Ужо калi выйшаў ён з шпiталя, горад кiпеў першымi месяцамi рэвалюцыi. Чалавек ахвотна i з цiкавасцю хадзiў слухаць на мiтынгi, сам адчуваў у сабе тую самую рэвалюцыю, праўда, па-свойму, i з вялiкаю радасцю бачыў, што сапраўды вайна дайшла да канца. Зараз ачысцiцца ад вайны тое месца, адкуль ён родам, дзе тыя пяць дзесяцiн яго ўласнай на векi вечныя зямлi. А да гэтай зямлi рэвалюцыя яшчэ дадасць больш зямлi. Як тады не жыць чалавеку. У такiя хвiлiны чалавек быў блiзкi да таго, што заплача; ён думаў пра загубленую на ўцякацтве сям'ю. Ён астаўся адзiн. Адзiны жывы сын яго прапаў дзесьцi без вестак! У яго вачах паўставалi тыя хвiлiны, калi каналi на дарозе яго малыя дзецi, яго жонка - матка гэтых дзяцей. Няхай жыве рэвалюцыя, яна скончыла вайну, яна супроць той буржуазii, якая ўшчала вайну! (Пра гэта ён ужо наслухаўся.) Зараз ён рушыць дадому!
      Ён не ведаў таго, што ў барак яму прыйшло было за зiму некалькi лiстоў ад сына. Але ў бараку думалi, што яго ўжо няма жывога. Калi б нават думалi i iнакш, дык не ведалi дакладна, у якiм шпiталi яго шукаць. Ды, урэшце, хто гэта будзе браць на сваю галаву цi, праўдзiвей, на ногi гэтакi клопат? I лiсты тыя марнавалi, губiлi. Чалавек, як выйшаў з больнiцы, заходзiў у барак, але нiчога там не дазнаўся. Цяпер ён перабраўся жыць у iншы канец горада.
      IV
      Ужо ў вайну з белапалякамi той мураваны барак быў зруйнаваны ўшчэнт. Усе тыя кватэры ля вакзала былi папалены i паўзрываны. Пятро Тадаровiч гэтага ўжо не бачыў. Яго тут ужо больш нiхто не спатыкаў пасля таго, калi ён пытаўся ў бараку пра сына або пра лiсты ад яго.
      Раз увосень, калi канчалася вайна, малады чырвонаармеец хадзiў у гэтым месцы i прыглядаўся да асобных будынкаў, што нейкiм парадкам асталiся пасля гэтакай калатнi. Ён нiчога тут не пазнаў, нават самы вакзал стаяў, як шкiлет: без вокан, без страхi, абсмалены, абкураны. Цягнiкi хадзiлi, але спынялiся яны ўжо крыху далей, дзе да часу выбудавалi нейкую паветку з дошчак. Пад гэтай паветкай малады чырвонаармеец i чакаў раз пад вечар свайго цягнiка. Ён быў не адзiн. Нешта было з iм яшчэ чалавек трох вайскоўцаў, старэйшых за яго. Заходзiла сонца, была восень, суха было, ясна. Наводдалек шумеў горад. Адгэтуль вiдаць былi маўклiвыя комiны спыненых заводаў, разбураныя вайной муры. Свежыя сляды вайны яшчэ не зацягвалiся часам i чалавечаю працаю. На ўзгоркавым полi, за горадам, часамi вiдзён быў чалавек з плугам. Праходзiлi людзi сцежкамi ў поле i ў горад...
      Памiж вайсковымi адбылася гэтакая гаворка:
      - Я хадзiў, хадзiў, - сказаў самы маладзейшы чырвонаармеец, - i дарэмна.
      - Я табе казаў, - адказаў другi, - гэтулькi часу прайшло, i вайна гэтак тут пастаралася. Ты або неразумна ўпарты, або наiўны, як дзiця.
      - Ты нiчога не разумееш, каб у цябе самога што-небудзь было падобнае, тады б ты мог зразумець.
      - Я i так разумею.
      - Не, не разумееш. Ты сабе можаш уявiць, што я, скажам, зусiм забыўся на свайго бацьку, ну, зусiм, нiколi нават i не ўспамiнаю яго. А ён жа пра мяне думае...
