Кузьма Чорны
      Лiст Якуба Малькевiча
      На вулiцы стаялi людзi i гаварылi.
      Варывон Вiлач, высозны, пануры, згарнуўшы на жываце рукi, разважаў:
      - У нас, васпане, заўсёды робiцца гэтак: калi чалавека агорне бяда, калi чалавека прыцiсне, дык няма, каб яму паспагадалi. Будуць усе дакопвацца, а чаму, а як, а калi... Я не то што гавару, што от бо, канешне, хоць бы i гэты самы Хведар не вiнен. Я гэтага не кажу. Але нашто гаварыць, што ён ужо, васпане, гэтакi гад. Яшчэ невядома, ад чаго яна была памерла. Мала што ён сядзеў. Але патом выразна сведкамi гэтага не паказана. Хто гэта, васпане, бачыў! Можа, ён зусiм нявiнна пакутаваў два гады ў гэтым самым, васпане, допры.
      Варывону Вiлачу адказваў Якуб Малькевiч:
      - Добра кажа, лiха яго тут ведае. Але патом, што ты тутака нi гавары, дык усё роўна, мусiбыць, Хведара не апраўдаеш. Я сам на свае вочы колькi разоў бачыў... Колькi разоў на свае вушы чуў... ад людзей чуў...
      - То чаму ты, васпане, за сведку не стаў?
      - За сведку стаць - дык я не ведаю выразна, але людзi кажуць... i казалi... i цяпер кажуць, што ён яе жывасiлам у труну загнаў. Суд жа патом разбiраецца; не можа быць! Ён жа яе i ўзяў толькi для таго, каб, добра кажа, як зямлю абразалi, дык каб больш душ у сям'i было. На чорта ж ён бо канешне браў бы яе з дзiцём! Пажыў быў з паўгода, а тады разлучвацца захадзiўся. Памятаеш?
      - Але ж жыў з ёю, не разлучаўся.
      - Бо прыперлi, як вужа вiламi. Ён думаў так выкруцiцца. Адно ж частку падай! Як прыйшлося ёй часць выдзяляць, дык i асеў. Дзеля чаго ён яе браў, як не дзеля таго, каб выгаду нейкую мець. Што, не праўда?
      - Чаму не праўда! - абазвалiся галасы.
      - Пасля ўсё грыз яе, як iржа жалеза, пакуль не забiў.
      - Двое дзяцей асiрацiў: i сваё, i яе.
      - Адседзеў два гады. Гэтакаму каб хаця дзесяць год.
      - Я, васпане, за яго вельмi не абстайваю, але... Што мне ён - нi сват, нi брат...
      - А так сабе дружака.
      - От, можа, сваяком зараз будзе.
      - Гэта ўсё, што хто, васпане, гаворыць... Калi што ў яго i было, дык ён за сваё адпакутаваў... А можа, яму самому гарчэй за каго. Што яму кiваць, васпане, туды, дзе ён i сам бачыць. А цяпер ён прападае без сталай гаспадынi. Што ж, сёстры гэтыя дзве на вылёце з хаты - дзякуй Богу, абедзве не маладзенькiя.
      - Можа, даўно замужам былi б, каб не гэтакi брат. Можа, нiхто i браць не квапiць з гэтакае хаты.
      - А што яны вiнаваты!
      - I старэйшая гэтакая самая. Яна ж i памагала яму нябожчыцу грызцi; усё ж i падвучвала, а без падпалу дровы не гараць. Можа б, гэта i ёй трэба было з iм разам у астрог сесцi.
      - А маладзейшая, дык гэтая - чалавечая душа. Пра яе што хто скажа.
      - Але, гэта iнакшая.
      - Жывучы, васпане, i так i гэтак бывае.
      - Не ўспеў яшчэ ад астрога ачухацца за першую жонку, як ужо другую бярэ. От ахцак!
      - Ды i гэтую бярэ за пасаг... Ты, Варывоне, думаеш, што гэта ён як-небудзь iначай?
      - А гэтым сiратам дабра як не было, так i не будзе.
      - Дзе iм тое дабро!
      - У нас, васпане, калi на чалавека навалiцца бяда, дык усе толькi дакопваюцца яго грахоў...
