Кузьма Чорны
      Млечны Шлях
      Раман
      Рыжы бык адбiўся ад вялiкай чарады, якую нямецкiя салдаты гналi кудысьцi на станцыю, i рынуўся з дарогi ў поле. Па iм стралялi, але яму пашанцавала ўцячы i вырабiцца з бяды. Гэта было вясною. Да добрай восенi ён бадзяўся па лесе i полi i стаў порсткi i ўскiдзiсты на рух. Ён зусiм адзiчэў, але не схуднеў. Травы яму хапала. Яшчэ i цяпер пад кустамi было зяленiва, хоць i пачарнелае ад халадоў. Стаяла восень. Але яшчэ часам дзень зiхацеў сонцам, i тады птушкi не зважалi на прымаразак. Iх было многа. Яны пырхалi крыллем у вяршалiнах дрэў i спявалi, малыя i вёрткiя. Часамi бык рыкаў, але ў гэтых мясцiнах, дзе ён бадзяўся, яго можа i не чуў нiхто. Тут льга было прайсцi вялiкую прастору i не напаткаць чалавека i яго аселiшча. Вельмi многа тут чарнелася печышчаў i асмалкаў, i ў сухiя днi вецер круцiў i ўзнiмаў сухi попел. Многа лётала варання, i брахалi валачашчыя сабакi. Часамi было падобна, што пройдзе струмень трупнага духу. Вельмi магло быць, што дзе-небудзь гнiў хто непахаваны. Спачатку тут прайшлi былi нямецкiя танкi, а пасля не раз праходзiлi нямецкiя карнiкi. Жыццё стулiлася ў лясы i цiхiя закуткi, далей ад язджалых дарог. Гэтакае спустошанне цяглося кiламетраў можа на трыццаць. Якраз тут i знайшоў сабе бадзячую аселасць адзiчэлы бык. У адным кутку тут, дзе на месцы спаленага сяла печышчы паспелi ўжо абрасцi блёкатам i драсном, шэсць вялiкiх вязаў узнiмалiся ў неба пышнымi сваiмi вярхамi. Дзе-нiдзе счарнелае лiсце на iх так i аставалася на зiму. Густы зараснiк крушыны i шыпшыннiку стаяў пад iмi. Гэта было крокаў за тысячу ад вялiкага пажарышча i не больш як за чвэртку кiламетра ад лесу. Тут быў узгорак, i навокал далёка вiдно было ў поле. Як начамi пачала мерзнуць зямля, рыжы бык пачаў худнець. Шэрсць на iм падаўжэла i паднялася. Аднойчы ён убiўся пад шэсць вязаў у зараснiк, нюхаў кару на дрэвах i кустах, укруцiў хвост у шыпшыннiк, стаў iрвацца, яшчэ мацней ублытаўся, паабдзiраўся аб сукi i калючкi i, не могучы адарвацца, астаўся так стаяць. Ён аслабеў без яды i ад трывогi i пасля доўгай ночы i ранiцы зарыкаў на высокiм тоне. Блiзкiм лесам прайшло рэха. А пасля i яшчэ. Многа разоў. Раз-поразу. Жывёлiна прасiла ратунку. Рэха iшло па лесе.
      Лес той быў густы i стары. Хвоя выносiлася стромка ў неба. Дуб расцiскаў голлем сабе прастору. Пракiдаўся граб. Пад навiссю дрэва каляiнiстыя дарогi расплылiся пад дажджамi i так асталiся. Па iх тут цяпер нiхто не ездзiў. Крокаў за трыста ад гэтакай дарогi, на струхлелым ствале паваленай дупляватай асiны сядзеў малады чалавек. Льга было здагадацца, што ён малады, каб хто бачыў яго ў гэтыя моманты: занадта нешта порстка i жвава ён ускiнуў галаву, як толькi пачуў бычынае рыканне. Здавалася, што ён чуе гэта радасную вестку, у кожным разе роўную доўгачаканаму ратунку. Вочы яго ажылi, рысы твару набылi рухавасць. Маладосць жыла на яго твары, нават i з-пад неахайнага шчацiння. Ён даўно не галiўся i можа нават не мыўся. Пячаць таго, што яму не было больш як трыццаць год, ляжала на iм. Рухавасць i бляск вачэй, жывая ўзбуджанасць, як толькi пачуў ён рыканне жывёлiны. Ён устрапянуўся адразу, прыўзняўся з трухлiны i застыў, прыслухоўваючыся. Вочы яго ўсё так жа свяцiлiся надзеяй i чаканнем.