      - Не, я гавару не пра гэта, а пра тое, што ты ўсё адно не мог яго так знайсцi i гэта сам наперад ведаў, а аднак пайшоў вандраваць па папялiшчах на цэлы дзень, нават больш.
      - Я распытваў, заходзiў у тыя сем'i, дзе яго ведалi... Але не гэта важна тут у мяне. Я i сам ведаў, што не знайду яго, але...
      - Але сам сабе давёў, што шукаў яго, што сумленне тваё перад бацькам чыстае?
      - Няхай сабе i гэтак. Справа, бачыш, вось у чым. Ты не забыўся яшчэ, вядома, калi мы забiралi тую мясцовасць, дзе было вельмi шмат партызанаў. Там, дзе нам было б вельмi цяжка, каб не памаглi нам партызаны. Дык от у той мясцовасцi праходзiць гасцiнец. Памятаеш? Мы з табою ляжалi ўначы ля самага гасцiнца, у мокрай ад расы траве, пад змрочным святлом маладога месяца. Там ля дарогi ляжала куча камення, у тым месцы, дзе палетак узбягае, здаецца, на самы гасцiнец. Я табе тады быў паказаў на тое каменне, а ты быў падумаў, што я там заўважыў нейкi рух i пачаў прыглядацца...
      - Памятаю. Ну, ты мне тады гаварыў, што там пахаваны твае малыя брат i сястра, каля тых каменняў.
      - Ты пачуў гэта як факт. I гэта зусiм натуральна. Але мне гэта больш як факт. Я тады быў малы, але самы большы з дзяцей майго бацькi. Я памятаю ўсё. I гэтае "ўсё" - трэба, каб ты зразумеў. Чалавек хавае сваiх дзяцей, зараз двое. А за некалькi дзён да гэтага ён пахаваў сваю жонку - мацi гэтых дзяцей. I от, калi ён ужо засыпаў сваiх дзяцей зямлёю, калi ўжо назбiраў каменьчыкаў i на гэтай магiле гэтак, як рабiлi яго бацькi i дзяды, вылажыў з гэтых дробных каменняў крыж, тады глянуў на мяне, на дзiця, на ўсё тое, што асталося ад яго сям'i. Справа не ў тым, што ён плакаў цi не плакаў, што ён енчыў, кiдаўся на гэтую магiлу тварам. Справа ў тым, што ён быў як малое дзiця. Ён анiчога не разумеў, што гэта з iм i з людзьмi робiцца. Ён тады, паглядзеўшы на мяне, сказаў мне, гэта я назаўсёды памятаю: "Чалавека апаноўваюць з усiх бакоў няшчасцi, i хто здолее выратавацца, той шчаслiвы. А таксама трэба спагадаць людскому гору. Цяпер нам будзе добра, каб хто нам, сынку, з табою паспагадаў". Мы ў той дзень да самага вечара прасядзелi з бацькам ля гэтай магiлы. Я, малы, назаўсёды памятаю тое месца: паласу вёсак, глухi горад непадалёку, камянiсты ўзгорак, на iм кучка хвойнiку i ўбаку маёнтак. Я табе пасля тае начы паказваў той маёнтак. Мясцовасць тую я пазнаў адразу, як толькi наша часць падышла была тады i злучылася з партызанамi. Але я адышоў ад таго, пра што расказваю. Дык от, як сонца пачало заходзiць, мы з бацькам сабралiся рушыць далей у дарогу. Вайна гналася следам за намi. Мы паехалi на сваiм здохлым канючку. Памятаю, я сядзеў унурыўшыся, у лахманах, бацька ў перадку. Я ўсё, памятаю, хацеў дачакацца зручнага моманту, запытацца ў бацькi, калi мы i дзе зноў спаткаем i возьмем з сабою сваiх, тых, што пазакопвалi ў магiлах пры бiтай дарозе, але ўсё баяўся запытацца, бо ведаў, што бацька ад гэтага яшчэ горш