i разгубленасцi ранiшняга абуджэння не здолела нi пра што паклапацiцца, ажно задыхалася ад шаленства, гледзячы на гэтых людзей, якiя так няўзрушана спатольвалi свой голад. Спачатку яе ахапiў гнеў, i яна ўжо разявiла рот, каб выплеснуць iм усё, што яна пра iх думае, i патокi лаянкi ўжо гатовыя былi хлынуць з яе вуснаў; але яе душыла такое абурэнне, што яна не магла гаварыць.
      Нiхто не глядзеў на яе, не думаў пра яе. Яна адчувала, што яе захлiствае пагарда гэтых шляхетных мярзотнiкаў, якiя спярша ахвяравалi ёю, а потым кiнулi прэч, як непатрэбную брудную анучу. Тут ёй успомнiлася яе вялiкая карзiна, напакаваная ўсялякай ядою, якую яны так прагна спустошылi, прыгадалiся два кураняцi ў празрыстым жэле, паштэты, грушы, чатыры бутэлькi бардоскага; яе гнеў раптоўна апаў, быццам недзе ўсярэдзiне ў яе лопнула занадта напятая струна, i яна адчула, што вось-вось расплачацца. Яна рабiла неймаверныя намаганнi, каўтала слёзы, як дзiця, але яны выступалi на вачах, паблiсквалi на вейках, i неўзабаве дзве буйныя слязiны паволi пакацiлiся па шчоках. За iмi, ужо шпарчэй, пабеглi другiя, яны сцякалi, нiбы кроплi вады з расколiны ўцёса, i адна за адной падалi на круты выстул яе грудзей. Яна сядзела роўна, з акамянелым бледным тварам, гледзячы ў адну кропку, у надзеi, што на яе не звернуць увагi.
      Але графiня заўважыла слёзы ў Пампушкi i жэстам паказала на яе мужу. Ён пацiснуў плячыма, як бы кажучы: "Што зробiш, я тут нi пры чым". Панi Люазо бязгучна, але пераможна засмяялася i прамармытала:
      - Яна аплаквае сваю ганьбу!
      Манашкi загарнулi ў паперу рэшту каўбасы i зноў пачалi малiцца.
      Карнюдэ, пераварваючы з'едзеныя яйцы, выцягнуў доўгiя ногi пад лаўку насупроць, адкiнуўся, скрыжаваў рукi, усмiхнуўся, быццам прыдумаў удалы жарт, i стаў насвiстваць "Марсельезу".
      Усе спахмурнелi. Народны гiмн, вiдаць, не падабаўся яго суседзям. Яны сталi нервавацца, злавацца i, здавалася, гатовыя былi завыць, як сабакi на голас катрынкi. Карнюдэ заўважыў гэта i ўжо не супыняў свiсту. Часам ён нават выспеўваў словы:
      Любоў святая да радзiмы!
      Хай выкрасае помсту боль,
      Свабода любая, вядзi нас,
      Тваiх заступнiкаў, на бой!
      Конi цяпер беглi раўней, бо снег стаў цвярдзейшы; i да саменькага Дзьепа, праз усе доўгiя панурыя гадзiны язды па выбоiстай, траскай дарозе ў змроку, а потым у глыбокай цемры Карнюдэ з жорсткай упартасцю прадаўжаў сваё помслiвае аднастайнае пасвiстванне, змушаючы стомленых, раздражнёных спадарожнiкаў сачыць за песняй ад пачатку да канца, прыпамiнаць кожнае слова i суправаджаць iмi кожны такт.
      А Пампушка ўсё плакала, i часам, памiж дзвюма строфамi, у поцемках прарывалася галашэнне, якога яна не магла стрымаць.