      Бровы ў яго сыходзiлiся дугамi i тонкiя губы сцiскалiся, калi ўвага яго да якога-небудзь шоргату лiстка аб мерзлую кару даходзiла да поўнага напружання. Гледзячы на гэты твар, можа хто-небудзь знайшоў бы тут упартасць натуры. Можа i так. Але аднак жа сцiснутыя губы ўздрыгвалi. Магло гэта быць ад холаду, а можа ад прычын, што каранiлiся ў душы гэтага чалавека? Як бы там нi было, заўважалася ў iм яшчэ i шпаркае шуканне чагосьцi вачыма. Вочы, вялiкiя i шэрыя, не мелi спакою ўвесь час. Каля вачэй збiралiся густа рысы ўважлiвасцi i да ўсяго навакольнага, i да таго, што рабiлася ў самiм чалавеку. Нейк заўважалася, што пад брудам, шчацiннем i куродымам твар белы i з рэдкiмi вяснушкамi. I валасы павiнны быць у чалавека светлыя. Але ў якой неахайнасцi i запушчанасцi быў ён увесь! Здавалася, што яго спасцiгнуў такi злы лёс, прага ратунку, ад якога забiла ўсё iншае, што калiсьцi жыло ў чалавеку. Да самых воч на галаве насунута была нейкая дзiўная шапка, i здаецца, жаночая, звязапая з шэрай воўны. Вядома, што ён дзесьцi выпадкова дастаў яе. Або знайшоў на дарозе, або адабраў у каго. Магло быць i гэтак. Быў холад. Хоць i не была мерзлая зямля, але дзе ляжала вiльготнае лiсце, там белая намаразь толькi апаўднi, як пачало паднiмацца сонца, замакрэла. А чалавек быў у летнiм пiнжаку, i пад iм адна толькi кашуля, i то мусiць чужая, бо занадта шырокая ў каўняры, якi звiсаў на пiнжаку на самае плячо. Кашуля была з саматканага палатна i зашпiлена на шыi вялiкiм чорным гузiкам. Боты на iм былi нямецкiя, салдацкiя, з нiзкiмi халявамi i цвiкамi ў тоўстай падэшве. А нагавiцы - ватовыя, але з вырваным каленам у адной калошыне. Усё гэта вывалена ў зямлi i выквацана ў некалькi колераў, як быццам сюды сумысля збiралася ўсё, што толькi дзе напаткаць льга было. Нi тое што адчай, а востры смутак час ад часу клаў сваю пячаць на твар гэтага чалавека i пасля сыходзiў. Рух адбываўся i не зацiхаў у яго душы.
      Хмурнасць дня сплывала. З'явiлася сонца. Бялявае святло яго цiха лягло на дрэвы i лiсцвяныя накiды. Намаразь замакрэла, з-пад яе выйшла зяленiва на зямлi. Дробная птушка пырхнула ўгары i заспявала. Быццам супакоены, чалавек зноў сеў на трухлiну. Птушкi больш пачалi абзывацца. I раптам зноў зарыкаў бык. Чалавек усхапiўся з месца з раптоўнай рашучасцю. Быццам ён хацеў крыкнуць: "Пара, час настаў!" Бычынае [рыканне] iшло лесам раз-поразу. Жывёлiна забiралася ў самыя высокiя ноты. Жывы голас клiкаў на дапамогу. Чалавек азiрнуўся наўкола, шукаючы кiрунку, адкуль iшоў голас. Ён шпарка рушыў з месца i пакiнуў за сабою трухлявае бервяно, на якое адразу насела многа дробных птушак. Дзень яснеў, i ў паветры цяплела. Бык рыкаў бесперастанку. Чалавек стараўся шпарка перабегчы полем ад лесу да магутных вязаў, з-пад якiх чулася жывёлiна. Пакуль дабегчы да дрэваў, чалавек некалькi разоў азiрнуўся. Ён сцярогся чагосьцi. Можа яму ўвесь свет быў страшан. Бо як толькi ён