      - А што ж, яго па галоўцы гладзiць?
      Варывон Вiлач пайшоў. Якуб Малькевiч зноў загаварыў:
      - Усё роўна ж i сам сабе бяды нарабiў. Што гэта яму, вельмi шчасце самому цяпер вялiкае, што два гады сядзеў, што людзi пальцамi паказваюць? Патом не будзе мець спакою ён. А ўсё горла шырокае, зайздроснае, вока няпоўнае. I сам сабе, гад, жытку атруцiў, i дзяцей пасiрацiў. Колькi б нi сядзеў, усё роўна таго не адседзiш. Што зрабiў - назад не вернеш. Нежывога з магiлы не падымеш. Што меў адразу, у маладыя гады ўзяць сабе добрую дзеўку ды жыць, як добрыя людзi, дык от бярэ гэтае пакiдзiшча.
      - Роўны роўнага ўбачыў.
      - А Вiлачу абы з хаты збыць братаву ўдаву. Гэтаму што!
      - А яна ж таксама нiкому свайго не перапусцiць.
      - Што свайго, ёй i чужога мала!
      Пасля таго як госцi падпiлi, у хаце стала шумна. Больш за ўсiх гаварыў Варывон Вiлач. Твар у яго быў чырвоны, а голас гучны, з лёгкай хрыпатою.
      - Мёртвым неба, а нам, васпане, выпiўка. Пускай, Хведар, чарку да свахi.
      - Мае галубочкi, да мяне i першую чарку пускалi, i другую, i... я ўжо ўпiлася.
      - Што гэта вы?
      - Яшчэ адну, цётка Аўгiння:
      Сваха пiла ўсё з прыказкамi:
      - Каб не стаяў над душой сват-прыганяты, вып'ем па пятай. Хi-хi-хi...
      Сам Хведар не лiшне пiў i не лiшне пiльнаваўся "маладой". На тую ўсё налягала Аўгiння:
      - Нешта ж ты, Зося, не п'еш. Нi калi бывае. Пускай гарэлку, не трымай усiх. Няхай людзi вып'юць.
      Варывон гаварыў Хведару:
      - Мы гэта, васпане, прыйшлi, можна сказаць, у гэтыя самыя аглядзiны так сабе. Што, мы ў цябе ў хаце нiколi не былi, цi што? Мы гэта ў госцi прыйшлi, а не ў аглядзiны нават. Што, мы не ведаем, як ты жывеш, цi што? Мы будзем, васпане, лiчыць, што гэта ты нас сабе ў госцi паклiкаў. А раз мы, васпане, будзем сваякамi, дык мы з дарагою душою прыйшлi. Дык я ж кажу. Як нябожчык брат памёр, вечны пакой, дык мы ж не былi падзелены, ты ж сам ведаеш. Мы сабе жылi гэтак, як з табою, васпане, будзем жыць. Дык я яму i гавару, калi ён канаў: я, кажу, васпане, твае Зосi не скрыўджу. Яе частка заўсёды будзе пры ёй. I я ад яе не адбiраю нiчога i не хачу што-небудзь скруцiць. У нас гаспадарка адна. Дам я за ёю, васпане, кабылу, цялушку i два, васпане, падсвiнакi. А там якое драбязы - збожжа цi што сабе яна трохi захоча, дык я цанавацца не буду. Мы памяркуемся.
      Хведар зусiм ужо адцягнуў яго ад стала.
      - Не, браце, ты мне дай не кабылу, а жаробку.
      - Што табе гэтая жаробка, яна не лiшне складзiстая. А кабыла добрых жарабят, васпане, водзiць. Гэта завод!
      - Дык i жаробка ад гэтай самай кабылы. А ты кажаш, што вельмi добрыя жарабяты.
      - Н-ну, жаробка не ўдалася. Як цявiна. Бывае. Што меў ты, васпане, гэтую жаробку (яна ж як дошка, паглядзi, якi ў яе зад!) меў ты браць, дык я табе як добра - гатовую кабылу i... Што табе гэтая жаробка ў вока ўпала!
      - Кабыла ўжо ў гадах.
      - Ты, васпане...
