Кузьма Чорны
      Буланы
      I
      Зямля, зямля! Прасторы ў вятрах - чорныя, з вясёлым зяленiвам расцвету...
      Бярозы i хвоi ў вольную восень... Думаюць думу дарогi, гоняць ваду цiхiя рэчкi... I ў цiшынi буры, i ў бурах - цiшыня...
      Хмурна думаць пачало неба, i тады ж зямля весялiлася ветрам. Пад дзень пабялела зямля, а днём заснуў пад хвоямi вецер, i заплакала восень снегавымi слязамi. Падала вострая музыка капель i, як сплыў снег, заглядзелася мокрая зямля ў тонкае неба, i ў саду ўсмiхнулiся апошнiя лiсты голае лiпы.
      Так i было мокра цэлы дзень ды сумна-весела ад ясна-туманнага неба.
      I тады раптам павеяла з поля вялiкаю воляй - неабдымнаю i нявызначанаю, як пачуццё: можа гэта пахла поплавам, цi гаварылi хвоi за полем, цi то гэта сляды соннага ветру, - толькi пацягнула тады Буланага з хлява ў паплавы. Ён аж памахаў аблезлым хвастом ды пацёрся свярбячаю спiнаю аб сцяну. Пасля абнюхаў "качалкi" неперажованага старымi зубамi сена, утоптаную салому пад нагамi ды сцяну, што аддавала сухiм гноем ды трухлiнай. Тады ўставiў у вакенца бяздонна-чыстыя, як крынiца, вочы i ўбачыў: салома мокрай страхi, над ёю галiна з варонай i вясёлае неба. Усё гэта было як бы некiм фонам, цьмяна адчуваемым глыбiнёю iстоты, незразумелым нi ў цэлым, нi сваiмi асобнымi часцiнамi.
      Буланы падступiў да дзвярэй, пашараваўся аб iх старыя дошкi губамi i пасля ткнуўся ў iх. Дзверы трохi прачынiлiся, так што можна было высунуць на двор галаву. Буланы так i зрабiў. А тут раптам запахла вялым аерам, i няможна ўжо было не выйсцi на двор. Але Буланы яшчэ пастаяў трохi, бо павольнасць давала асалоду старому целу; i з вулiцы смешна вiдна была яго галава, так што Янка Самахвал, якi вельмi добра ведаў Буланага i якога Буланы таксама ведаў i заўсёды здалёк пазнаваў па нейкаму канапляна-тытунёваму паху, прыпынiўся на вулiцы i сам сабе глыбакадумна сказаў:
      - От, чорт яго ведае, чаму гэта Раман Драгун каня гэтага не збудзе. Падла ледзьве ногi цягае, а ён яго дзяржыць.
      - Што ты кажаш? - абазваўся з свайго двара Юзiк-сусед.
      - Раман, кажу, каня не прадае.
      - Не хоча за бесцань аддаваць, - заявiў Юзiк i палажыў бараду на плот.
      На гэтым гаворка магла б i скончыцца, бо нi аднаму, нi другому не было часу, але Буланы раптам вылез з хлява i, растапырыўшы ногi, паволi пачаў абнюхваць мокрую зямлю, зацярушаную саломай i сенам. Тады ўжо Янка Самахвал, як належыць, стаў напроцiў двара i пачаў глядзець на Буланага.
      - Эх, конь, быў конь. Што гэта быў за ко-о-о-нь - а-я-яй! - сказаў ён i трагiчна пакiваў галавой.
      Юзiк Жур падышоў да Янкi i сказаў:
      - Гэта ж я яму памог гэтага каня купiць.
      - Я ж ведаю.
      - Я не кажу, што не ведаеш. Дзiва што ты ведаеш - гэта ўсякi ведае... Тады дык Раман усё шкадаваў, што пераплацiў, а пасля што ён мне пападзякаваў - страх. Бывала, якi воз нi налажы, гара не гара - iдзе Буланы, а гэта зусiм на няма нiчога з'ехаў.
      Так i гаварылi аб Буланым. I ад таго, што гаварылi i стаялi на вулiцы, брала цiкавасць таго, хто не гаварыў i не стаяў на вулiцы, а толькi бачыў усё гэта праз акно. Так выйшаў на вулiцу Костусь-муляр, якi нiколi не меў сваiх коней i не цiкавiўся iмi, але мог гаварыць аб iх колькi хочаш. I ў звязку з тым, што раптам выйшаў на вулiцу Костусь, у спешным парадку з'явiлiся i iншыя, бо была ў iх цiкавасць да ўсяго таго, што б дзе нi рабiлася i нi гаварылася.
      I гаворачы аб Буланым i трохi думаючы аб iм, думалi i аб многiм iншым. Гледзячы на вылезшую шыю Буланага, Янка Самахвал быў падумаў: "Галава ж у мяне вельмi свярбiць, трэба будзе пайсцi ў суботу ў лазню".