дабег да першага дрэва, адразу дапаў да яго ўсёй постаццю сваею. Быка ён яшчэ не бачыў. Стаяў, прыцiснуўшыся да дрэва, i выглядаў з-за яго. Птушкi i тут пырхалi ў голлi. Бык рыкаў няспынна. Вось ён! Чалавек убачыў яго. Жывёлiна стаяла ў такой хмызнячнай гушчарнi, што толькi рыжая масць яе дзе-нiдзе прасвечвалася праз крушыннiк. Бык рыкаў, чмыхаў i рваўся. Чалавек выткнуўся з-за дрэва зусiм, нават адышоўся ад яго на крок i застыў у одуме i з выглядам такiм, што ён дапаў да свае чаканай прынаднасцi. Была хвiлiна як бы нерашучасцi: што ж далей рабiць? Ён пiльна разглядаў жывёлiну. Пастава яго ператварылася ў нарыхтаванасць да таго, каб кiнуцца на быка. Ён абышоў вакол крушыннiку i ўбачыў. Задам бык упiраўся ў густы шыпшыннiк, i хвост яго па самыя сцёгны ўцуркаваўся ў калючы зараснiк. Чым больш iрваўся i тузаўся бык, тым мацней ублытваў хвост. Некалькi парасткаў ён раскалываў, а выцягнуць з зямлi i адарваць ад карэння не мог. На абадраных аб калючкi i сукi сцёгнах закарэла кроў. I хвост быў у сухой крывi. Бакi запалi ў ямы. Рэбры хадзiлi пад скурай, пахвiны выцягнулiся, i ён стаў, як дошка. Убачыўшы чалавека, бык выцягнуў шыю i рыкнуў спакайней i цiшэй. Чалавек заўважыў, як спакайнела жывёлiна, i ўзрадаваўся. Ён стаў у позу, падняў крысо ў пiнжаку i выцягнуў аднекуль з-пад свае адзежы нейкую зброю, падобную да вялiкага фiнскага нажа. Трымаючы зброю ў руцэ, ён яшчэ не зрабiў анiякага руху, як раптам твар яго перасмыкнуўся i вочы жахнулiся. Бадай-што ў такой самай паставе, як i ён, з другога боку ад жывёлiны i з шырокiм штыком ад вiнтоўкi ў руках стаяў тут другi ахвотнiк да бычыны. Чалавека ў летнiм пiнжаку ўразiла да жудасцi тое, што гэты, стоячы ў зусiм гатовай паставе, глядзеў не на быка, а на яго.
      Гэты другi меў такi выгляд, што не ўгадаць было б, колькi яму год. Можа ён быў стары, а можа зусiм малады. Ён баяўся холаду, ён грэўся. Шыя яго была абкручана ручнiком. Расейскi салдацкi кажух да кален быў на iм. На нагах салдацкiя чаравiкi без абмотак. Сялянскiя нагавiцы з рудога саматканага сукна, на яго вельмi вузкiя i, дзiўна, нават кароткiя. Бо сам ён быў даволi-такi малога росту, i паводле якога мог здавацца таўстуном. Твар быў круглы i зноў-такi няголены, шчацiнаваты i кiрпаты. Вочы застылыя, i нейкiм дзiўным парадкам у iх нiчога не адлюстроўвалася. Але ўвага i насцярожанасць вельмi востра былi напiсаны на яго твары. Цяжка было зразумець, цi гэта на быка, цi на чалавека ён нарыхтаваўся кiнуцца. Ён здаваўся здаровым i дужым, толькi празмеру змораным. Барада яго хавалася ў ручнiк, вушы закрывалiся бiнтам, шырокiм i ў лапiнах сухой крывi. Бiнт абкручваў лоб, скiвiцы з вушамi, хаваў пад сабою бровы i сядзеў гузамi на патылiцы. Вусы стрыжаныя, пакiненыя двума пукамi пад носам, былi ўжо нейкiм чорным гузам, з якога тырчэў дробны недакурак з папяросы; цi ён там умёрз, цi прылiп, але ён астаўся там i напэўна не заўважаўся тым, хто яго курыў.