      Але тут сваха падцягнула яго да стала:
      - Цераз вас, Варывоне, людзi не п'юць. Пускайце чарку.
      Хведар падсунуўся следам за Варывонам i ўсё шаптаў сам сабе разважлiва:
      - Такi, мусiць, жаробкi не дасць. От як упяўся. Тады няхай хiба яшчэ колькi авечак накiне...
      - Накiнь авечак, - сказаў ён, падсунуўшыся да Варывона.
      - З авечкамi нешта, браце, нядобра. Сам жа ведаеш, пазводзiлiся.
      Раптам сваха ўстрапянулася:
      - А дзе ж гэта паненкi?
      - Матыльда, васпане, тут.
      I, глянуўшы сабе пад локаць, Варывон не ўбачыў Матыльды.
      - Нясу гарбату, - сказала Матыльда, з'яўляючыся ў дзвярах з кухенькi.
      - А я бо, васпане, гляджу, у брата, можна сказаць, гэтакi дзень сёння, а сястра ўцякае. А дзе ж Анэта?
      - От гэта мне не падабаецца, - устрывожыўся раптам Хведар. - Калi яна маладзейшая сястра ды калi яна за нашымi галовамi была ў хаце за паненку, дык чаго яна яшчэ цяпер тут свае камэды паказвае. Дзе яна дзяецца! Я не пасаромеюся i перад людзьмi скажу.
      У Матыльды жоўты i злосны ад прыроды твар яшчэ пажаўцеў:
      - Надулася, як смоўж, i сядзiць у бакоўцы.
      - Чаго яшчэ ёй трэба? Анэта!
      - Ат, можа, яна нездарова, пускайце, мае родныя, чарку, - падагнала Аўгiння.
      Хведар раптам зноў сеў i прыгнуўся да Варывона:
      - Ну то давай нечага будзем канчаць гаворку, трэба ж рабiць якi-небудзь лад.
      - Я, васпане, не адказен хоць цяпер лад зрабiць... Што ж, Зося засталася бяздзетнаю, малое яе як памерла...
      - Гэта то ўсё нiчога. Што ты мне пра гэта гаворыш... Пра дзецi ўспамiнаеш? Дык што, калi ў мяне на руках iх двое - майму чацвёрты год i яе, нябожчыцы, - восьмы год. Што ж з таго! Большы ўжо гатовы пастух. А ў мяне гаспадарка!
      - А як, васпане?
      - А так што, я ж кажу, мы лiшне спрачацца з табою не будзем...
      - Не, не, васпане, што не - то не, спрачацца не будзем...
      Аўгiння зноў устрапянулася:
      - А дзе ж гэта дзецi? Хай бы яны па паўчарачкi выпiлi. Шмат не можна, а трошкi - няхай паспытаюць.
      Зося адразу выявiла клапатлiвасць новай мацi:
      - Але дзе ж гэта малыя?
      Агледзела трохi санлiвымi ад гарэлкi вачыма хату i, кiўнуўшы галавою Матыльдзе, вылезла з-за стала. Яна ўжо назвала Матыльду братаваю:
      - Хадзем, братавенькая, да малых.
      I ўзяла Матыльду пад руку.
      У маленькай бакоўцы стаялi два ложкi i памаляваны столiк. Скрозь на сцяне вiсела адзежа, i вельмi было тут цесна.
      На ложку сядзела заплаканая Анэта i трымала на каленях малога хлопчыка. Большы сядзеў на другiм ложку, як стары, успёршыся локцямi на каленi i падпёршы iмi твар. Ён наморшчыў лоб, падняў вочы i глянуў на Зосю i Матыльду. Зося пагладзiла яго па галаве.
      - Няхай бы ты, сынок, туды, да таты, падышоў.
      I Матыльда падышла да яго:
      - Можа, ты з'еў бы чаго?
      У Анэты зморшчыўся твар. Зося села поплеч з ёю. Матыльда, глянуўшы на яе, сцiснула губы.
      - Нешта, мусiць, нездарова, Анэта, што сядзiш тут адна?
      Зося прыхiнулася блiжэй да яе i пастаралася паказаць ласкавай усмешкай шчырае спачуванне. Анэта блiжэй прыгарнула да сябе малога. Тады ўскочыла вёрткая Аўгiння:
      - Дайце ж сюды сыночка, няхай жа ён да стала падыдзе. Хадзем жа да таткi.