      I ў звязку з лазняю i суботаю падумаў аб тым, што гэта ж пасля суботы будзе нядзеля, а тады пойдзе ён аглядаць новую малатарню, якую прывязлi за сорак вёрст з саўхоза i паставiлi ў Юрасёвым гумне. I не то, што ў гэтым самае важнае, але ўсё разам узятае: i лазня, i субота, i малатарня, i гаворкi, якiя пры гэтым будуць весцiся, - нешта блiзкае i патрэбнае. Юзiк жа, гледзячы здалёк Буланаму на галаву мiж вушэй, падумаў: "Чаму гэта ў яго нек зеленавата там? Цi гэта ён у некую цвiль упэцкаўся, цi гэта шэрсць ад старасцi ў яго такая стала".
      I тады ўжо з'явiлася ў яго вось якое адчуванне: "Гэта ж якраз такi бывае мох на старых бярозах. I нават тая бяроза, ускочваючы якую на воз год дзесяць таму назад, я сарваў жывот, уся была абросшая гэтакiм самым мохам".
      I пасля гэтага пайшлi гуляць думкi вольнымi пуцiнамi. Падумалася аб тым, як сумаваў ён доўгi час па сваiм жываце. Пасля гэтае адчуванне растала ў наступным: падобны колер яшчэ бывае ў раннюю восень пад рабiнаю, напроцi рэчкi. Сядзiш бывала там, а вада бяжыць ды бяжыць.
      - Колькi гэта я гэтага Буланага перапасвiў, - сказаў раптам Юзiк пад густым наплывам думак.
      - Усяму свая пара, - адказаў голас.
      А Раман Драгун, стоячы ў хаце каля стала i гледзячы на акно, падумаў: "Чаго гэта людзi напроцi майго двара сабралiся? Цi не зрабiлася гэта што ў мяне ў двары?"
      Трохi нават як бы спалохаўся чаго i закурыў зразу, а пасля, бачачы, што тыя як стаялi, так i стаяць, сам выйшаў на вулiцу i разам з усiмi моўчкi глядзеў на Буланага.
      А Буланы ўсё нюхаў зямлю, а пасля пацягнуўся паволi ў сад. А там пад разгатаю грушаю ляжаў пажоўклы i мокры аер, дзён пяць таму накошаны Раманам Драгуном каля рэчкi, пахнуў ён моцна, быў вакол расцярушаны, нават трохi быў ускладзены на дзве тоўстыя галiны грушы. Вакол ён быў, гэты аер. Уваходзiў ён Буланаму ў адчуваннi i выглядам, i пахам, i ў iм губiлася неяк трава, збiтая i малая, што разам з чорнымi лiсцямi макрэла пад яблынямi. Буланы папрабаваў жаваць аер - нясмачны, так што не варта было яго i нюхаць. Але сваiм пахам i выглядам у многа раз павялiчыў ён Буланаму адчуванне вольнага прастору рэчак, паплавоў ды вiльготнага ветру. I раптам раздзьмуў ноздры Буланы, так, як раздзьмуваў iх у маладыя гады. Яшчэ махнуў хвастом, папрабаваў страсянуць грываю, але грывы ўжо амаль не было, i выйшла гэта неяк смешна: проста пацеляпаў неяк шыяю i пабег паволi дваром на вулiцу.
      - Ку...-куд-ды, а-а-а! - растапырыў быў рукi Юзiк, а Раман Драгун, уцямiўшы раптам становiшча рэчаў, сказаў:
      - Надвор'е прачысцiлася, то няхай, от, пацягаецца па паплавах, хоць абветрае трохi.
      - А што ты думаеш, - адказалi яму.
      На гэтым уся iх гаворка i скончылася. Яны разышлiся, несучы кожны ў сабе думкi, ужо не блiзкiя да Буланага. А Буланы прабег па вулiцы да трэцяе хаты, ды раптам адчуў, што баляць ногi. Тады ўжо паволi пайшоў, не пакiдаючы раздуваць ноздры - цi то гэта ад адчування блiзасцi поплаву, цi ад стомленасцi.
      Так выбег ён за агароды i стаў грызцi дробную траву, i затым, што быў ён конь i не было ў яго таго, што выразна завуць думкамi, амаль згладзiлася ў яго тое ўсё, што было кагадзе, як бы гэта не было для яго мiнуўшчыны, не было яе выразна ў адчуваннях. Яна была ў жыццi i выяўлялася, напрыклад, у тым, што вось ад старасцi, ад быўшае працы i жыццёвай нягоды ногi сталi часта балець i вочы закарваць гноем, але гэта не была свядомасць, якое не было, а быў далёкi ад разумення i ўяўлення факт...
      Ужо не плакаў дзень снегавою вадою, бо знiк ужо снег, толькi стаялi цiха ў ручаiнах гэтыя слёзы - як бы гэта дзень выплакаўся, i стала зусiм яму лёгка. Змыў ён слязьмi каламутнасць, што няпрошанаю прыйшла да яго, разагнаў волава хмар i пачаў смяяцца - ясна i цiха.
      А тут яшчэ гусi, прагергетаўшы ўсю сваю сталасць на агародах, паднялiся ды белымi камякамi шуганулi цераз платы ў поле. Цяжка было iм плаваць у высотах, бо былi яны сытыя i сталыя, як тыя сцены, у якiх начавалi; так яны i пападалi на зямлю i пачалi там шукаць нечага.