      Бык выцягнуў шыю i зарыкаў. Незалежна ад сваiх думак, гэтыя два зрабiлi рух, момантны i больш iнстынктыўны як абдуманы. Каб хто сачыў за iмi збоку, той падумаў бы, што гэта яны толькi i чакалi таго моманту, калi зарыкае бык, каб тады кiнуцца на яго i замест ратунку, аб якiм ён так рыкаў, зрабiць яму смерць. Тым часам бык як бы ў знямозе паставiў мысу ўнiз, мусiць да наступнага рыкання. Гэтыя два адразу як бы забылiся на жывёлiну, i вось пачала на iх твары лажыцца пячаць найпiльнейшай увагi аднаго да другога. Увага гэтая межавалася з заядлым узбуджаннем i нянавiсцю, хоць нiводзiн з iх нават i здагадвацца не мог, каго ён бачыць перад сабою. Пачуццё прыкрасцi i смутку адлюстроўвалася на iх тварах. Ужо на адзiн самы найкарацейшы момант яны не спускалi адзiн аднаго з вока. Кожны з iх, здаецца, нават дыхнуць баяўся. Бык некалькi разоў выцягваў шыю i рыкаў, а яны можа нават i не заўважалi гэтага. У кожным разе нiводзiн з iх нават i вачыма не кiнуў у той бок, дзе чатырохногi бадзяга прасiў дапамогi. Праходзiлi хвiлiна за хвiлiнай, i павялiчвалася трывожная ўвага iх у аднаго да другога. Поўная нянавiсць ужо ўладала iмi. Калi каторы з iх рабiў хоць абы-якi рух, другi ўскiдаў руку са зброяй, каб хаця той не зрабiў гэтага раней за яго. Як бы нейкiмi ланцугамi яны былi прыкуты да гэтага агiднага iм самiм занятку. Iх прыгнечвала гэтая злая неабходнасць. У кожным разе, як бы там нi было, памiж усяго iншага, i рыса пакуты была на iхнiх тварах. Напружанне iх даходзiла да найвышэйшага пункта. I раптам чалавечыя галасы, цiхiя i стрыманыя, прыглушаныя iмкненнем быць пачутым толькi тым, да каго гаворыцца, пачулiся недзе зусiм блiзка, вось тут, можа спамiж самых блiжэйшых кустоў. Бадай-што шэптам хтосьцi казаў:
      - Я табе кажу, што гэтая жывёлiна рыкае недзе тут.
      - А па-мойму, дык у лесе, - адказаў так жа цiха i асцярожна другi нехта.
      Хвiлiн колькi цяглося маўчанне. Чутно было, як чыркнула запалка. Мусiць яны закурылi. Значыцца, зусiм блiзка яны былi. З гэтымi двума адбылася змена. Iх увага ўжо накiравалася туды. Хоць яны яшчэ i не паспелi пазнаёмiцца адзiн з адным, але як быццам бы ўжо былi добра знаёмыя. Ужо яны станавiлiся падобныя да змоўшчыкаў, якiя разам, плячо з плячом, павiнны баранiцца ад нейкiх невядомцаў, што выявiлiся так блiзка тут. Так спаткалiся iх позiркi на адзiн момант у такiм сваiм пераломе i з'iначаннi, пасля чаго ўжо спакайней яны глядзелi адзiн на аднаго. Кожны з iх ужо бачыў у другiм свайго аднадумца, i рысы чалавечнасцi i сяброўства зганялi з iх твараў рысы звярынага страху. А як жа! У iх жа цяпер ёсць адна справа, i можа слаўнае i такое жаданае сяброўства запануе памiж iмi. Той, што ў кажуху, тоўсты i нiзкi, нават зрабiў паўкрока да таго, што мерзнуў у летнiм пiнжаку. Бык зноў зарыкаў, i зноў на высокай ноце, з адчаем i як бы з болем.
      - А што? Тут! - пачуўся з кустоў радасны голас, ужо не такi стрыманы. I адразу яны ўдвух апынулiся тут.
      Што гэта была за пара такая! Адзiн з iх быў зусiм малады. Калi таму, што мёрз у летнiм пiнжаку было год трыццаць, то гэтаму бадай-што не магло быць больш як дваццаць шэсць. Сляды перажытага ляжалi на яго твары. Нi тое што гэта маршчыны старасцi ўразiлi маладосць. Але такая пячаць бывае на твары толькi ў таго, хто вытрымаў нясцерпныя пакуты i пазнаў тую праўду, што ўсё звыклае чалавеку i нецiкавае, нават апрыкралае, можа стаць яму раптам вялiкiм шчасцем i радасцю. Нейкая як бы паглыбленасць у самога сябе была ў iм. Яна не была закаранелая i застарэлая, i можа гэта былi толькi першыя адзнакi яе. Калi так, то яна магла i не пакiнуць сваiх слядоў у чалавечай натуры. Была i яшчэ адна рыса ў гэтага чалавека. Гэта як бы лёгкая здзiўленасць. Здавалася, што яшчэ ўсё не можа апамятацца ад нейкага нечаканага шчасця i яшчэ ўсё перажывае радасць, якая з'явiлася перад iм як дар чалавеку ад усяго свету. I такiм парадкам свет паказаўся перад iм невядомымi яму раней гранямi: свет не толькi бязлiтасны i жорсткi. Ён яшчэ ласкавы i ясны. I сваю радасць чалавек можа знайсцi ў кожнай травiне. Штосьцi такое было ў чалавеку. Ён быў у чырвонаармейскiм адзеннi, у летнiм. Без шыняля i на галаве зусiм без шапкi. Нiзка абстрыжаны. У гiмнасцёрцы i нагавiцах з той крамнiны, з якое робяцца плашчы-палаткi. Пояса не было. А на босых нагах, без ануч, лапцi з лыка. Усё адзенне на iм было такое старое, такое зношанае, такое ўжо бескаляровае, што, здавалася, яно даўно ўжо сатлела i на чалавеку ледзьве лiпiць, i павiнна неўзабаве спрахнуць пылам на няма нiшто. Твар у гэтага зусiм маладога чзлавека быў як вытачаны, лоб высокi i вочы цiхiя. Праўда, вочы маглi быць такiя не толькi ад прыроды натуры, але i ад нейкага ўражання, успрынятага чалавекам.