гараваць пачне. А ў гэтым кiрунку iшлi тады мае дзiцячыя думкi таму, што, калi ўмiрала на возе мацi, яна сказала мне: "Не плач, маё дзiця. Я гэта на кароткi час пакiну вас, пасля, нават хутка, мы зноў спаткаемся". От i ўсё, чым яна магла ў тую страшэнную хвiлiну пацешыць мяне. Пекла гэта цi не, калi цэлыя пакаленнi гэтак жывуць i ўяўляюць сабе свет? Сама што мы выехалi i далучылiся да цэлага шэрагу ўцякацкiх незнаёмых фурманак, як убачылi, што з маёнтка на тракт выязджаюць два аўтамабiлi. Бацька мой у гэты момант гаварыў мне: "Што ж, хто багаты, таму што! У таго нiхто не памрэ гэтак у дарозе. Чорт яго не возьме гэтакага. Таму ў горла мядовыя рэчкi самi цякуць. Таму вайна не страшна". У гэты самы момант бацька, яшчэ не скончыўшы гаварыць, раптам змоўк i рвануў з галавы шапку. Крыху прыўзняўся з свайго месца i скланiўся з прынiжанасцю малога чалавека перад вялiкiм. Гэта два аўтамабiлi праязджалi паўз нас. Здаецца, чалавек з пярэдняга аўтамабiля пазнаў майго бацьку, бо (я тады гэта добра заўважыў) кiўнуў галавою на яго прывiтанне. Але не спынiўся. Аўтамабiлi адно блiснулi паўз нас. Бацька шукаў разрыўкi. Ён iшоў з суседам па фурманцы збоку дарогi i расказваў яму, што гэтага пана ён выратаваў на вайне нядаўна. Пан гэты палкоўнiк нядаўна быў, а цяпер, мусiць, ад вайны з свайго маёнтка выехаў. Але чаго ён з гэтага маёнтка выехаў?
      - А гэта ж таксама яго маёнтак, - адказаў сусед. - Я ведаю. У яго маёнткi скрозь паўз гэты гасцiнец.
      - Дык вайна ўсе яго маёнткi пазаймае.
      - Халера яго не возьме. У яго фабрыкi па гарадах. I банкi пад яго абладаю.
      - Праўда, чорт яго не возьме, - стала згадзiўся бацька.
      Я не магу не шукаць бацькi. Я павiнен яго знайсцi. Мы от скончылi вайну. Я адчуваю цяпер сябе гэтак, як можа адчуваць сябе гаспадар на разбуранай гаспадарцы. Ён ведае, чаму i як разбурана гаспадарка, як яе падняць на ногi i з чаго пачынаць. I я цяпер думаю пра свайго бацьку гэтак, як калiсьцi, напэўна, ён думаў пра мяне, калi я, малое дзiця, адно асталося на яго растрыбушаным возе. Я шукаю цяпер бацькi, думаючы пра яго гэтак, як можа думаць бацька пра малое дзiця...
      - А можа, ён цяпер нават апярэдзiў цябе. Рэвалюцыя i новая вайна прайшлi ўжо з таго часу. Не жыў жа ён у паветры...
      Яны канчалi гутарку ўжо ў цягнiку.
      V
      Пятро Тадаровiч назаўсёды пакiнуў у памяцi хмурны дзень позняй вясны, калi ён з'явiўся "дадому". Хаты ён там не знайшоў, ледзьве пазнаў тое месца, дзе яна калiсьцi стаяла. Цалюткi той дзень ён прасядзеў на каменi. Камень астаўся на месцы, раней ён падпiраў з вулiцы хатнi вугал. Ён кiдаўся то ў вялiкую роспач, калi думаў пра адзiнага свайго сына, якi дзесьцi "бадзяецца па свету", думаў пра сям'ю, што загiнула на чужых дарогах, пра сваё адзiноцтва; то апаноўвала яго радасць i ўздым да працы i дзейнасцi, калi абмацваў ён у кiшэнi грошы i паперку на пяць дзесяцiн зямлi. Цяпер трэба пачынаць усё спачатку.