      Буланы грыз траву, а яны нечага шукалi, i была ў iх сталая вясёласць, зусiм не такая, як у Буланага. У яго проста было некае цьмянае жаданне. То цягнула яго некуды iсцi, падняўшы галаву, то страшна хацелася, лiха ведае адкуль, набраць повен рот травы ды ўсмак пажаваць яе. Проста гэта было тое самае, што застаўляла яго ў маладыя гады ляцець, задраўшы хвост, па загонах. Аж стогне зямля, аж енчыць дарога пад капытамi. Толькi пыл слупамi ходзiць там, дзе скача, бывала, Буланы. Як ужо яго нi путаў Раман Драгун - нiводнае пута не трымала яго: парве ды калi залапоча...
      I якое дзiва, што цяпер Самахвал Янка, убачыўшы Буланага, заўсёды трасе галавою ды выводзiць павольным голасам чуць не на дванаццаць тэмпаў:
      - Што гэта быў за ко-о-о-онь - а-яй!..
      От, не папытаў тады Янка Самахвал у маладога Буланага: "Куды ты так мчышся, задраўшы хвост?" I не меў Буланы чалавечага розуму ды языка, каб адказаць яму на гэта...
      Гусi сабе вялi гаворку, а Буланы падняў галаву ды пайшоў паволi вузкаю дарогай туды, дзе чарнелi кусты.
      II
      Было гэта даўно ў чалавека, i больш яно ўжо нiколi не з'яўлялася; пачало забывацца, i нават сляды яго сплывалi ўжо па хвалях часу. А тады было яно моцнае, было яно вялiкае, як усё тое, што ёсць у чалавека, разам узятае, у пачуццях i думках. Бо праз яго тады праходзiла i пераламлялася ў iм адчуванне i ўяўленне ўсяго таго, што iснуе.
      Быў Раман Драгун малодшы i мацнейшы, i думкi меў вастрэйшыя, але яны сталi слабымi...
      Цiха было ў тыя днi ў хаце i на двары. I ён усё стараўся што-небудзь рабiць, чым-небудзь займацца па-за хатаю, каб не бачыць таго, што было ў хаце. Ляжала там яго хворая жонка i пакутавала. I гэта напаўняла ўсё, выходзiла за адчуваемыя абшары i было ва ўсiм. Так, гэта ён адчуваў. Была гэта ненармальнасць, быў хаос, i чалавек, заўсёды працiўны яму, шукаў гармонii. Выяўлялася гэта ў яго ў iмкненнi бачыць вакол сябе ўсё нармальнае, у сваiх берагах. Хоць бы ўявiць як, што гэта ўсё так i ёсць. Хадзiў ён па двары, па ўтоптанаму снегу, i былi ў яго дзве вышынi настрояў. То хацелася яму як бы сцiснуцца ў адзiн маленькi жмут, быць непрыметным, i каб такiм стала ўсе. Бо гэта была б процiлегласць таму ненармальнаму, страшнаму i вялiкаму.
      Змрокам дзён ён з вялiкiм здавальненнем заносiў Буланаму сена i стаяў там падоўгу, прыпёршыся плячом да сцяны.
      Буланы быў яшчэ зграбны i ў самай сiле. Жаваў ён сена ў цёмным хляве спакойна, без тых бур, якiмi кiпеў чалавек, а чалавек стаяў каля яго i ашукваў сябе: "Дык гэта ж усё так, як трэба, - Буланы жуе сена, стоячы на чорнай ад змроку саломе; тут жа прытульна i цёпла. I я стаю i гляджу ў цiхую адзiноту зiмовага вечара".
      Так находзiла на чалавека супакаенне. Пасля думкi вызывалi тое, што ёсць, i ўяўлялася як бы немагчымасць чалавека цiшынёю пазбавiцца. Тады ўзнiмалася бура, трывогi i жаданнi будзiлi ў чалавеку бунт процi неабходнасцi цяжкiх перажыванняў, процi смутку. Бунт ачышчаў дарогу да нечаканых уздымаў радасцi... У чалавека напружвалiся i дзейнiчалi думкi. Пасля iзноў гэта ўсё ападала. Так i было, так iшла барацьба ў настроях. Так усё то кiпела, то роўна плыло. I было яно ўвесь час з рознаю сiлай, пакуль не сплыло...
      А Буланы еў сабе паволi, спакойны затым, што сена было смачнае, здаволена цёрся губамi аб жолаб, i свет з бурамi i цiшынёю быў для яго тым, што можа можна папрабаваць выказаць словамi: павольнае здавальненне.
      Для яго не было нi Рамана, што стаяў пры iм, нi ўсякiх там адценняў усяго.
      Раман жа быў повен усiм. Твар яго быў тады больш жывым, як заўсёды, i адбiваў на сабе змены адчуванняў, i загэтым выразы яго былi нешта адналiкае з вакольным, i ўжо ў гэтым сама па сабе з'яўлялася процiлежнасць хаосу; было iмкненне.