      Другi, што з'явiўся тут разам з iм, быў немалады. Гэты нават быў не так сярэднiх, як пад старасць блiзкiх год. Выглядам сваiм ён быў такi ж як i ўсе тыя, што былi тут. I гэты быў нечым уражаны i кiнуты ў нязвыклы стан. Але калi ўсе тыя мелi на сабе, у каго слабей, а ў каго мацней, пячаць iмкнення i прагi, то ў гэтага толькi адна рыса панавала над усiм. Гэта - абыякавасць. Холадам павявала ад яго вачэй i нерухомых губ i сабранага ў нерухомыя маршчыны лба. Але холад не пераходзiў у абсалютны спакой i нават не межаваўся з iм. Абыякавасць, нерухомасць, зморанасць, расчараванне. Аднак жа i ў яго тлела нейкае адчуванне, нейкая пакута. Можа гэта голад, можа холад, можа боль якi цi прыдушаны смутак. I паняверка. Без усялякай веры быў чалавек. I гэтае бязвер'е i было яго тым жарам, што дзесьцi яшчэ тлеў у яго душы. Пакута ад таго, што няма веры. Можа яму яшчэ i суджана было стаць на шлях да пошукаў веры. Калi так, то холад яго твару мог быць толькi з'явай гэтай гадзiны цi гэтых дзён i нiяк не вызначаў яго натуры. Ён раптам глянуў на таго таўсматага i невысокага ростам, што быў у кажуху да кален, i момантны бляск, не тое што радасцi, а як бы ажыўлення, перасмыкнуў яго твар. Але толькi на момант. Так ужо ўкаранiлася ў iм безнадзейнасць, што адразу зноў абыякавая ўнуранасць заўладала iм. А хто ведае, цi не быў гэты ў кажуху якi-небудзь яго блiзкi друг, калi iскра ўзбуджанасцi на момант прабiла холад яго твару, як толькi ён яго ўбачыў.
      Панавала цiшыня i напружанасць. Усе чакалi. Той малады ў лёгкiм пiнжаку тросся з холаду, сцiскаючы ў кулаку тронак вялiкага фiнскага нажа. Тоўсты ў кажуху да кален кiдаў вачыма па ўсiх, як бы стараючыся дасачыць, хто першы памкнецца зрабiць яму зло. Самы маладзейшы, зусiм малады хлопец у сатлелым чырвонаармейскiм адзеннi таксама абводзiў вачыма ўсiх, як бы шукаючы таго, каму ён мог бы паверыць. Што ж да самага старэйшага, з холадам на твары, то гэты, здавалася, яшчэ больш апанаваўся пакорай да нейкага свайго лёсу. Стаяў сабе i трымаў позiрк на абкарэлым крывёй бычыным хвасце, скручаным у абаранак вакол шыпшынавай папруцiны i безнадзейна ўблытаным разбэрсаным пукам валос у гушчырню калючых зараснiкаў.
      - Дык што ж, - сказаў раптам шпаркiм тэмпам таўсматы, i вочы яго як бы мiргнулi, - нашто так доўга стаяць, трэба рэзаць быка.
      Хто яго ведае, чаго больш было ў тоне яго слоў - гаспадарлiвай практычнасцi цi нейкай затоенай за гэтымi словамi думкi.