      Яна папрабавала сцягнуць з ложка большага.
      - Не хачу!
      - Чаму? Чаму ж ты не хочаш?
      - Не чапайце яго! - жорстка сказала Анэта.
      - Чаму? - шчыра здзiвiлася Аўгiння.
      - Таму...
      Матыльда пастаралася ўлагодзiць усiх, каб спынiць гэтакiя непаразуменнi:
      - Няхай бы ты, Анэта, гасцям гарбату падала.
      - Добра.
      I Анэта выйшла ў кухню. Тады Аўгiння сiлком узяла пад пахi большага i падвяла пад гасцей. Варывон Вiлач паглядзеў на хлапчука:
      - Расце, васпане. Расцi, расцi, гаспадаром будзеш.
      Аўгiння налiла паўчаркi гарэлкi i дала малому. Той узяў i баязлiва паглядаў на ўсiх.
      - Пi, сынок, пi.
      Малы нясмела глянуў на айчыма Хведара, як бы баючыся, што той скажа.
      - Пi, - сказаў той, нагiнаючыся да Варывона, каб зноў загаварыць пра жаробку.
      Усё застолле ўпарта пацвердзiла:
      - Пi, сынку.
      Малы памачыў губы i скрывiўся.
      - Пi, пi.
      Малы пацягнуў, белымi худымi рукамi шпарка паставiў чарку назад i моцна закашляўся.
      - А-а, трэба было, васпане, разам!
      Малы кашляў, цёр кулакамi па твары слёзы.
      - Не, жаробкi я, васпане, не дам, - адразу схiлiўся да Хведара Варывон.
      - А Зося як сама захоча?
      - Мы з ёю, васпане, не дзялiлiся i не сварылiся...
      Анэта прынесла гарбату i ўбачыла: малы кашляў, за iм стаяла Зося i трымала на руках меншага. Аўгiння нешта тлумачыла суседу.
      - Хоць бы хто адвёў яго ад стала назад. Нашто яго тут трымаць, сказала з пагардаю Анэта.
      Хведар ускочыў:
      - Чаго ты ўсё бурчыш? Чаго ты дзьмешся, сястрыца, на мяне! Што ты перад людзьмi мне брыдка робiш?
      - Цiха, васпане.
      - Бо я калi добра, дык добра, а як захаджуся, дык...
      Зося занесла ў бакоўку малога i прыйшла назад, збянтэжаная.
      - Мне як добра, дык добра, а не - дык я не пагляджу.
      - На што ты не паглядзiш?
      - На ўсё. За шыю ды з хаты, як жабу. Перад людзьмi гавару.
      - Няможна, васпане.
      - Каб у мяне тут у хаце!..
      Анэта не даслухала, моўчкi пайшла ў бакоўку. Матыльда глянула на Хведара.
      - Не крычы, Хведарка, што табе здалося...
      Яна, вiдаць, трымала яго руку. Гасцям зрабiлася не па сабе.
      - Пускайце, пане Варывоне, чарку.
      - Я, васпане, не адказен. Здароў будзь, Хведар.
      Але нiякавасць гэтак шпарка не прайшла. Зося пайшла следам за Анэтаю, а за Зосяю Хведар.
      - Не варт iсцi, васпане, - зазлаваў раптам, сам не ведаючы з якой прычыны, Варывон Вiлач.
      - Ты што гэта? - сказаў Хведар Анэце яшчэ здалёк.
      - Вам, можа, што трэба сказаць, братавенькае, цi што...
      - Ат, - з'явiлася раптам Матыльда, - што тутака лiшне браць у шух. Калi ўжо на тое пайшло, дык тут жа льга сказаць у адкрытую.
      - Але, васпане.
      Ён ужо стаяў у дзвярах, вялiкi, плячысты, як гара.
      - Панна Анэта, васпанна.
      - Я не панна i не васпанна!
      - Ого!
      - Я вас прашу, iдзiце вы i не чапайце вы гэтых малых! Што яны вiнаваты перад вамi цi перад кiм!
      - Ого!
      - Што табе не падабаецца?