      I недасяжна было для Буланага тое, што Раман пасля паспакайнеў, як усё сплыло на хвалях часу: бо яно пачало забывацца, раставаць у бясконцасцi...
      I вясною, калi араў Раман на Буланым поле i дзьмуў сухi вецер, зусiм не было ў яго жадання сцiснуцца ў адзiн жмут, зрабiцца малым, а было iмкненне, звязанае з нейкiм адвечным чалавечым бунтам - як бы вырасцi, каб быць прыметным усяму, так, як шырокi вецер i гулкiя зыкi.
      Ад гэтых гуллiвых i несвядомых жаданняў было тое, што Буланы часта атрымлiваў па спiне i ўжо злаўчыўся баяцца Раманавага гуку:
      - Эй ты, малы! Фюйць!..
      I гэта Раман рабiў без жадання пакрыўдзiць Буланага, гэта так толькi ўмеў ён выявiць тое, што было ў iм.
      Калi Раман выпрагаў Буланага i пускаў яго грызцi межы, а сам лажыўся каля воза жаваць абветраны хлеб ды цiха сабе думаць, у Буланага з'яўлялася ў першы момант якраз тое, што людзi ў сабе называюць уздымам радасцi.
      Так яно iшло заўсёды раўналежна - у Рамана i ў Буланага.
      Цэлы дзень той валачыўся Буланы па полi. Нiчога ён там не пад'еў, толькi змёрз, бо к канцу дня захаладала i змрок стаў iмглiстым. I як чорны быльнiк i голыя кусты пачалi злiвацца з зямлёю, прыйшоў ён дадому, калi ўжо Раман Драгун збiраўся iсцi па яго.
      III
      Два днi ляжаў на зямлi снег - неглыбокi i вiльготны, i адной ранiцы паслужыў ён тэмаю для гаворкi.
      - Зямля не замерзла, а снег ляжыць, - сказаў Раман Драгун, стоячы ў саду пад грушаю, i, прымецiўшы на другi бок плота Янку Самахвала, яшчэ сказаў: - Нялюдская некая зiма.
      - Ат, якая гэта зiма, - адказаў Янка Самахвал, не думаючы, да яго гэта гавораць цi не, - хiба гэта снег - гэта гразь, а не снег.
      Раман Драгун угледзеў каля плота трухлявы пянчук, летам яшчэ прывезены iм з лесу, i падумаў: "От валяецца, яшчэ горш згнiе. Трэба пасеч - то згарыць у печы".
      Тады пайшоў у сенi, узяў сякеру i пасек пянчук, а пасля гэтага сказаў сам сабе:
      - Карысцi з каня няма жаднае. Не будзе на вясну iм рабiць як усё роўна. Прадаць яго трэба, хоць ты што хочаш.
      I ўжо як седзячы за сталом, засыпаным хлебнымi крошкамi, еў, усё думаў, якую гэта цану за яго прасiць. А пасля паволi i нек асцярожна закурыў, сеў на Буланага, i паехаў за пяць вёрст.
      Там нейкiя людзi, у доўгiх крамных свiтках i чорных кажухах, падпяразаныя шэрымi i чырвонымi паркалёвымi паясамi, з бародамi i без бародаў, доўга тузалi Буланага, абмацвалi яго, праганялi памiж вазоў, ляпалi па iм рукамi i пугамi, крычалi нешта ў яго перад мордай, пасля таксама ляпалi па плячах Рамана Драгуна, тузалi i яго, бiлi па руках i ўсё траслi галавамi. I нарэшце зусiм пакiнулi i Буланага, i Рамана Драгуна. Пасля яшчэ падыходзiў нейкi высокi чалавек у зрэбных портках i суконнай жакетцы. Ён два разы ляпнуў Буланага па заду, пасля правёў рукою па шыi i галаве, да болi расцягнуў яму верхнюю губу, каб глянуць на зубы, i раптам адышоўся.
      А Раман Драгун пасля ўсяго гэтага стаяў i думаў: "Нiчога не будзе: скура i дзела з канцом".
      Было тады ў яго нешта падобнае да злосцi, i як бы гэта на Буланага, што нiяк выгадна не прадаць яго ўжо.
      - Ну ты, скура, - сказаў ён з вялiка-сталым выглядам i пачаў на яго садзiцца...
      Конна на Буланым ехаў вастратвары Раман Драгун; усё тоўк Буланаму заднiкамi шырокахалявых i нiзенькiх рыжых ботаў пад чэрава ды пасвiстваў:
      - Фюй-фюйць!..
      А Буланы i вухам не вёў. Праўда, ён то гэтыя вушы натапырваў, але нагамi перабiраў павольна. Толькi калi часамi вельмi ўжо моцна свiсне Раман Драгун, дык тады Буланы нек спрытна, але стала шавялiў задам ды яшчэ крывiў набок морду. Морда крывiлася лёгка, i быў выраз усяго гэтага такi, як бы гэта Буланы хацеў сказаць Раману Драгуну:
      "Свiшчы, свiшчы, фюйкай сабе паволi, цi як сабе хочаш. Што ж з гэтага, ты - Драгун, а я Буланы. Ты сядзiш на мне, а я iду - а дарога сабе макраватая, пасля дажджу".