      Ацвярдзелым позiркам ён шпарка кiнуў на ўсе бакi. Усе маўчалi i чакалi. Трэба думаць, што ён рабiў на ўсiх нейкае адно ўражанне, i ён сам мусiць разумеў гэта. Гаварыў ён па-расейску. Спрактыкаванае вуха магло б злавiць у яго ледзь заўважны нямецкi акцэнт. Такi слабы, што яго можна было i на ўвагу не браць. I мова яго пайшла б за чыстую расейскую, не жывую, а лiтаратурную. Бадай што адразу за першай фразай ён кiнуў i другую:
      - Мяса будзем пячы на агнi... Я ўмiраю з голаду.
      - I я ўмiраю з голаду, - з нотамi радаснай надзеi абазваўся малады ў летнiм пiнжаку. Ён калацiўся з холаду.
      - Памру, - прастагнаў самы старэйшы, у якога на твары была пячаць абыякавасцi. - Я дзiўлюся сам, як я яшчэ жыву.
      I цi то гэта ён меў на ўвазе толькi свой голад, цi яшчэ i iншыя прычыны, хто яго ведае. У яго такi жудасны быў нямецкi акцэнт i вымова, што ён як быццам бы хвалiўся: "Я немец". Проста-такi ён i зусiм не ўмеў гаварыць па-расейску i толькi трапляў абы-як, цераз дзесятае ў пятае. Хоць паасобныя словы ён выгаварваў добра.
      - Я чацвёртыя суткi не ем, - цiха, як бы сам сабе, прагаварыў самы маладзейшы ў зношаным чырвонаармейскiм адзеннi.
      I ён зрабiў нейкi раптоўны рух. Было падобна, што ён хацеў штосьцi дастаць з-пад свае гiмнасцёркi. I ён калацiўся з холаду. Рух яго застыў на месцы, ён быццам адумаўся, што схаванае ў адзежы няхай там i будзе. Шпарка спусцiў ён руку ўнiз i правёў вачыма па ўсiх.
      Як быццам бы ўсе яны разумелi адзiн аднаго як не трэба лепш. Згода была памiж iмi i яднанне. На iх насядаў голад. Ратунак! Вось гэта было iх сяброўствам. Тоўсты ў кажуху па-гаспадарску агледзеў быка i падышоў да яго. Малады ў летнiм пiнжаку нарыхтаваў свой фiнскi нож. Самы маладзейшы дастаў з-пад гiмнасцёркi кiнжальчык з медным тронкам i ў раменным чахле. Ён стаяў блiжэй за ўсiх да быка. Тоўсты працягнуў руку, каб узяць гэты кiнжальчык. Вельмi можа быць, а напэўна так i было, што ён сам хацеў гэтым кiнжальчыкам закалоць быка. Малады чалавек з недавер'ем адмахнуў руку назад i адступiў на крок. I гэта было як бы сiгналам да таго, каб усiм iм нават i перад тварам адзiнага свайго ратунку зачынiць наглуха адзiн перад адным свае душы. Усе стаялi ў маўклiвай нерухомасцi. Раптам малады ў летнiм пiнжаку не вытрымаў.
      - Ага! - крыкнуў ён, i вочы яго пачырванелi, i твар уздрыгануўся. Ён кiнуўся да быка i хапiў яго аберуч за рогi.
      - Завярнi яму галаву набок! - крыкнуў тоўсты i памог яму. Бык апошнi раз зарыкаў. Ён такi дачакаўся свайго ратунку. У кожным разе яго хоць могуць ужо адарваць ад калючай папруцiны. Бык стаяў з паднятай угару мысай, падвернутай набок i нацягненай шыяй. Тоўсты ўзяў з рук маладога ў пiнжаку фiнскi нож i шпарка ўмеркаваў нож у тое месца на бычынай шыi, па якiм трэба было даць. Самы старэйшы i самы маладзейшы апынулiся тут жа.
      - Трымайце быка за пярэднiя ногi! Звяжыце iх цесна! - гукнуў тоўсты. Хутчэй!