      I ён пачаў усё спачатку, адзiн. Дзень той першы прайшоў як бы ў нейкай суглядальнасцi. Змеркла. Ён сядзеў, пасля ўстаў i пайшоў дарогаю. Вярнуўся назад, выбраў месца на зямлi, лёг, прадрамаў сяк-так ноч, узняўся раней за сонца i пакiнуў назаўсёды тое месца. Ён падаўся на месца тых пяцi дзесяцiн. Палова маёнтка была зруйнавана, але пан пачынаў ужо яго адбудоўваць. Зямлю сваю ён атрымаў, як толькi паказаў палкоўнiцкую паперку. Але самога палкоўнiка ён ужо не застаў у маёнтку. Якраз у тыя самыя днi палкоўнiк выехаў камандаваць палком легiянераў. Пачыналася савецка-польская вайна.
      Пятро Тадаровiч вельмi шпарка выкапаў сабе зямлянку на той сваёй зямлi. I як толькi начаваў у ёй першую ноч, адчуў, што гады прайшлi, сям'я загiнула, вялiкая самота пануе над iм, што ўсё адно не ўцёк ён нi ад вайны, нi ад усiх iншых няшчасцяў; гэтыя няшчасцi якраз у той самай меры навiсалi над iм, як i над усёю рэштаю людзей на свеце. Як быццам бы ўжо нейк i нецiкава яму стала займацца гэтымi пяцьма дзесяцiнамi зямлi. Нашто яму ўсё гэта? Але ён не мог сядзець рукi склаўшы, ды i трэба было жыць. I ён варушыўся на сваiх пяцi дзесяцiнах. Ён пусцiў у ход з кiшэнi дарагi метал сваю кроў i мазалi, i паставiў нейкую хацiну; у першы год пасеяў палавiну поля, набыў нейкага канючка. Ён чапляўся за зямлю, за традыцыi працавiтага простага чалавека, за жыццё. Ужо да таго моманту, калi вайна была на пераломе, у самыя гарачыя яе часы, ён ужо меў сабе другую жонку - добрую, працавiтую жанчыну. Усё пайшло лацвей; вырастала перспектыва новай сям'i. Чалавек ажыў, забыўся на свае ранейшыя сумныя трывогi. I зноў ён стараўся не думаць пра вайну. Няхай сабе ваююць! На ўсялякi выпадак ён яшчэ хаваў белы бiлет з ранейшай вайны. Але аднойчы ён зноў пачуў гарматны гул. А праз некалькi дзён выехала з маёнтка панская сям'я. I толькi. Больш нiхто не выязджаў, хiба адно панскiя, не простыя, слугi. Пятро Тадаровiч усё яшчэ думаў, што вайна неяк пройдзе паўз яго. Але аднойчы зранку легiянеры выгналi яго ў абоз. Ён пачаў быў адмаўляцца, але нейкi старшы над гэтымi салдатамi (чына Пятро Тадаровiч не ведаў) сцебануў яго нагайкаю цераз плечы. Цяжарная жонка яго кiнулася ратаваць мужа, але яе той самы начальнiк збiў гэтак, што яна ледзьве дапаўзла да пасцелi. Так ён i пакiнуў яе зусiм хворую, без догляду. Ён павёз нейкае вайсковае дабро. Яго мучыла думка пра хворую жонку, пра яе цяжарнасць, пра яе адзiноцтва - мучыла тое, што зноў вайна не мiнула яго; чапае няшчасце ўсiх людзей, чапае i яго. Раз уначы ён паспрабаваў уцячы. Ён цiха вывеў з аглабель каня, як усе паснулi, правёў яго крыху, а пасля паехаў конна на iм. Яго заўважылi, вярнулi i збiлi да паўсмерцi. Так бiлi, што ён паспрабаваў, сцяўшы зубы, баранiцца: ён пхнуў кулаком у грудзi вайсковага начальнiка. Пасля гэтага ён сам ужо далей ехаць не мог. Каня i фурманку пагналi без яго, а ён праляжаў дзён тры ў кустах ля дарогi, а пасля пачаў блытацца па ўсёй мясцовасцi, не могучы прабiцца праз фронт туды, дзе была яго хата i дзе ўжо стаялi бальшавiкi... Дабiўся ён дадому праз немалы час, калi ўжо зноў легiянеры занялi тую мясцовасць. Там ён знайшоў жонку зусiм хворую - збiтая тады вайсковым начальнiкам, яна нарадзiла нежывое дзiця i сама з таго часу ледзьве хадзiла. На трэцi дзень пасля таго, як Пятро Тадаровiч з'явiўся дадому, хату яго абкружылi вайскоўцы. Хату гэту вiнавацiлi ў тым, што ў ёй мелi прытулак партызаны: хата стаяла за маёнткам, ля лесу, з яе стралялi па маёнтку тады, калi з яго выязджаў на вёску карны атрад польскай армii.