      Так гэта нек уяўлялася, што гэтак-так думаў Буланы. На самай жа справе ён нiчога не думаў, бо не ўмеў думаць. Нек трохi блыталася недзе ў iм, у глыбiнi галавы, цi то гэта так недзе ў iстоце, а дзе, хто яго ведае, - што гэта, як хвацiў быў ён нядаўна на двары ў Сымона Шрота аўса, да якога Раман Драгун па дарозе заехаў на iм (што Сымон Шрот зваўся Сымонам Шротам, таксама Буланы не ведаў), дык вельмi ж пасля гэтай жменi аўса пагнала яго слiну, i хацелася тады больш хвацiць аўса, але Сымон Шрот, узяўшы ражку з аўсом i аблаяўшы курэй, якiя зазiралi яму ў вочы, недзе знiк. Слiну гнала некалькi хвiлiн, а пасля i гэтая работа зацiхла, але жаданне жаваць авёс i цяпер засталося.
      Пасля Сымон Шрот пагладзiў Буланага па шыi, паглядзеў яму ў зубы, пасля нечага пацерабiўся трохi каля хваста i сказаў Раману Драгуну:
      - Я сягоння закалоў два япрукi. Адзiн япрук Юрасёў, а другi Ўладзеў, дык вечарам пайду на свежыну, а цяпер мне час ёсць. Дык я, што робячы, ражку аўса думаў у жорнах змалоць на вобмешку. А тут бачу - ты едзеш... Дык я, паглядзеўшы на твайго Буланага, проста кажу, што з гэтага каня нiчога не будзе - стары i дыхавiчны; я табе кажу, калi ты хочаш ведаць.
      Раман Драгун у гэты час выдзьмухваў з вусоў пыл, якi яшчэ з самага ранку пазалазiў туды, але, пачуўшы словы Сымона Шрота, забыўся пра гэтую работу i заявiў:
      - То я гэта табе набiваюся з канём гэтым, цi што? За каго ты мяне лiчыш?
      - Я не кажу, што ты мне набiваешся з гэтым канём. Я не кажу, што ты не можаш набiвацца. Набiвацца ты можаш, але нашто гэта табе - каня гэтага я ўсё роўна не куплю. Што ты, розуму ў галаве не маеш, цi што; я табе кажу, калi ты хочаш ведаць...
      Раман Драгун паволi сеў на Буланага i накiраваў яго на вулiцу. А на вулiцы пачуў голас Сымона Шрота:
      - А дзе ты Каштана дзеў?
      - Прадаў, - адказаў Раман Драгун i паехаў.
      На гэтым гаворка i скончылася, i Буланы цяперка iшоў сабе i ледзь прыметна адчуваў, як яму хочацца аўса, ды яшчэ тое, што так жа не будзе, некуды дайшоўшы, нешта будзе есцi...
      Раман жа Драгун аб ядзе не думаў. Перш, як толькi ад'ехаў ён ад Шротавае хаты, дык адчуў думку аб тым, што шыракаверхая старая салдацкая шапка ўсё наязджае на лоб. А пасля прыпомнiў свае справы, што вось трэба будзе гэтага самага каня прадаваць ды купляць другога; а гэта - чорт яго ведае, вельмi ж клопату многа. Няхай бы ён быў сабе i быў, гэты Буланы, i не старэў, i не трэба было яго са свету зводзiць. I як бы нешта падобнае да злосцi шавяльнулася ў iм на Буланага. Праўда, яно то за жыццё прывыклася да гэтага клопату, але нек цяпер вельмi ж многа яго - усякiя гэтыя дробязi збiраюцца ў адно, дык вельмi ж мучаць яны. А тут яшчэ ўсякiя думкi апаноўваюць.
      А пасля i гэтая думка сплыла. I тады прыпомнiлася самае важнае, што ўсё рупiла неяк несвядома, знаходзiлася недзе ў глыбiнi iстоты i не афармлялася ў думках, а цяпер неяк раптам выплыла, з'явiлася i выявiлася ўжо як моцнае настойнае разуменне: "Гэта ж Буланага, калi нiхто не купiць, трэба будзе пусцiць пад нож на шкуру, яно то ўсё роўна яму ўжо канчацца, але..."
      I тут раптам ужо была новая думка: "А можа яго i купiць хто..." I тут жа выявiлася яшчэ новая думка: "То ўсё роўна ж яго на шкуру купяць..."
      I тады ўжо гэта пачало пераходзiць з думак у пачуццi.
      - Яно то лепш не думаць аб гэтым, - сказаў пацiху Раман Драгун, мала ўжо разбiраючыся аб тым, аб чым гэта не думаць.
      А пачуццё было. Было гэтае яно цьмянае i некае новае. Тады, як ранiцаю калоў ён трухлявы пянчук у саду, тады аб Буланым думаў таксама, як i аб гэтым пенчуку: "От пянчук раскалю, а Буланага прадам", а цяпер Буланы раптам як бы вырас сваёй iстотаю для думак. I на адзiн, на адзiн толькi момант стаў ён як бы мяжою мiж двума адчуваннямi свету.