      Здавалася, што самы старэйшы ў момант скiнуў з сябе холад абыякавасцi. Дзiўна было бачыць, як ён раптам устрапянуўся i сарваў з сябе вяроўку, якой былi падвязаны яго штаны. Шпарка працягнуў ён вяроўку маладому ў чырвонаармейскiм адзеннi. Той хапiў вяроўку i кiнуўся з ею да бычыных ног. На паўсекунды раней, чым ён гэта зрабiў, бык раптам iрвануўся з усiх сваiх сiл, на ўсе жылы скочыў угару, чмыхнуў i збiў з ног усiх, хто толькi быў перад iм. Толькi куст шыпшыны хiстануўся ў самую зямлю. Бык адарваўся ад яго i рынуўся ў бягу. На шыпшыннiку астаўся ўвесь як ёсць пук валасоў з яго хваста. Адразу ж усе ўчатырох апамятавалiся, цi можа, праўдзiвей сказаць, дарэшты страцiлi развагу. Разам усе кiнулiся наўздагон за быком, якi ўжо чмыхаў i тросся за кустамi ў полi. Грудаватая мерзлата стрымлiвала яго бягу. Ён стаў i зарыкаў, i ўсе паддалi ходу. Ён пабег, аслабелы i спуджаны. Бяга яго была роўная, ён бег куды беглася. Чуючы, што за iм гоняцца, ён паддаваў ходу. Але не толькi ён, а i яны тамiлiся, i iх агульны рух павальнеў, але не спыняўся.
      - Ахапiць яго з флангаў! - закрычаў тоўсты.
      Бяга iшла доўга. Пакуль беглi, дзень яшчэ паяснеў i схiлiўся блiзка да заходу сонца. Беглi роўна, усё ў адзiн кiрунак. Мерзлае поле не мела на сабе нiякiх сцежак нi дарог. Яны прабеглi некалькi разоў паўз дробныя ляскi, мiналi лагчыны i ўзгоркi. Нарэшце ўсе ўзрадавалiся: бык пайшоў цiха. I ўсе пайшлi так, дыхнуўшы на поўныя грудзi. Якое iм было шчасце не бегчы больш! Ногi ў iх чаплялiся адна за адну. Яны хiсталiся ў бакi.
      Той, што ў лёгкiм пiнжаку, раптам падняў у сябе з-пад ног нейкi высахлы корань i стаў жаваць яго. Самы старэйшы рвануў з прымерзлай зямлi кусцiк счарнелай травы i сцiснуў яе зубамi.
      - Кончуся зараз, - сказаў тоўсты.
      - Што вы жуеце? - прахапiўся нейк раптам самы маладзейшы, дапытлiва сочачы за тымi двума. Ён не бачыў, як адзiн iрваў траву, а другi паднiмаў з-пад ног корань.
      Бык стаў. Сталi i яны. Бык спусцiў мысу ў зямлю, як бы нюхаючы ў сябе каля капытоў. Усе ўчатырох селi на зямлю.
      - Цяпер мы яго дагналi б, - сказаў маладзейшы. - Ой, як холадна. У мяне шыя спацела... Памру з голаду.
      - Я ледзьве жыву, - абазваўся той, што ў летнiм пiнжаку.
      - Бык лёг! - жвава сказаў самы старэйшы.
      Дзiўна было: як адразу апанавала яго такое ўзбуджанне.
      Бык сапраўды ляжаў.
      - На быка! - гукнуў адразу тоўсты ў кажуху. Усе ўчатырох усхапiлiся i пабеглi. Бык устаў i пабег. Учатырох зноў гналiся за iм, выбiваючыся з сiл. Скрозь мерзлае поле, i паабапал зноў дробныя ляскi. Перад iмi зачарнелася пажарышча. Абкуродымленыя печышчы тырчэлi з халодных асмалкаў. Больш як на кiламетр цягнуўся гэты малюнак. Далей бык абмiнуў пагнутую i збiтую з лафета гармату на краi ямы. I зноў пайшло поле. Сонца ляжала на iм чырвоным бляскам. Дзень канчаўся. Беглi яшчэ, пакуль не зачарнелася перад iмi нейкае як бы чалавечае жытло. Тырчэў журавель ад студнi, i добра вiдна была доўгая i нiзкая хата на тры вокны ў падоўжнай сцяне. Крытая гонтай i абгароджаная жэрдзяным плотам хата здавалася сумнаму воку беспрытульнага чалавека дасягнутым шчасцем. I гэта тым больш таму, што гэтыя ўчатырох, пакуль гналiся за рыжым быком, шмат мiнулi ў чыстым полi вялiкiх i малых пажарышчаў, дзе асмалкi тырчэлi з попелу i попел быў як вечны колер сатлелага жыцця. Гэтае чалавечае жытло з'явiлася перад iмi ў пустэчы, як вялiкi дар ласкавага лёсу. Сонца было ўжо над самым заходам, i чырвоныя водблескi яго люстравалiся ў шыбах гэтай хаты. Непадалёку ад агароджы расло некалькi хвояў, выносiстых i азалочаных сонцам. За iмi быў невялiкi лес. На фоне яловай зелянiны вельмi выразна рысавалася запозненая жаўцiзна нейкага дрэва. Была ў агароджы i брама з нiзкiх шчыкетаў стаяком. Брама была адчынена. На адной шчыкецiне ў ёй вiсела звязаная з сiняй шэрсцi жаночая кофтачка. Усе заўважылi яе, як толькi ўбеглi ў браму. Рыжы бык адно мiльгануўся сваiм колерам паўз вокны ў двары, дапаў да сцяны рагамi ў яе i так застыў на месцы. Тоўсты ў кажуху падняў нож, а самы маладзейшы сказаў:
      - А можа тут жыве гаспадар яго? - I пайшоў у сенцы, а ўсе за iм. Тоўсты зачынiў толькi браму i азiрнуўся на быка, якi нават i не паварушыўся. Дзверы не былi замкнёны. Клямка паднялася, i ўчатырох увайшлi ў сенцы. Яны былi вельмi прасторныя пры такой хаце i без столi. Адразу быў дах. Праз вакенца, выразанае ў адным бервяне, падаў сноп сонечнага прамення. Святло лiлося яшчэ i з дзiрак па застрэшшу. Гэта было апошняе святло дня перад яго адыходам у вечнасць.