      - Мяне тады нават дома не было, - пачаў прасiцца Пятро Тадаровiч.
      - Значыцца, ты сам недзе з iмi быў!
      Чалавека забралi i пагналi немаведама куды.
      VI
      У тысяча дзевяцьсот трыццаць другiм годзе зiмой даволi-такi стараваты, але яшчэ моцны з выгляду чалавек хадзiў па панскiх дварах, апытваючы, цi не можна дзе астацца за парабка. Мясцовасць была - паўднёвая частка Заходняй Беларусi. Чалавек хадзiў доўга, нарэшце яму пашэнцiла: за парабка яму неяк усё ж удалося астацца. Ён закватараваў у агульнай парабчанскай афiцыне сям'i ў яго не было.
      - Дзе ж твая сям'я, чалавеча? - запыталi ў яго парабкi.
      - Ат, - адказаў чалавек, - няма сям'i. За войны ўсё пагiнула. Я ад вайны ўцякаў, па Расеi бадзяўся...
      Парабак быў гэтакi самы, як i ўсе. Гэтаксама рабiў, гэтаксама бедаваў, што, можа, давядзецца астацца без работы, бо збяднелыя людзi прагнуць абы-дзе астацца на службу, абы не памерцi з голаду, а работы нiдзе няма. Дык парабкам зменшваюць i так малы заработак. У каго сям'я, дык хоць кладзiся ды канай.
      - Дык чаго ты вярнуўся сюды? Парабкаваць?
      Чалавек не расказаў пра тыя пяць дзесяцiн зямлi. Ён гаварыў гэтак:
      - Тут таксама людзi патрэбны.
      - Нашто яны тут, i так рабiць няма чаго, - нi то жартаваў, нi то стала сказаў хтосьцi.
      Парабак загаварыў:
      - Работа ёсць, колькi хочаш. Адно рабi.
      - Хiба панскiя двары палiць? (Нiбыта жарт, але зусiм не жарт.)
      - Нашто палiць? За гэта па астрогах цягаць пачнуць.
      - А каб не цягалi?
      - Дык тады i палiць не трэба было б.
      Так i дайшлi з гаворкi неўзаметку да таго, што трэба палiць панскiя маёнткi.
      - Чаго ж ты ўсё-такi варочаўся сюды, чалавеча? Калi варочаўся, дык, значыцца, дамоўку тут маеш. Дзе ж яна, што ты ў парабкi пайшоў?
      Чалавек, калi ўжо зжыўся добра з усiмi парабкамi, калi ўжо ўведаў усiх, расказаў усё як мае быць пра сябе.
      - Мяне як пагналi былi другi раз, дык жонка памерла, з нуды, з хваробы пасля нежывога дзiцяцi. Я думаю, што хата мая ўжо не стаяла доўга на тых пяцi дзесяцiнах зямлi. Калi я на трэцi год вярнуўся, пяць дзесяцiн адышлi пад асаднiка. Я стаў жабрак. Я пайшоў па свету шукаць работы. Меў я крыху работы ў горадзе. Пасля сюды падаўся. Нiчога цяпер не маю. Рукi свае адно.
      - Каб ты ведаў, што давядзецца табе гэтак, дык не ратаваў бы тады на вайне таго палкоўнiка.
      - А можа б, ты, чалавеча, - сказаў другi, - цяпер як-небудзь дабiўся да таго самага палкоўнiка. Ты ж яму быў тады зрабiў, не жартуючы сказаць, вялiкую ласку, як сам расказваеш. Няхай ён цяпер цябе нанава аддзякуе. Ён астаўся, з твае ласкi, жывы, каб панаваць, а ты яго выратаваў, каб гараваць. Лiха яго не возьме, калi i цяпер табе дасць, як жыць на свеце. Ён цябе павiнен успомнiць, дабiся адно да яго. Жыве, як у раi. Магнат. Маёнткi, фабрыкi.