      Утварылася вострае раздзяленне мiж пенчуком i Буланым: матэрыял i iстота; матэрыял для жыцця i жыццё; i матэрыял для жыцця ад жыцця. Глядзi ты на матэрыял - што скажа жыццё? Глядзi ты на жыццё, каб цвiло - Буланы робiцца матэрыялам...
      А тут якраз пачалi пералятаць цераз дарогу вароны, пачалi шукаць нечага на ёй i адцягнулi ўбок Раманавы думкi; уявiлася, што вароны пахнуць ветрам, а вецер пахне мокрымi кустамi. А ў кустах, пэўна, яшчэ вiдна з-пад мокрага снегу мокрая i зжаўцеўшая трохi за восень трава. Дык тады i ўявiлася яшчэ, што гэта i хаты там скрозь стаяць, i людзi там вакол ходзяць, i дарогi пад мокрым снегам ляжаць, i ўсё гэта ж прывычнае i блiзкае. Гэтае ўяўленне прывычна i натхнёна заўладала раптам пачуццямi зусiм i цераз глыбiню iстоты разагнала папярэднiя думкi, i тады ўжо ясна адчулася: дык Буланы гэта стары, яму ўжо канец падыходзiць. "Гэты канец прыйдзе, зробiцца неяк, адыдзе, а я пра яго забуду, а сам буду жыць, бачыць усё. I не мной гэта ўсё зроблена, i не мной будзе перароблена".
      I раптам, як бунт некi, выбухнула вастрата думкi: "А цi не павiнен я ў гэтым рабiць што? Чаго ж гэта еду я спакойна, калi вакол так?"
      Але гэта думка засталася няскончанай i нават зусiм не сфармаванай, бо раптам прыпомнiў неяк, што заўтра нядзеля, i пры гэтым уявiлася, што ўсё будзе такiм, якiм будзе.
      А пасля зноў з'яўляцца стаў нейкi непакой як бы ад таго, што Буланаму падыходзiць канец.
      - Чорт яго ведае, от разбярыся тут, - сярдзiта плюнуў Раман Драгун i ткнуў Буланаму заднiкi ботаў пад чэрава.
      Гэта работа навяла яго на звычайнае, i з'явiлiся новыя думкi аб тым, як гэта ён на Буланым i на Каштане вазiў гной, а вецер свiстаў у вушах. Была восень, разбiвалi гной, птушкi ляцелi.
      I раптам зноў засвiстаў Раман Драгун:
      - Фюй-фiць.
      А пасля захацелася яму заспяваць, ды не мог прыдумаць ён песнi. I ўжо неяк як бы дзiвiўся - як гэта ён мог думаць аб усiм тым, аб чым нядаўна думаў. Што гэта ж Буланы стары, дык таквеле бяды: папрацаваў на iм некалькi год, даў ён карысць, а гэта будзе добрая шкура - матэрыял добры, значыцца...
      А Буланы iшоў сабе паволi i не думаў i не ведаў, што над яго галавою ў чужой галаве некалькi раз змянялiся настроi. Буланы раздуваў свае старыя ноздры, трохi нават, як бы гэта прыпамiнаючы лета, памахваў аблезлым хвастом ды ўсё iшоў.
      Усё iшоў ды iшоў...
      IV
      Маўклiваю дарогаю паволi прыйшоў дзень. Перш думаў ён нешта над соннаю вадою рэчкi i слухаў. Пасля азiрнуўся i ўбачыў: у шэрым холадзе маўчала зямля. Застыў яе смутак белаю мерзлатою i падышоў ужо да мяжы з радасцю: як развiднела, пачаў насiць вецер над зямлёю зыкi, цi то гэта сам моцна расказваў, цi то гэта нейкае выяўленне жыцця развяваў у прасторах...
      Тады пабялеў i прамёрз у саду скошаны аер, i весялiлiся ўжо вочы не iм, а сухiмi паленнямi сiняватай хвоi каля сцяны пад страхою. Нагадваў гэты сiняваты колер роўнасць шуму зялёных калюшак, а зыкi таго дня змагалiся з гэтым уяўленнем...
      I ад гэтага трудна было ўстанавiцца ў парадах пачуццям, загэтым i дзень той быў, як нейкая мяжа мiж абсалютным спакоем душы i роспаччу, як рознiца мiж радаснай цiшынёю i беспрытульным холадам...
      Iшоў сабе дзень паволi, у бязмернай далячынi ад таго, як ён уяўляецца ўсяму, што можа ўяўляць. От iшоў сабе, як хадзiў каля платоў Буланы. Было ў iм тады роўнае адчуванне жованага кагадзе сена, ветру, што коўзаўся па яго рэбрах...