      У сенцах быў чалавек, заняты нейкай пiльнай работай. Вельмi можа быць, што ён крыху, а можа i як мае быць прыпалохаўся ад нечаканага з'яўлення гэтых чатырох i схаваўся за пiльнасць работы. Пад нагамi ў яго было пiлавiнне. Ён збiваў з дошак труну, памерам не на дарослага чалавека. Малатком ён заганяў у дошкi старыя адагнутыя цвiкi, спадылба пазiраючы на, здаецца, нежаданых гасцей. Яны маўчалi. Маўчаў i ён. Можа тое, што ён збiваў труну, стрымлiвала ўсiх ад гаворкi. Нават "добры вечар" нiхто не сказаў.
      Ён быў драбнатвары, чарнявы, увiшны ў рабоце i жвавы рухам вачэй. Некалькi дзён да гэтага выгалены твар. Валасы на галаве нiзка падстрыжаны. На выгляд год яму было трыццаць. Адзеты ён быў так, як тут, у гэтых месцах, ужо гэтымi часамi не адзявалiся, i гэта адразу заўважыў самы маладзейшы з чатырох, той, што быў у зношанай чырвонаармейскай адзежы. Чалавек, якi рабiў у сенцах труну, быў у шарачковых нагавiцах, зрэбнай кашулi пад кароткай ватоўкай з афарбаванага ў руды колер палатна i ў падшытых скуратом лапцях.
      - Добры вечар, - адумаўшыся, сказаў маладзейшы з чатырох.
      Той моўчкi скланiўся i зноў пачаў заганяць цвiкi ў дошку.
      - Вы гаспадар? - сказаў маладзейшы.
      - Я гаспадар i там гаспадар, - паказаў ён рукой на дзверы ў хату. Слова "гаспадар" ён выгаварыў нейк так: "гспдр".
      - Рыжы бык у вас ёсць? - запытаў маладзейшы.
      Той або не пачуў, або не разабраў цi не разумеў. Ён маўчаў. Маладзейшы стукнуў у хатнiя дзверы, i адтуль адразу ж выйшаў чалавек сярэдняга веку, у ботах, чорным пiнжаку i адкiнутымi назад валасамi.
      - Вы гаспадар?
      - Я тут жыву.
      - Рыжы бык у вас ёсць?
      - Нiякага быка тут няма. У мяне няма.
      У той жа момант усе шпарка выскачылi на двор i абступiлi быка. Тоўсты злаўчыўся i даў вялiкаю фiнкаю быку ў горла. Бык упаў на сагнутыя ў каленях пярэднiя ногi, i кроў хлынула з яго на мерзлую зямлю. Кроў пахла мокрым сiверам. Чалавек з адкiнутымi назад валасамi выйшаў на двор i разам з усiмi бачыў, як кончыўся бык. Малады ў летнiм пiнжаку сказаў адразу:
      - Каб хоць раз укусiць чаго.
      - Адзiн раз можна, а два не хопiць. Чаго ж вам прасiць есцi, калi ў вас гэтулькi мяса. Бярыце чыгуны i варыце.
      Падазрона ён акiнуў вачыма невядомых прышэльцаў.
      Адзежа яго была добрая, калiсьцi франтаватая, цяпер змятая i дзе-нiдзе заплямленая. Востры неспакой жыў у яго вачах i на твары.