      - Дык, можа, ён мне паможа, каб не гараваць на свеце. Ну, дык што з гэтага? Я пакiну, скажам, гараваць, але ж табе ад гэтага не стане лепш. Мiльёны людзей гаруюць, так i астануцца гараваць. Так цi не?.. Вы ведаеце, што цяпер вырабляюць яго гэтыя фабрыкi, фабрыкi гэтага самага майго знаёмага пана палкоўнiка? (Ён цяпер напэўна ўжо ў большых чынах.) Ён сваю фабрыку пусцiў на выраб вайсковых матэрыялаў. Чаго ён, значыцца, хоча? Вайны. Каму вайна - смерць i гора, а яму - заработак. Думайце самi...
      Парабак не ўбыў доўга на адным месцы. Неўзабаве ён ужо зноў хадзiў па маёнтках, шукаючы службы, i па вёсках, шукаючы работы. Пасля ён быў нейкi час у горадзе - i там усё шукаў работы.
      Раз загарэўся панскi маёнтак. Праз тры днi згарэў другi. Каля таго самага часу сяляне выгналi з вёскi падатковага чыноўнiка. Карны атрад адразу з'явiўся на месца. Ён арудаваў шмат дзён i выехаў пасля ўжо таго, калi спустошыў i ажабрачыў людзей. Як толькi атрад выехаў, адразу ж з'явiўся туды, неўзаметку, той самы парабак.
      - Работы ў горадзе я не дастаў, - сказаў ён, - буду спрабаваць шчасця зноў тут.
      Праз некалькi дзён зноў загарэўся панскi маёнтак.
      Той самай зiмы, пад вясну, на хiмiчнай фабрыцы, у горадзе, баставалi рабочыя. Да хiмiкаў далучылiся рабочыя ўсiх гарадскiх фабрык i заводаў. Шматтысячная дэманстрацыя сышлася на пляцы i стала на мiтынг. Пасля мiтынгу, калi ўжо з'явiлася войска i палiцыя, выйшаў вялiкi вайсковы чын. Ён хацеў штосьцi сказаць.
      - Я гавару вам ад iмя гаспадароў тых прадпрыемстваў, дзе вы робiце забастоўкi, ад iмя армii Жэчы Паспалiтай i ад iмя дзяржаўнай улады...
      Камянi i кавалкi цэглы пасыпалiся ў яго. Ён шпарка рушыў у свой закрыты аўтамабiль. Дэманстрацыя рынулася ў бакавыя вулiцы. У першым шэрагу першай калоны iшоў Пятро Тадаровiч. Iдучы, ён гаварыў свайму суседу:
      - Я яго адразу пазнаў. Гэта той самы палкоўнiк. Мне страшна хацелася кiнуцца да яго i палажыць яго на месцы. Я яго калiсьцi выратаваў, я яго i забiў бы.
      У тыя самыя днi, на тым месцы, дзе калiсьцi быў той уцякацкi барак, чалавек праглядаў газеты. Ён сядзеў у малым пакоi. З акна вiдаць быў даўно ўжо адбудаваны вакзал. На месцы колiшнiх прывакзальных драўляных дамкоў i хат быў залiты асфальтам пляц. На месцы барака i ў глыб вулiцы вырас велiчэзны хiмiчны завод. Чалавек, што праглядаў газеты, сядзеў у дырэктарскiм кабiнеце гэтага завода. Перад iм ляжала зводка заказаў на штучныя ўгнаеннi. Спачатку ён толькi праглядаў газеты, пасля палажыў газеты на стол i пачаў чытаць пра паўстаннi, забастоўкi, дэманстрацыi, расстрэлы за межамi. Прачытаўшы, ён задумаўся. Пасля цiха сказаў, апусцiўшы галаву на рукi:
      - А бацька ўсё калiсьцi думаў пра тыя пяць дзесяцiн зямлi... Калi жыве ён, дзе i як мне знайсцi яго?
      1932