      Панюхаў Буланы сырыя дубцы, якiмi ўвiты быў плот, пацерабiў трохi губамi iх сухое лiсце, уцягнуў быў у рот некалькi нават гэтых лiстоў, паклычыў трохi дзяснамi ды выкiнуў назад. Пасля стаў пад грушай, ды так i стаяў, шавелячы адным вухам i апусцiўшы ўнiз галаву. Не было яму холадна i было нек усё абы-якiм. Не веяла, значыцца, палявою воляй, а мiнуўшчыны для адчуванняў не было, была моцная мяжа ў iх мiж тым, што ёсць, i тым, што было. На адзiн бок мяжы ўсё было запоўнена тым, што ёсць, па другi бок, там, дзе павiнна было быць тое, што было, - было пуста. Гэтая пустая заўсёды палавiна часам прапускала праз сябе для раптоўнага ўяўлення нешта вельмi тонкае i надзвычайна вострае, што заўсёды рабiла раптоўны ўздым таго, што застаўляла Буланага паднiмаць угору, наколькi хопiць старых сiл, галаву, падкiнуць задам ды страсянуць шыяю. Апошнi раз гэта было ўчора вечарам, як Раман Драгун палажыў у жолаб сена. У цеменi раптам запахла сенам, i ў першы момант улавiў быў Буланы ў гэтым паху нешта ад роснае травы ў летнi вечар. Тады нек самi раздзьмулiся ноздры, страсянулася шыя, а ў вачах, па цеменi хлява, прамчалася некая лагчына з куп'ямi, алешнiкам ды роснаю травою. Ды яшчэ, але ўжо ў меншай меры, ружовасць сонечнага захаду. А пасля ўжо сена пахла сенам, i Буланы спакойна жаваў, так як цяпер спакойна стаяў у садзе...
      Стаяў усё ды стаяў.
      Не быў гэта сум жывое iстоты, а роўны спакой: цягнецца паволi час, вецер дзьме, i калi я стаю, то, значыцца, я стаю. Гэта быў такi выгляд у Буланага, як бы гэта ён злёгку разважаў: "Усё такое, якiм яно ёсць".
      I ў той самы час, тут жа вельмi блiзка, за дзеравянаю сцяною, у хаце, чалавек разгладзiў вусы, пацягнуўся ўсёю сваёю постаццю i з некай фаталiстычнай упэўненасцю сказаў нi то сам сабе, нi то каму iншаму:
      - Мусiць, годзе ўжо з гэтым канём важдацца... Не будзь я Раман Драгун, калi я на iм што страчу.
      На лаве каля сцяны сядзела дачка яго - худая i вастраносая жанчына. У яе заўсёды быў клапатлiвы настрой. Яна памаўчала трохi, а пасля роўным голасам сказала:
      - Гэтага каня трэба папхнуць к чорту.
      I тады ў хаце гаворка аб гэтым была ўжо скончана.
      Раман Драгун ужо ўявiў, што рабiць i куды iсцi. Ён ужо весела закурыў i паглядзеў з хвiлiну праз акно, здалёк, як сплываў патроху белы дзень...
      Кароткi быў ён, гэты дзень. Пакуль у хаце пагаварылi i падумалi, пачаў ён канчацца. I калi ён канаў, агарнуўшыся сiняватым змрокам, Буланы пiў каля калодзежа ваду так, як i заўсёды. Усё iшло сабе так, як i дагэтуль. I ўсё было так, як i заўсёды, - i сумна, i радасна.
      V
      Карась быў худы i шчуплы стары.
      Кожную ранiцу падоўгу любiў ён мыцца. Доўга цер ён пры гэтым свае маленькiя гладкiя вушы i такi ж маленькi белы нос. Чухаў у круглых сiвых вусiках i рэдкай бародцы, а пасля адзяваўся ў нешта чорнае i доўгае, што раней зваў сурдутам, а цяпер нiяк не зваў, бо з цягам часу яно зусiм змянiла сваю форму.
      Любiў ён вельмi маўчаць ды вечна цягнуць сабе пад нос некую вялую мелодыю, як бы гэта ён хацеў гэтым выявiць роўны, без бур i цiшы ход свайго жыцця. I ўсё, што рабiў, ён рабiў упэўнена, не думаючы аб другiх i не гледзячы на тых, хто глядзеў на яго. Як бы гэта не адчуваў ён нiкога на свеце, апрача сябе ды таго, што рабiў.
      Год пяць таму папаўся на яго жыццёвай дарозе адзiн чалавек, якi толькi некалькi першых дзён як бы прабаваў увайсцi ў гэтае вяла бясконцае жыццё, а пасля як бы стаў пры гэтым жыццi, плывучы сам сабою, i толькi на кароткiя моманты спатыкаўся цесна i востра з iм. Гэта быў Мiкалай Бяляк. У жыццi гэтага чалавека самым важным, самым найвышэйшым здарэннем было тое, што служыў ён некалi ў салдатах, сам браў, а пасля здаваў некую карпацкую крэпасць. Гэтае важнае здарэнне ў яго жыццi навучыла выяўляць яго чалавечую моц, смелым стараннем свой вялы ад прыроды голас зрабiць зычным i заўсёды дзе трэба, дзе не трэба хвалiцца кожнаму, што нiхто так не знаецца каля коней, як ён. Быў ён сыты, але косцi меў шырокiя, i загэтым твар яго здаваўся худым, ступаў ён цвёрда, моцна стукаў нагамi i маленькую галаву на сухой шыi трымаў трохi на левы бок. Нешта было агульнае ў iм i ў Карасю. Яно не было ў тым, што абодва яны невысокага росту, нават гэта хутчэй магло адрознiць iх аднаго ад другога - белы твар Карася насiў у сабе ўсе адзнакi старасцi, а гэты быў яшчэ малады i моцны, твар меў гладкi i цвёрды, нейкага шэрага колеру. Была гэтая агульнасць i не ў тым, што Карась трохi гарбаты, а ў гэтага круглыя плечы трохi прыгнуты. Гэтая агульнасць была неяк у глыбiнi iх iстотаў, неяк часам вочы адналькова свяцiлi, як бы хацелi выявiць дзве падобныя плынi жыцця. Што плывуць двое людзей цi ў чым-небудзь варушацца, i тут для кожнага больш добрага, нават многа яго, чым кепскага: яно ёсць, то што тут больш гаварыць - i добра...