      Анэта закрыла рукамi твар i пайшла. Перад ёю расступiлiся ў дзвярах, далi ёй дарогу. Малыя кiнулiся за ёю:
      - Куды ты, цёця!
      - Не iдзi!
      - А мой сынок, - абазваўся Хведар, - куды ты, чаго ты, хадзi да мяне. Iдзi от да цёцi Зосi, да яе... Гэта ж мама.
      - Да мамы iдзi, васпане...
      - Цёця Анэ-э-эта, - заплакалi малыя ўдваiх i кiнулiся бегчы.
      Анэта ўжо стаяла ў кухонных дзвярах.
      - Яны баяцца чужых людзей, - сказала Матыльда. - Анэта, куды ты?
      Дзецi сталi каля Анэты.
      Хведар iрвануўся.
      - Анэта, што гэта?
      - А гэта што? - крыкнула Анэта. - Ты думаеш, дзецi нiчога не ведаюць? Ты думаеш, яны не ведаюць больш за цябе? Ты думаеш, яны не бачаць, што ты за бацька? Што каля iх робiцца?! А ты памятаеш, як гэты большы крычаў i людзей ззываў, калi ты бiў яго мацi? Можа, ты яго навек скалечыў гэтым самым. Можа, ён iншым цябе i не можа бачыць, як з узнятым паленам над яго нябожчыцаю маткаю. Можа, тое, што ён убачыў тады, навек сядзiць у яго сэрцы i, колькi ён будзе жыў, нiколi не вытравiцца з яго. Што ты тутака развёў гандаль перад iмi - цераз гэты гандаль i тады сям'ю раскiдаў i цяпер моцнай не зробiш! Як тады было не вяселле, а нейкi гандаль, дык i цяпер тое самае. Не навучыў цябе i астрог; хоць бы ты малых дзяцей пашкадаваў...
      - Што ты мяне, гадаўка, сарамацiш перад усiмi людзьмi...
      - Я табе гэта i без людзей гаварыла, кожны дзень дзяўбла табе ў галаву, што зноў пасля пачнецца калатня ў хаце, толькi што тады гатова больш сiрат застацца.
      - А Божа ж мой, - заплакала Зося.
      - Васпане Хведар, што гэта робiцца?
      - Цi ты ж не бачыш, што ён цябе бярэ не як жонку, а як пасаг. Яму ж мала, яму ж - ён i сам не ведае, колькi яму трэба, каб утхланiць сябе.
      - Анэта!
      - Гэты большы - дык, можа, i не дзiва гэта, што ён цябе баiцца. Але тваё дзiцянё - чаго гэта яно ад цябе ўцякае, чаго гэта яно дрыжыць перад табою...
      - Ты нагаворваеш дзецям на бацьку, ты сама адбiваеш iх ад мяне!
      - Што ты робiш з свае хаты?!
      Варывон адцягнуў Хведара да стала i сiлком пасадзiў на лаву. Госцi заварушылiся; Аўгiння выцiскала слёзы i цёрла далонню сухiя вочы. Твар у Матыльды больш яшчэ пажаўцеў, i сцiснутыя губы зрабiлi яго больш худзейшым.
      - Дзецi, васпанна, доўга не бачылi яго i яшчэ не прывыклi.
      - I не прывыкнуць нiколi. У дзiцячую душу што западзе, нiколi, колькi i жыць будзе чалавек, не вытруцiцца адтуль.
      - Дык як загадаеце, васпанна Анэта, брату свайму Хведару: жанiцца яму цi не. Хэ-хэ-хэ! А нам як: пабыць яшчэ тут трохi цi зараз жа выносiцца з хаты?..
      - Чаго ж ты маўчыш, сястрыца мая, можа, чакаеш, каб я цябе папрасiў?
      Зноў яго сiлком абсадзiлi на лаву.
      - Хэ-хэ-хэ, мы не ведаем, што нам рабiць, васпанна.
      - Што рабiць? Зараз жа вон адгэтуль усе! Усе зараз жа!
      - Божа мой, - залiлася слязьмi Зося, стукнуўшы локцямi аб стол.
      Хведар быў белы як палатно. Губы яго сцiскалiся i дрыжалi. Дзецi трымалiся за Анэту i плакалi.