      Можа гэтая агульнасць з'явiлася ў працэсе жыцця. Можа яе дало тое, што рабiлi яны ў жыццi. Хоць рабiлi яны адно i тое неаднолькава. Работа была адна, i можа гэта самае важнае.
      Карась рабiў так: калi дасць ён нажом каню ў грудзi, то, значыцца, конь скора кончыцца, i гэта нiяк неяк не ўспрымалася: вецер шумiць сабе, за ўзгоркам дарога маўчыць, а там нехта праехаў, вечарам сонца заходзiць, а я каня кончыў - ну, то што тут такога?!
      От так гэта тады Раман Драгун пянчук той калоў, а пасля аб Буланым думаў. Дык у гэтага ўсё жыццё было такiм. Не было нiчога нi нiжэйшага, нi вышэйшага, нават як бы патрэбнага i непатрэбнага. Усё было роўным, усё было на сваiм месцы. Б'ю конi - бо гэта мне патрэбна, каб жыць... I слёзы не з'яўлялiся нi радасцю, нi тугою - гэта тое, што з вачэй льецца...
      Можа i з'яўлялася што ў яго, што абуджвае пачуццё аб выяўленнi ў слёзах радасцi цi смутку, але днi iшлi, плылi сабе, i ўсё плыло, рабiлася, варушылася. Пускаўся ў дзела амаль кожны дзень нож, прывыклася бачыць цёплую кроў, таксама, як прывыклася бачыць, што вакол цябе ходзяць людзi, на градах растуць гуркi, што калi тупы нож, дык iм трудна арудаваць i што наогул, калi ён тупы, то, значыцца, тупы...
      Мiкалай жа Бяляк востра жыў момантамi. Як памагаў ён Карасю на шырокiм поплаве цi дзе ў полi ў рабоце каля коней, вельмi хацеў, каб хто гэта i чым пабольш людзей бачылi гэтую работу. I каб гаварылi аб гэтым, бо тут жа i было аб чым гаварыць - гэта ж колькi вакол тысяч людзей жыве, а толькi яны ўдвух тут робяць гэта.
      I з вялiкiм захапленнем Мiкалай Бяляк расказваў пасля, як часам ад першага ўдару не падаў конь i загэтым было каля яго тады больш работы работы важнай, нават вялiкай у сваiм значэннi, такой важнай, як няважна ўся работа ўсiх тых, хто яго слухае...
      Нi ён, нi Карась доўга не гаварылi з Раманам Драгуном. Вырашылi яны справу ў двух словах. Вырашэнне гэтых спраў ляжала галоўным чынам на Мiкалаю Беляку, i ён зараз жа ва ўсiм, у чым хацеў, упэўнiў Рамана Драгуна i назаўтра пасля гаворкi забраў у яго Буланага i павёў у поле, куды Карась неўзабаве прыйшоў вузкаю, абветранаю за восень сцежкаю...
      I тут, у вялiкiм прасторы, сярод неабдымнасцi зямлi, павiнна было адбыцца тое, што ёсць самае важнае для разумення цi адчування iстоты: што жыццё - бязмернае i неабдымнае, i перад адчуваннем яго нiшто абшары свету, i сэнс яго - у радасцi; адчуваючы смутак, iстота адчувае i не забывае, што iснуе радасць i што ў ёй i ў вечным iмкненнi да яе - апраўданне жыцця.
      VI
      Пяць дзён пад вятрамi ляжала зямля, а пасля гэтыя ж вятры пагналi з захаду мяккiя хмары, а ад хмар цямней стала на зямлi, i тады прапалi вятры. I як бы хмары прыняслi цяпло - растала трохi падмёрзлая зямля, i зеляней, i весялей стаў выглядаць мох у задумёных кустах.
      А хмары ўсё iшлi ды iшлi, усё паўзлi па нiзкаму небу i неўзабаве пачалi прападаць за даляглядам. I ўжо вiдаць стала шэрую яснасць неба; зноў пачалi ўпарта зваць у свае далi дарогi, зноў пачала далечыня зямных абшараў здавацца прывабнай, i зноў нараджалiся жаданнi ўсё iсцi ды iсцi.
      Гэта так было на зямлi для людзей.