      - Ты думаеш пра дзецi цi не?
      - Гэта каб падзякаваць, мусiць, мне, што я iду гадаваць чужыя дзецi, закрычала Зося, выбегшы на сярэдзiну хаты.
      - Можа, ты i дабра iм хочаш, але як гэта ўсё робiцца!
      Варывон Вiлач ужо ўсцягваў на плечы кажух. Але адразу, адумаўшыся, уздыхнуў i сказаў да Зосi:
      - Цiха, пляваць на ўсё. - I да Хведара: - Ты тут гаспадар цi хто? Каб гэта на мяне, дык я тут доўга лiшне не глядзеў бы, а адразу...
      - Што адразу? - крыкнула Анэта.
      - Каб больш я твайго слова не чуў! - кiнуўся да яе Хведар.
      - Не, будзеш чуць!
      - Дай сюды хлапца. Мой сын, я над iм бацька.
      - Ты бацька яго, але не над iм.
      Ён адарваў ад яе меншага хлапчука i панёс на руках. Хлапчук немым зайшоўся плачам. Анэта з большым зачынiлася ў кухнi.
      Варывон Вiлач усё ж усцягнуў на плечы кажух i падаў вялiкую хустку Зосi.
      Лiст
      Як два разы жанiўся Хведар Тамiлоўскi, вёска Канатопшчына, Бабелянскага раёна. Я чалавек просты i невучоны, дык не вельмi складна апiшу, як жывуць малыя дзецi i ўся iх сям'я, але затое чыстую праўду скажу. Эх, горка i кепска жывецца бедным хлопчыкам без роднай маткi! Гэта ў Хведара Тамiлоўскага. Дык адзiн большанькi хлапчук, можа, яму гадоў якiх сем або восем - не Хведараў, а яго жонкi, якую ён забiў, за што i адседзеў два гады. А меншы - родны сын Хведараў, i яму, можа, якiх год тры цi трохi больш. Забiў Хведар жонку з зайздрасцi, i ўзяў ён быў яе дзеля выгады, а жыць з ёю не хацеў. I гэтыя два хлапчукi за свой кароткi век вельмi ж гора, небарачыны, ужылi. Няма ў iх цяпер нiякага скутку, цi як тут сказаць, каб iм прасветлую гадзiну мець. У Хведара дзве сястры ёсць, дык старэйшая, Матыльда, спрыяе Хведару, гэтакая самая, як i ён, наглая i ненаедная. А маладзейшая, Анэта, толькi i ёсць абарона гэтых малых. Яна нейкi, можна сказаць, вырадак ува ўсёй iх сям'i, не падобна на ўсiх iх. Ёй i самой дрэнна тутака жыць пры гэтакiм браце. Як ён у астрозе сядзеў, дык яна за мужчыну была i на полi, i дома. А гэтыя малыя нават жыццём сваiм рашалi, плакалi i рыдалi, калi бацька жанiўся. Большы - ён жа ўсё ўжо ведае. Пра яго гэта я i хачу напiсаць, бо меншы то гэты яшчэ як воск, што з яго хочаш, тое i зробiш. Ён яшчэ нiчога не ведае, i лепш, можа, каб i не ведаў. А большы ўсё змалку дзён сваiх уведаў, на няшчасце сваё. Калi Хведар Тамiлоўскi жанiўся, дык пад акном народ стаяў, i некаторыя рагаталi з гэтага вяселля, бо ён iзноў узяў з-за выгады i набраў пасагу чорт што. Дык iзноў у хаце з гэтаю Зосяю ў яго дабра не будзе. А большы хлапчук, не Хведараў, а той, першай яго жонкi, як дзiкi нейкi i як бы скалечаны застаўся. Пра гэта я колькi разоў чуў ад самое Анэты, якая за малых вельмi абстайвае, а пасля я пачаў сам прыглядацца адно ж праўда. Тады я ўспомнiў, што яшчэ як ён быў меншы, дык як Хведар бiў раз на панадворку паленам яго мацi нябожчыцу, дык я прыбег па-суседску ратаваць. А малы гэты стаiць каля платца i дрыжыць увесь. I нейк не па-людску глядзiць. Можа, ён тады нiчога не бачыў больш, апроч гэтага палена, якое бiла ў плечы яго мацi. З таго часу ўжо колькi год прайшло, а ён часта гэтаксама глядзiць. Памятаю, калi яна, мацi яго, колькi дзён была непахаваная - усё следства вялi, - дык ён не адыходзiў ад яе нежывой i гэтаксама глядзеў. Не плакаў, а глядзеў гэтак страшна. Я па-суседску прыйшоў зняць з яе мерку, каб труну зрабiць, бо я сталяр, а ён стаiць i вокам не змiгне. Дык мне самому стала страшна ад гэтага яго зiрку. Вялiкi жаль агарнуў маё сэрца, i з таго самага часу я калi ўбачу яго, дык маё сэрца крывёю аблiваецца. Бо я i сам, сказаць, гледзячы на яго, успамiнаю, як я гадаваўся. Я просты чалавек i не ведаю, што са мною часамi робiцца. Паеду араць i ўспомню гэтага хлапчука; дык жаль душу агорне, i пакуль забудуся, дык хоць немаведама дзе дзецца. Гэтаксама i з яго цёткаю Анэтаю, сама гаварыла; за гэта яе ў хаце i не любяць. А гэтыя людзi ў iх у сям'i жывуць сабе - ядуць, п'юць, спяць, робяць, сварацца i нiчога не бачаць i нiчога гэтага не ведаюць, што можа быць усё гэта на свеце. А гэты хлапец нешта ўсё як бы бачыць i маўчыць. Нешта з яго будзе, калi ён вырасце. Дык от я i хачу тут напiсаць вам, дарагiя таварышы, у рэдакцыю газеты (бо я не ведаю, куды больш пiсаць пра гэта), каб, можа, якая апека была над гэтым хлапцом, цi што, а то вельмi ж i цяпер яму нясоладка жыць. А яшчэ каб якi-небудзь закон быў, каб прыглядацца, калi судзяць, да таго, напрыклад, што Хведар зрабiў з гэтым хлапцом, калi бiў i забiў яго мацеру, бо сядзець у астрозе то ён сядзеў два гады, але што гэта памагло? Ён мог пасядзець i адзiн месяц, i дзесяць год, i адно ўсё роўна было б. I яго калi засуджвалi, дык толькi i ўспамянулi, што хлопца асiрацiў. А можа, ён зрабiў з гэтым хлапцом нешта больш! А можа, ён яго зрабiў гэтакiм, што ён колькi будзе жыць, дык не будзе падобным на ўсiх. Можа, ён будзе бачыць на свеце i ў людзях больш, чым усе; будзе бачыць i ведаць тое, чаго ўсе навокал яго не бачаць i не чуюць. Ён будзе разумнейшым за ўсiх. Ён будзе бачыць навылёт усiх людзей, а яго не будуць бачыць, i ведаць, i разумець, што ён гаворыць, i ўсе як ёсць будуць не толькi смяяцца, а аж здзекавацца над iм. Можа, ён сярод тых людзей, што без розуму i сэрца, будзе, як трава на дарозе. Бо разумнейшаму чалавеку, таму, хто больш бачыць за ўсiх, хоць прападай сярод усiх. Гэта заўсёды было i ёсць, можа, хiба пасля не будзе. Сярод усiх калi будзе адзiн гэтакi, дык няма каб у разумнейшага вучыцца, дык яшчэ, яго абсаджваючы, смяюцца, крыўдзяць, каб ён от, канешне, быў гэтакi самы без розуму i сэрца, як яны самi. Можа, я не гэтак усё гавару, як трэба, можа, нягладка цi цяжка, але я чалавек просты. Хоць i бываў шмат дзе на свеце, але мала вучоны; можна сказаць, не вучаны, а мучаны. Трэба яшчэ, каб бралi на ўвагу тое, што гэты хлапец, калi нават пад'еўшы i адзеўшыся, усё адно мучыцца сэрцам сваiм, бачачы заўсёды ў вачах сваiх, як дрыжаць губы i твар у яго мацеры, калi яе паленам забiваюць. На гэтым я канчаю. З тае самае вёскi Якуб Малькевiч.
      1929